Qazirgi ýaqytta Ońtústik astanamyzda kólik qozǵalysynan kóp nárse joq. Sebebi, kúndelikti jumysqa qala syrtynan qatynaıtyn adamdardyń úlesi óte kóp. Ásirese, Qaskeleń, Talǵar, Jambyl jáne Eńbekshiqazaq aýdandary turǵyndarynyń jumysy tikeleı Almatymen baılanysty. Bireýleri memlekettik qyzmette istese, endi biri saýdamen aınalysady. Solardyń ishinde benzınge ketken shyǵyndy aqtaý úshin jolaýshy tasyp, qosymsha taksı qyzmetin atqaratyndary da az emes. Iaǵnı, jumysqa kelgende de, jumystan qaıtqanda da jolaýshy alyp qaıtýǵa tyrysady. Ókinishke qaraı, jolaýshy tasýmen aınalysyp júrgen sýbektilerdiń kóbisiniń jasap júrgen kásibi – salyq zańnamasynyń talaptaryna múlde qaıshy. Sebebi, olar jeke kásipker retinde salyq organdarynda tirkelmeı, zańsyz jolaýshy tasymalymen aınalysyp júrgen sýbektiler qataryna jatady.
Iá, qazirgi ýaqytta salyq organynda tıisti tártippen tirkelmeı, taksı qyzmetin atqaryp júrgen sýbektilerdiń zańsyz áreketteri áleýmettik ádiletsizdik faktoryna ákelip soqtyrýy múmkin. Sebebi, búgingi kúni zańdy taksı qyzmetimen aınalysýshylar tarapynan prokýratýraǵa, memlekettik kiris organdaryna shaǵymdar kóptep túse bastady. Onyń negizgi sebebi, aryzdanýshylar salyq organdarynda tıisti tártippen tirkelip, memleketke jolaýshylar tasymaly qyzmeti úshin zańdy túrde salyq tólep turady.
Al endi salyq organdarynda tirkelmeı, «jabaıy» taksı qyzmetin atqaryp júrgender olardyń jumysyna kádimgideı kedergi keltirip, básekelestik týdyrýda. Sondyqtan da memlekettik kiris organdary tarapynan kásipkerliktiń bundaı zańsyz áreketterine tosqaýyl qoıý maqsatymen tıisti sharalar qolǵa alyna bastady.
Atap aıtsaq, jýyrda Túrksib aýdandyq memlekettik kirister basqarmasynyń qyzmetkerleri prokýratýra jáne memlekettik avtoınspeksıa qyzmetkerlerimen birlese otyryp, Almaty áýejaıynda adamdarǵa óziniń zańsyz qyzmetin usynyp júrgen (taýar usyný, balgerlik jasaý, qaıyr suraý, taksı qyzmetin usyný t.b) birqatar sýbektilerdi ustap, tıisti ákimshilik sharalar qoldandy. Mysaly, jolaýshylarǵa jaqyndap, zańsyz qyzmet usynǵany jáne zańsyz tasymal jasaǵany úshin 366 adam ákimshilik jaýapkershilikke tartyldy. Solardyń ishinde bireýi basqa eldiń azamaty retinde sot sheshimimen elimizdiń terıtorıasynan shyǵaryldy.
Taǵy bir erekshe aıta ketetin jaǵdaı – reıd barysynda, keıbir jekelegen tulǵalardyń qoldanystaǵy zań normalarynan múldem habarsyz bolyp shyqqan.
Mundaı jaǵdaıda Qazaqstan Respýblıkasy Ákimshilik-quqyq buzý kodeksiniń 449 babynyń 1 tarmaǵy boıynsha (Qoǵamdyq oryndarda tıisý) jaýapkershilikke tartý kózdelgen. Ondaı qyzmet usyný úshin sýbekt salyq organynda jeke kásipker retinde tirkelgen jáne arnaıy ruqsaty bolýy kerek. Zańdy kásipkerlik qaǵazy bolmaǵan jaǵdaıda birinshi márte 5 aılyq eseptik kórsetkish kóleminde (10605 teńge) aıyppul salynady. Eger de bul jaǵdaı bir jyl ishinde ekinshi márte qaıtalanatyn bolsa, onda aıyppul kólemi eki esege kóbeıedi nemese 5 táýlikke deıin ákimshilik qamaýǵa alynady.
Sonymen qatar, zańsyz jolaýshy tasymalymen aınalysqan jeke tulǵalar Ákimshilik quqyq buzý kodeksiniń 463 babynyń (tıisti tirkeýsiz, ruqsatsyz nemese habarlama jiberilmeı kásipkerlik nemese ózge de qyzmetpen aınalysý, sondaı-aq áreketterdi (operasıalardy) júzege asyrý) 1 tarmaǵy boıynsha da ákimshilik jaýapkershilikke tartylady.
Bul bap zańsyz tasymal kezinde ustalǵan jaǵdaıda qoldanylady. Birinshi márte ustalǵan jaǵdaıda 15 aılyq kórsetkish (31815 teńge) kóleminde aıyppul salynady. Bir jyldyń ishinde ekinshi márte qaıtalanǵan jaǵdaıda salynatyn aıyppul sany eki esege artady. Jáne de bul bapta ákimshilik quqyq buzý obektisi bolyp tabylatyn múlikti tárkileý máselesi de qarastyrylǵan. Sondyqtan da zańsyz kásipkerlikpen aınalysýshy sýbektiler osy talaptardy umytpaǵandary jón. Sebebi, zańnan jaltaryp, salyq tóleýden qashý degenińiz, astyndaǵy jalǵyz kóligin tárkileýge ákelip soqtyrýy múmkin.
Qazirgi ýaqytta salyq zańnamasy tarapynan salyq tóleýshi sýbektilerge kóptegen jeńildikter qarastyrylyp otyr. Iaǵnı, kásipkerlik qyzmetti adal atqarsań, zań talaptary da jeńil ári ońtaıly. Al endi salyq tóleýden jaltaryp, zańǵa baǵynýdan boıyn aýlaq ustaǵandar úshin qoldanylatyn sharalar da jetkilikti ári qatal. Sondyqtan da turǵylyqty jer boıynsha memlekettik kiris organdaryna baryp, zańdy túrde tirkelip, zańmen jumys istegenge eshteńe jetpeıdi. Onyń esh qıyndyǵy da joq. Mysaly, kásipkerlikti patent alý túrimen júrgizý úshin jolaýshylardy tasýdan túsetin bir jyldyq aqsha aınalymynyń kólemi 300 aılyq jalaqy kóleminen (6 857 700 tenge) aspaýy kerek. Patenttiń paıdalaný ýaqyty keminde bir aıǵa, eń kóp degende bir jyldan aspaıtyn merzimge beriledi. Tapqan paıdadan tólenetin salyqtyń mólsheri 2 paıyz ǵana. Patentpen salyq tóleý tártibi Salyq kodeksiniń 432 babynyń (Alym esepteý men tóleýdiń tártibi) 1 tarmaǵymen naqtylanǵan. Sonymen qatar jeke kásipkerlik qyzmetti ýaqytsha toqtatqan jaǵdaıda, salyq organyna ótinish jazý arqyly patenttiń qoldanysyn da ýaqytsha toqtatýǵa bolady. Sondyqtan da esh qıyndyǵy joq.
Taǵy da bir aıta ketetin jaǵdaı – zańsyz jolaýshylar tasyp, taksı qyzmetin atqaryp júrgenderdiń ishinde memlekettik qyzmette isteıtin laýazymdy tulǵalar da bar ekeni jasyryn emes. Olardyń kóbisi taksı qyzmetimen keshkilik jáne demalys kúnderi aınalysady. «Memlekettik qyzmet týraly» Zań talaptary boıynsha memlekettik qyzmette júrgen laýazymdy tulǵa kásipkerlik qyzmetpen aınalysýǵa quqyly emes. Eger de memlekettik qyzmetkerdiń zańsyz kásipkerlikpen aınalysyp júrgeni anyqtalǵan jaǵdaıda, onyń tártiptik jaýapkershiligi «Sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúres» Zańymen qaralady. Jáne de onyń nátıjesi memlekettik qyzmetpen qoshtasýǵa ákelip soǵýy múmkin. Iaǵnı, zańsyz kásipkerlik pen «jabaıy» taksıdiń jazasy aýyr ekenin esten shyǵarmaǵannyń esh artyqtyǵy bolmas.
Beken NURAHMETOV, Almaty qalalyq memlekettik kirister departamenti túsindirý jumystary basqarmasynyń bólim basshysy
