– Joldybaı myrza, sońǵy kezderi Qazaqstan taýarlaryn Qytaıǵa eksporttaý týraly jıi aıtylyp júr. Buryn tek qana Qytaı taýarlaryn ımporttaý jaıynda ǵana sóz bolýshy edi. Jalpy, qazaq kásipkerleri Qytaıǵa qandaı taýarlardy kóptep shyǵaryp jatyr?
J. Oshyrbaıuly: Eksporttyń túr-túri bar ǵoı. Buryndary negizinen Qytaıǵa shıkizat baılyqtary – munaı, gaz, túrli-tústi metaldar kóp eksporttalatyn. Bul úrdis áli de bar. Biz daıyn ónimdi emes, óńdelmegen shıkizatymyzdy saýdalap keldik. Bul eki eldiń arasyndaǵy Úkimettik deńgeıdegi kelisimder arqyly júzege asyryldy. Qazir bul úrdis turaqty júrip jatyr. Bizdiń baılyǵymyz tek Qytaıǵa emes, Reseı, Eýropa, ózge de Azıa elderine tasymaldanýda.
Dese de, kópten beri shıkizatty emes, daıyn, mánerlengen ónimderimizdi shetelge qashan shyǵaramyz degen suraq eldik deńgeıde kóterilip keledi. Osy olqylyqtyń ornyn toltyrý úshin memleket ındýstrıalandyrýǵa basa mán berip otyr. Prezıdent Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń ózi bul aýqymdy jobaǵa erekshe nazar aýdaryp, óz qadaǵalaýyna alǵany málim. Sonyń paıdasyn endi seze bastadyq. Sońǵy jyldary qazaqstandyq aýylsharýashylyǵy ónimderi – astyq, et, maı ónimderi, onyń ishinde azyq-túlik – un, maı, kondıterlik ónimder Qytaıǵa eksporttalýda.
– Indýstrıalandyrý kartasy – memlekettik aıryqsha joba ǵoı. Buǵan ádette shaǵyn jáne orta bıznes ókilderi kóp aralasa almaıdy. Qytaıǵa Qazaqstan ónimderin eksporttaýda qarapaıym kásipkerlerdiń úles salmaǵy qanshalyqty mol?
– Bir nárseni ashyq aıtýymyz kerek. Qytaı – úlken naryq. Oǵan bizdiń munaı-gaz, qazba baılyqtarymyz ǵana emes, kez kelgen taýarymyz ótimdi. Tek sonyń zańdy jolyn taýyp, Qytaıǵa shyǵara alýymyz kerek. Aıtalyq, sońǵy jyldary Qorǵas shekarasynan eki elge de ortaq erkin kásipkerlik aımaq ashyldy. Osy bazarda jumys istep, qarjy taýyp jatqandardyń deni qarapaıym kásipkerler. Ol jerde Qytaıdyń taýarlaryn Qazaqstanǵa ákep satatyndar da, Qazaqstan taýarlaryn Qytaıǵa saýdalaıtyndar da kóp. Joǵaryda aıtqanymdaı, sońǵy kezderi Qazaqstannyń azyq-túlik ónimderi Qytaıda úlken suranysqa ıe bolyp jatyr. Bizdiń un, maı, kondıterlik ónimderimiz Qytaıdyń iri sýpermarketterinde brendke aınalýda. Bul úlken oraı.
– Sonda olar ne úshin Qazaqstandyq azyq-túlikke áýes?
J. Oshyrbaıuly: Eń basty sebebi, qazaqstandyq azyq-túliktiń dárýmendigi joǵary jáne ekologıalyq turǵydan taza. Qytaıdyń astyǵy negizinen hımıalyq qospalar arqyly ósiriledi. Túrli hımıalyq tyńaıtqyshtar jyl saıyn eselenip beriledi. Bul egistik alqaptarynyń qunarsyzdanýyna ákelip soqty. Odan alatyn ónimniń de tabıǵılyǵy joıylyp barady. Al Qazaqstannyń jeri qunarly ári astyǵy hımıalyq qospasyz ósedi. Demek, odan alatyn ónim de taza degen sóz.
[caption id="attachment_23033" align="alignright" width="262"]
Kásipker Joldybaı Oshyrbaıuly[/caption]
– Shaǵyn jáne orta bıznes ókilderi bul múmkindikti ıgere alyp jatyr ma?
– Qazir dál osy salada eńbektenip jatqan kásipkerler shoǵyry mol. Biri astyq ónimderin, endi biri kondıterlik ónimderdi, taǵy biri et ónimderin eksporttaýǵa qulshyna kirisip júr. Olar temir jol jáne avtotransporttar arqyly óz saýdalaryn arttyrýǵa kúsh salýda. Buǵan memlekettik kómek te bar. Árıne, ártúrli kedergiler bar. Tek Qorǵastaǵy erkin saýda aımaǵymen shektelmeı, eki el arasyndaǵy kelisimder negizinde astyq, et, maı ónimderin iri kólemde eksporttap júrgender de kezigedi. Keı kezderi Qazaqstannyń et ónimderine shekteý qoıyp ta jatady. Bul halyqaralyq deńgeıdegi ekspertterdiń tolyq jasalmaýynan týyndaıdy. Et ónimderine karantın jarıalanǵan ýaqyttar da bolyp turady. Mundaı sátterdi kásipkerler aldyn ala bilýge tyrysý kerek. Eger zańdy jolmen óz ónimderimizdi shetelge eksporttaı alsaq, arnaıy sýbsıdıa (NDS) beriledi. Ony alýdyń joly tıisti qujattardy durys ótkizý. Kóptegen kásipkerler qaǵaz jınaýdan qashady. Endi bireýleri sýbsıa, NDS alý qıyn dep oılaıdy. Bul oı qate. Memleketten beriletin kómek, jeńildikterdi tıimdi paıdalanýymyz kerek.
– Shynymen de osy memlekettik kómekti alyp jatqandar bar ma?
– Bar. Qorǵastaǵy erkin saýda aımaǵy 2013 jyly ashyldy. Bastabynda qara bazardan zat satyp alyp, sonda aparyp saýdalaıtyn kásipkerler qazir memlekettik kómekti de oıdaǵydaı paıdalana alatyn deńgeıge jetti. Sol arqyly azyq-túlik óndiretin iri kásiporyndarmen birlesip, KamAZ ben temir jol arqyly myńdaǵan tonna ónimderdi saýdalap júrgen kásipkerler qalyptasyp úlgerdi. Bári bir kúnde ol deńgeıge jetpeıdi. Onyń júıesin, jolyn úırenýge biraz ýaqyt keteri anyq. Qandaı qıyndyqqa qaramastan, memleket berip otyrǵan kómekti alýdy úırený mańyzdy. Qytaı óz taýaryn eksporttasa, kásipkerlerge arnaıy beretin jeńildigi bar. Olardyń kómegin alý tezirek dep estımiz. Bári zań aıasynda naqty rettelgen. Bizdiń kásipkerler de memlekettik yntalandyrýdy alýǵa nıet etkenderi durys.
– Memlekettik kelisimder kezinde Qytaıǵa astyq pen et ónimderin eksporttaýǵa ýaǵdalasty degen habardy kórip qalamyz. Mundaı kelisimderdiń ıgligin shaǵyn kásipkerler kóre alyp otyr ma?
J. Oshyrbaıuly: Eki eldiń arasyndaǵy qarym-qatynastyń jıileýi, ózara memlekettik deńgeıdegi kelisimderdiń bolýy kásipkerler úshin úlken kómek. Eger memlekettik kelisimder bolmasa, qazaqtyń azyq-túligin ózdiginen shyǵara almaıdy. Keı kezderi kedendik rásimdeýdiń ózindik tosqaýyldary bolatyny jasyryn emes. Sony barynsha azaıtý kerek.
[caption id="attachment_23035" align="alignleft" width="251"]
"Joldybaı" uny[/caption]
– Sizdiń kompanıa Qytaıǵa qandaı ónimderdi eksporttap otyr?
– Biz de el sekildi maı, un, kondıterlik ónimderdi Qorǵas erkin saýda ortalyǵyna kirgizýden bastaǵanbyz. Osy ortalyqtyń talaı kásipkerge paıdaly bolǵanyn senimmen aıta alamyn. Eń alǵash shaǵyn avtobýstarmen jótkedik. Keıin KamAZ arqyly tası bastadyq. Qazir ózimizdiń «Joldybaı» markaly un, maılarymyzdy shyǵara bastadyq. Turaqty klıentterimiz bar. Olar osy marka ónimderin Qytaıda brend jasaýǵa jumys jasap jatyr. Alǵa qoıǵan maqsatymyzdyń biri – un, maı, et ónimderin mánerleıtin arnaıy zaýyt ashqymyz keledi. Qazir osy jumystardy qolǵa alý ústindemiz. Bárin óziń mánerlep, daıyn ónimdi saýdalaý bizge de, elimizge de tıimdi. Birinshiden, jumys orny ashylady. Ekinshiden, egin, mal sharýashylyǵy damıdy. Bolashaqta ózimizben enshiles kompanıalar quryp, eginshilik pen malshylyqty damytýǵa úles qossaq pa degen josparymyz da joq emes.
[caption id="attachment_23037" align="alignright" width="238"]
"Joldybaı" maıy[/caption]
– Astyq pen et ónimderine suranys joǵary bolsa, onda elimizde eginshilik pen mal sharýashylyǵyn damytýdy barynsha qolǵa alǵan jón ǵoı.
– Negizi, egin egip, mal ósirem degenge Qazaqstannan qolaıly jer joq. Jyl saıyn arzandatylǵan nesıe, sýbsıdıa berilip keledi. Ony da negizinen iri sharýa qojalyqtary alyp júr. Bul salaǵa qadamyn endi basqandar sýbsıadıanyń qyzyǵyn kórip otyr deýge áli erte. Bolashaqta bul olqylyq joıylyp, shaǵyn sharýa qojalyqtary da sýbsıdıa alatyn kúnge jetedi dep oılaımyn.
Qazaqtyń jeri keń dep qur maqtanbaýymyz kerek. Sol jerdi ıgerýge kúsh salmasaq, ulanǵaıyr dalanyń paıdasyn kórmesek, onda qur maqtannyń zardabyn tartýymyz múmkin... Biz osy dalany malǵa toltyryp, eginmen gúldendirsek qana, onyń ıgiligin bolashaq urpaq kóredi. Álemde azyq-túlik tapshylyǵy jyl saıyn artyp keledi degen aqparatty kúndelikti oqyp júrmiz. Endeshe, egin men et ónimderine suranys artpasa, kemimeıdi.
– Kásipkerlikpen aınalysam degen jastarǵa qandaı keńes berer edińiz.
– Bizde áli de bolsa kásipkerlikpen aınalysýdan qorqý psıhologıasy basym. Saýda jasaý – bireýdi aldaý, arbaý dep qaraıtyndar da kezigip jatady. Mundaı oıdan arylýǵa tıispiz. «Básekege qabiletti ult» degendi jıi aıtamyz ǵoı. Qazir naǵyz básekeniń zamany. Kásipker bolý – úlken jaýapkershilik. Bul aldaýdyń joly emes, senimniń joly. Senimsizdik bar jerde, kásip órge domalamaıdy. Sony este ustap, óziniń kásibin bastaýǵa talpyný lázim. Kásipkerdiń bári úlken bıznesmenge aınalýy neǵaıbyl. Biraq úlken maqsat bolsa, oǵan da jetýge bolady. Kásipker bolý úshin zıan tartpaý mańyzdy emes, sol zıanyn paıdaǵa aınaldyra alý mańyzdy. Bizdegi kóptegen jastar bir kásibi durys júrmese, ekinshi saýda jasaýdan, kásip bastaýdan boıyn aýlaq ustap jatady. Mundaı qadam negizi jeńiske bastar jol emes ekenin umytpasa deımin.
– Áńgimeńizge rahmet!
Suhbattasqan N. TİLEÝQABYL.
