Belgili aqyn, Memlekettik syılyqtyń ıegeri, «Qazaqstan» UTA Almaty fılıalynyń bas redaktory Gúlnar Salyqbaı qazaq jýrnalıseriniń sóz qoldanysyndaǵy keıbir qatelikterdi atap kórsetip, óz pikirin bildiripti. Bul tek jýrnalıser úshin emes, barsha oqyrman úshin de mańyzdy dep oılaımyz. Jaı oqyp qana qoımaı, kúndelikti ómirimizde durys sóıleý, durys jazýdy ózimizden talap eteıik.

İ 

1. Ár sózdi ornymen qoldaný kerek. Keıde sózderdiń orny aýysyp ketkendikten nemese jýrnalıs aıtar oıyn durys jetkize almaǵandyqtan, sóılemniń maǵynasyna nuqsan kelip jatady. Mysaly, «Qostanaıda para alǵan keden beketiniń(?) basshysy ustaldy». Para alǵan keden beketi me, basshy ma? Durysynda «Qostanaıda keden beketiniń para alǵan basshysy ustaldy» bolýy kerek qoı. «14 jeltoqsanǵa arnalǵan aýa raıy boljamy». Aýa raıy boljamy qalaı arnalady? «14 jeltoqsandaǵy aýa raıyna boljam» degen durys.
   «Astana, Almaty, Qaraǵandy jáne Shymkent qalalaryndaǵy «Jas ulan» respýblıkalyq áskerı mektepteriniń tárbıelenýshileri merekelik datany bildiretin(?) «25» degen sanǵa sap túzep(?),ózgeshe aksıa ótkizdi». Durysy: «...Táýelsizdik merekesi qurmetine «25» sanyn beınelep, sap túzep...».
   «Birneshe myńdaǵan adam ózderiniń(?) paraqshalarynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik Týy aıasyndaǵy fotosýretterdi ornalastyrdy. Durysy: «Myńdaǵan adam paraqshalaryna Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik týy aıasynda túsken fotosýretterin salyp qoıdy».«Qazaqstandyqtar da óz eline degen súıispenshilikterin bildire otyryp, jelide shaǵyn mátinderi men rolıkterin ornalastyrýda». Durysy:«Eline degen súıispenshiligin bildirgisi kelgen qazaqstandyqtar da jelilerde jyly lebiz bildirip, rolıkterin jarıalap jatyr».
   2. «Ulyqtaý» sózi týraly. Biz Prezıdenttiń qyzmetke kirisýine baılanysty saltanatty rásim – ınnaýgýrasıany «ulyqtaý» dep júrmiz. «Ulyqtaý» «ardaq tutý», «qurmet kórsetý», «qadir tutý» degen maǵyna bildiredi.Alaıda bul sóz qazir «eske alý», «dáripteý», «quttyqtaý» degen maǵynada da qoldanylady. Bul durys emes. Mysaly «ulttyq naqyshty ulyqtaý», «ulttyq sportty ulyqtaý», «uly mereke ulyqtaldy», «ulttyq valúta ulyqtaldy» degen tirkester durys emes. Bul sózdiń tek adamǵa qatysty aıtylǵany durys.
   3. Orys tilinen aýysqan taǵy bir jaısyzdyq - bastaýyshy da, baıandaýyshy da ataý tulǵaly zat esimnen turatyn sóılemderge «ol» degen sózdi qystyrý. Mysaly, «Táýelsizdik, ol – baqyt». «Nezavısımost eto...» degen sıaqty.
   4. Ana tilimizdegi «nápaqa», «pushpaq» sıaqty ejelden kele jatqan sózderdi, keıbir teńeýlerdi orynsyz qoldaný. Mysaly, bireýdiń qaıda jumys isteıtini týraly aqparat bergende «Ol bazarda arba súırep, nápaqasyn taýyp jep júr» deımiz. Bul kórkem shyǵarma emes qoı... «Nápaqa» - arab tilinen engen sóz (azyq-túlik). «Bazarda júk tasýshy bolyp jumys istep júr» deýge bolmaı ma? Taǵy bir mysaly: «Jas ánshi janyna jaqyn salanyń pushpaǵyn ılep, Almaty mańynan bıznes ashqysy keledi». «Ilegenderi bir teriniń pushpaǵy» degen turaqty tirkes bar. Bul jerde óte orynsyz qoldanylǵan. «Boılary symǵa tartqandaı túzý». «Symdaı tartylǵan» deýge bolady, al «symǵa tartqandaı» degen durys emes. Symǵa tartpaıdy.
   5. «Qaıyrly kún», «qaıyrly tań», «qaıyrly tún» dep amandasý – kezinde Reseı fılmderiniń qazaqsha aýdarmasynan sińip qalǵan nárse. Qazaqta «kesh jaryq» degen bar. Menińshe, ulttyq arnadaǵy osy «qaıyrlylardy» toqtatý kerek. Qazaqsha amandasaıyq.
   6. Qazir «aldymen, áýeli» degen sózderdiń ornyn «birinshi kezekte» degen tirkes birjola jaýlap aldy. Bul da orystyń «v pervýıý ochered» degeniniń aýdarmasy. Mysaly, «Negizinen bul kompanıalar, eń birinshi kezekte jergilikti turǵyndardy jumysqa qabyldaý kerektigi jóninde aýdan ákimimen kelisken». Birinshiden, bul sóılemde sózderdiń orny aýysqan. «Negizinen», «kerektigi» degen sózder artyq. Durysy: Bul kompanıalar jumysqa eń aldymen jergilikti turǵyndardy qabyldaý jóninde aýdan ákimimen kelisken».
   7. «Jiberip almańyz». Qazaq tiliniń túsindirme sózdiginde «jiberý» sózine mynandaı anyqtama berilgen: «Jiberý – bireýdi bir jaqqa jumsaý, attandyrý. «Jiberip qaldy» - qolyndaǵyny laqtyrdy, urdy». Uly sózde uıattyq joq, «jiberip qoıdy» degen de tirkes bar. Onyń maǵynasyn aıtyp jatý artyq shyǵar. Sondyqtan «jiberip almańyz» degendi toqtataıyq. Tym qurysa, «qapy qalmańyz» deıik te.
   8. «Tańdaý» degen sóz de oryssha qoldanylyp júr. «Meni tańdady» degendi «tańdaý maǵan tústi» dep aıtamyz.
   9. «Ielendi» degen sóz bir nársege ózdiginen ıe bolyp, menshiktep aldy» degen maǵyna beredi. Biz bolsaq, «birinshi oryndy ıelendi» deımiz. «Birinshi orynǵa ıe boldy» deý kerek.
   10. Qazir «muǵalim» degen sóz qoldanystan shyǵyp barady. Óıtkeni, oqytatyn adamdardyń bárin «ustaz» deıtin boldyq.
   11. «Bolyp tabylady, bolyp sanalady». Eki sóılem jazsaq, birin osylaı aıaqtaýdy buljymas dástúrge aınaldyryp aldyq.
   «Astanadaǵy sybaılas jemqorlyq qylmystarynyń eń kóp taraǵan túri (?) óz qyzmetin asyra paıdalaný, alaıaqtyq jáne para alý(?) bolyp tabylady» (Bizdiń jańalyqtardan). Durysy: «Astanadaǵy sybaılas jemqorlyqqa baılanysty qylmystardyń eń kóp taraǵan túrleri – alaıaqtyq pen paraqorlyq».
   12. «Barǵansyz ba?», «barǵansyzdar ma?». «Siz Fransıaǵa barǵansyz ba?». Jýrnalıser tilderin burap, osyndaı suraq qoıady. Durys emes ekeni aıtylýynyń qıyndyǵynan-aq bilinip tur ǵoı. Durysy: «Siz Fransıaǵa baryp pa edińiz?» nemese «Fransıada bolyp pa edińiz?, «Fransıada boldyńyz ba?»
   13. «Beshbarmaq». Qazaqta mundaı sóz joq. «Qazaqsha et» deý kerek. «Beshbarmaq» - sheteldikterdiń mazaqtap aıtqan sózi.
   14. «Nátıjesinde», «aıtýynsha», «saldarynan». 
   «Indýstrıalandyrý kartasy aıasynda bıylǵy alty aıdyń ózinde jalpy quny 175 mlrd teńge bolatyn 30 joba qolǵa alynǵan. Nátıjesinde 4 myń jańa jumys orny ashyldy». Qazir osyndaı basy sholaq sóılemder kóbeıip ketti. «Sonyń nátıjesinde» deýge erinip, sóılemdi «nátıjesinde» degen jarty sózben bastaımyz.
   15. Jumys, jumys isteý, eńbek etý degen zat esimder men etistikterdiń ornyna elimizdiń ońtústik óńirlerinde ǵana aıtylatyn (OQO, Jambyl oblystary) «tirlik» degen zat esim men «tirlik isteý» etistigin qoldanatyn jýrnalıser de az emes. Ulttyq arnanyń jýrnalıseri jergilikti jerdiń sheńberinde qalmaı, ádebı normaǵa saı sóıleýi kerek. Mysaly, «Al gúl ósirý júıeli hám tyndyrymdy tirlikti talap etedi».
   «Mysaly, keıbir osy naǵyz myqty, úlkeeeen tirlikter bitirip júrgen názik jandylardy kórem». («Birge tańdaıyq» baǵdarlamasynyń júrgizýshisi)
   16. Aıtqan sózimizdiń teń jartysynan kóbi «jańaǵy». 
   17. Artyq madaq , uly «Ónerimen alty alashty tánti etken, asqan daryn ıesi» dep, kim kóringendi madaqtaý. Maqtaý men madaqtyń da orny bar. Qazir ekiniń birine «uly», «kemeńger», «danyshpan» degen sıaqty anyqtaýyshtardy aıamaı úlestire beretin boldyq. Jýrnalıser osydan saq bolýy kerek. Mysaly, men senarı qaraǵanda bir qazirgi zamandaǵy belgili jazýshysynyń aldyndaǵy «uly oıshyl, kemeńger» degen sıaqty anyqtaýyshtardy alyp tastadym. Sonda Ál-Farabıdi, Abaıdy kim deımiz?
   18. Kóptik jalǵaýdy birde orynsyz qoldansaq, endi birde qaldyryp ketemiz.«Qoı sharýashylyǵyn damytý jónindegi joba - sonyń biri». Bul arada «sonyń biri» emes, «solardyń biri» bolýy kerek. Óıtkeni, aldyndaǵy sóılemde osyndaı birneshe joba bar ekeni aıtylady. Bul sóılemde bastaýysh eki sózden turady. Bastaýysh – «solardyń biri». Baıandaýysh – «joba».«Qoı sharýashylyǵyn damytý jónindegi» – anyqtaýysh (qandaı?). Bastaýysh («solardyń biri») sóılemniń basynda turýy kerek.
   19. Qazirgi sóılemderdiń túsiniksizdigi sonsha, birneshe ret oqymasań, uqpaısyń. Al osy sóılem teledıdardan aıtylsa ne bolady? Kórermen: «Qane, ne dediń, qaıta aıtshy?» , - dep suraı almaıdy ǵoı. Mysaly, «Al qysta mal sharýashylyǵy jem-shópke degen qajettiliktiń 60 paıyzy deńgeıinde ǵana qamtylatyn».Teledıdar men radıodan aıtylǵan sóz qulaqqa jeńil, túsinikti bolýǵa tıis.
   20. Birińǵaı múshelerdi juptap aıtý da jıi kezdesetin qatelik. «Ásirese agronom men balyq sharýashylyǵynyń mamany, zootehnık pen mal dárigeri jetispeıdi». Bul arada «men» degen jalǵaýlyq shylaý qosyp, eki-ekiden juptaýdyń qajeti joq.
   21. Kúmpildegen, bos sózge úıirlik. Mysaly, «Ýyzǵa jaryǵan urpaq(?) babalardan jalǵasqan osy úrdisti jahandaný dáýirinde de jadynan shyǵarǵan joq». «Osy uly adamdar, tarıhta esimi qalatyn tulǵalar aıanmen beriledi(?)degen tanym (?) bar».
   22. «KSRO», «Qazaq KSR». Tarıhta mundaı memleketter bolǵan joq. Barlyq qujattarda «SSSR», «Qazaq SSR» dep jazylǵan. Al «keńes» keıin ózimiz aýdaryp alǵan sóz. Sondyqtan tek qana «SSSR», «Qazaq SSR» dep aıtqanymyz durys.

 

İİ

1. «Paıdaly málimettermen bóliskenińiz úshin alǵys bildiremin!» nemese «Paıdaly keńesterińizben bóliskenińizge úlken rahmet!» - bul arada «bóliskenińiz úshin» degen tirkestiń qajeti joq, keńesti bólispeıdi. «Paıdaly keńes bergenińiz úshin rahmet!» , «paıdaly málimet bergenińiz úshin rahmet», tipti «paıdaly málimetińiz úshin rahmet» dese boldy.


2. «Tutyný» sózi. Qazir jýrnalıser «qandaı tamaq tutynasyz?», «qandaı kıim-keshek tutynasyz?» dep suraq qoıatyn boldy. «Tutyný» sóziniń de qoldanylatyn jeri bar. Mysaly, «halyq tutynatyn taýarlar» degen sıaqty. Al endi kıim, tamaq, taǵy basqalarǵa qatysty orynsyz qoldana berýdiń qajeti joq. «Qandaı tamaq jeısiz?» dep, ózimizdiń túsinikti tilimizde sóıleýimiz kerek.


3. Bizde keıbir «kóshe sózderi» tórge shyǵyp ketti. Mysaly, «Máseleniń mán-jaıyn maıshammen qaraý úshin...» degen tirkesti alaıyq. Bul – jaı bireýdiń aıta salǵan sózi. Eshqandaı maǵynasy da joq. Osyndaı sózderden aýlaq bolsaq.


4. «Óz» esimdigin orynsyz qoldaný. Qazir «óz» esimdiginiń júrmeıtin jeri joq, kóz súrinedi. «Jumysyma bardym» degenniń ornyna «ózimniń jumysyma bardym» deımiz. Jaı ǵana «anam» degenniń ornyna «ózimniń anam» deımiz.


5. Sózderdiń ornyn aýystyryp, turaqty sóz tirkesteriniń maǵynasyn bilmegendikten, qate qoldaný, artyq aqparat qosý, bos sóz qosyp sóıleý .

A) «Qazaq bıin bılep, joǵarǵy upaılardyń biri 48-di aldy». Bul – biz senarıde jóndep jibergen bir sóılem ǵana. Jazyp otyrǵan adamnyń aıtaıyn degeni – bireýdiń qazaq bıin bılegeni úshin 48 upaı alǵany. «Qazaq bıin bılegeni úshin 48 upaı jınady» dese boldy ǵoı, ol 48-diń joǵary («joǵarǵy» emes!) upaı ekeni onsyz da belgili emes pe.

Á) Sózdi qate qoldaný. Mysaly, «Býyn aýrýy 29 jastan keıin syr bere bastaıdy» degen sóılemdi alaıyq. Bul da - qaralǵan senarıde jóndelgen sóılemderdiń biri. «Syr berdi» degen tirkestiń bar ekeni ras. «Býyndarym syr berip júr» deýge bolady («býyndarym aýyryp júr»). «Qansha qınalyp júrse de «syr bermeıdi» deýge de bolady (qınalǵanyn bildirmeıdi degen maǵynada). Al joǵarydaǵy sóılemde bul tirkes múlde orynsyz qoldanylǵan. Durysy: «Býyn aýrýy 29 jastan asqan adamdarda kezdesedi».

B) Turaqty sózderdiń óńin aınaldyryp nemese ornyn ózgertip, qate qoldaný. Qazaq tilinde «ısi murnyna barmaıtyn» degen turaqty sóz tirkesi bar. Mundaı turaqty tirkester tolyp jatyr. Bul tek bir mysal ǵana. Al biz osy tirkesti shala-sharpy bilgendikten, bylaı jaza salamyz: «Biraq arheologıanyń ısin bilmeıtin jandar ǵana osylaı oılaıdy». Durysy: «Arheologıanyń ısi murnyna barmaıtyn jandar». Nemese «qýyrdaqtyń kókesin túıe soıǵanda kóresiń» degendi «qýyrdaqtyń kókesi túıeniń eti» deı salatyndar da bar.

V) Oıdan sátsiz maqal qurastyryp aıtý, maqaldardy orynsyz nemese qate qoldaný. «Qazaqta osyndaı bir támsil bar» dep maqaldata jónelý ádetke aınalyp ketti. Maqal-mátelder ǵasyrlar talqysynan ótip, ábden qyrnalǵan, minsiz sózder ǵoı. Bir maqaldy esińizge túsire almasańyz, ǵalamtor bar, qarańyz, kitap ta jetip jatyr.
Mysaly, bizdiń bir jýrnalıs «Aldyńǵy arba qalaı júrse, sońǵy arba solaı artynan eredi» degen maqal shyǵaryp alypty.

6. Sóılemderdi retti-retsiz «degim keledi», «deımin», «dese de artyq aıtqandyq bolmas edi», «desem de bolady», «anyq», «sózsiz» degen sıaqty sóz tirkesterimen aıaqtaýǵa qumarlyq. Mysaly, «Men ol adamdy qatty syılaımyn desem de bolady». Bul tirkester sóılemge eshqandaı maǵyna ústemeıdi, kerisinshe, aıtylar oıdyń mánin joǵaltyp, dúdamaldyq týǵyzýy múmkin.


7. Qazaq tilinde qalyptasqan tirkester bar. Mysaly, dombyrany shertedi nemese tartady. Al biz «dombyrada oınaıdy» deımiz. Bul da - orystyń «ıgraet ne dombre» degeninen alǵanymyz. «Oramal taqty» deımiz. Oramal tartady, syrǵany taǵady. «Temeki shekti, shylym tartty» deımiz. Temekini tartady, shylymdy shegedi. Qyzdardy «úılendi» dep jatamyz. Qyzdar turmysqa shyǵady, er adamdar úılenedi.


8. «Týylǵan» degen sóz. Búginde jappaı «týylǵan kúnim», «týylǵan jyly» deıtin boldyq. Bul týraly jazýshy, ǵalym Muhtar Maǵaýın naqtyly dálel keltirip, pikirin aıtqan bolatyn. Bala týady, ana tabady.


9. Qazir ótken shaqtaǵy bolymsyz etistik qate qoldanylyp júr. Mysaly, «Ol shetelge barmady» deıdi. Ótken shaqtaǵy bolymsyzdyq mán beretin etistik «-qan, -ken, -ǵan, -gen» jurnaqty esimshege «joq» degen modál sóz jalǵaný arqyly ǵana qoldanylady. Mysaly, «Ol shetelge barǵan joq».


10. Qurmalas sóılem. Qurmalas sóılem eki nemese birneshe jaı sóılemnen quralyp, kúrdeli oıdy bildiredi. Ol sóılemder maǵynalyq jaǵynan ózara baılanysyp turýǵa tıis. Al bizdiń aıtatyn nemese jazatyn qurmalas sóılemimiz kóbinese eki tolyq, oı aıaqtalǵan sóılemnen turady. Mysaly, «Ol bazarǵa bardy, bir qap un satyp aldy» deımiz. Bul - eki baıandaýyshy bolǵanmen, ortasyna núkte qoıyp, ekinshi syńaryn bas árippen bastasa, árqaısysy oı aıaqtalǵan jaı sóılemder. Qurmalas sóılem bolý úshin «Ol bazarǵa baryp, bir qap un satyp aldy» deý kerek.


11. Qazir bárimizdiń ishimizde bir-bir orys buǵyp otyr. Bilsek te, bilmesek te oryssha oılaıtyn boldyq. Sosyn sonyń jaman aýdarmasy arqyly qazaqsha sóılem quraımyz. Orys tilinen tikeleı aýdarylǵan tirkesterdiń biri – «mańyzdy» degen sózge baılanysty. Eger «mańyzdy sharýa» desek, bul sóz óz ornynda tur deımiz. Biraq qazir ekiniń biri: «Men úshin bul mańyzdy emes, mańyzdysy sol...» dep sóıleýdi ádetke aınaldyrdy. «Eto ne vajno, vajno to...» degenniń tikeleı aýdarmasy ǵoı. Qaı qazaq «men úshin mańyzdy» dep sóıleýshi edi. Kontekske qaraı basqasha aıtýǵa bolady ǵoı. Mysaly, «Men úshin ataq mańyzdy emes, mańyzdysy sol, jazǵanym jurttyń kóńilinen shyqsa boldy» degenshe, «Ataq alsam dep armandamaımyn, jazǵanym jurttyń kóńilinen shyqsa boldy» desek, anaǵurlym qazaqsha bolmaı ma.
    12. Qazaq tilinde sóılem músheleriniń ornalasýy orys tilinen múlde bólek. Bizde bastaýysh kóbinese basynda, baıandaýysh sońynda turady.
    Biz qazir resmı mátinderdiń ózinde de bastaýyshty nemese sóılemniń turlaýsyz múshelerin súırep ákelip, sońyna qoıyp aıtatyn boldyq. Mysaly, «Resmı saparmen Qytaı Halyq Respýblıkasyna attandy premer-mınıstr» deı salamyz.


12. Qazir «Siz ózińizdi qalaı sezinesiz?» dep hal suraıtyn boldyq. Bul da orystyń «Kak vy sebá chývstvýete?» degeniniń aýdarmasy. «Jaǵdaıyńyz qalaı?» degen sóz ǵoı. «Ózimdi bir túrli sezinip turmyn» deıtinimiz de bar. «Bir túrli bolyp turmyn» demeımiz.


13. Jikteý esimdigin orynsyz qoldaný. Orys tilinde jikteý esimdigi qoldanylmaıtyn sóılem neken-saıaq. Al bizde kóbinese jasyryn turady. Iaǵnı, «men, sen, ol, biz» dep aıta bermeımiz. Orys tilinen aýysqan taǵy bir ádet - bir sóılemde birneshe ret, kelsin, kelmesin esimdikterdi retsiz qoldana beretin boldyq. Osyndaı sóılemderdi qarap otyrsam, sózderdiń ornalasý reti túp-túgel oryssha bolyp keledi. Mysaly, «Men baýyrymmen ashyq sóıleskim kelip edi, biraq ol túsinbedi meni». «Baýyrymmen ashyq sóıleskim kelip edi, biraq ol túsinbedi».


14. Tabys septigin orynsyz qoldanamyz. Qazaq tilinde tabys septiginiń jalǵaýlary da kóbinese jasyryn turady. Biz qazir «Qolyma qalamdy alyp, jazýǵa kiristim» deımiz. Durysy, «qolyma qalam alyp, jazýǵa kiristim».


15. «Múmkindikke ıe». Qazir osy tirkesten kóz súrinedi. Mysaly, «Bul kásiporyn osyndaı úlken múmkindikterge ıe» deımiz. Óte sátsiz tirkes, aıtsań, tiliń kúrmeledi, jazsań, úılespegendikten kózge uryp turady. Tym qurysa, «Bul kásiporynnyń osyndaı úlken múmkindikteri bar» nemese «múmkindigi zor» deıik te.


16. Serıaldardan kirgen «hosh kórdik», «qolyńa dert bermesin», «qolyń dert kórmesin» degen sózder de bizdiń tilimizge dendep enip barady. Osydan arylýymyz kerek.


17. «Tolyqtaı kelisem» degen durys emes, «tolyq kelisem» deý kerek. Bul da óte jıi kezdesetin tirkes.


18. «Eńserý, baǵyndyrý» degen sózder de sánge aınalyp ketti. Mysaly, «Sońǵy 10 jylda Qazaqstannan zańsyz shyǵarylǵan qarjy kólemi 100 mıllıard dollardy eńserdi» deıdi jýrnalıs. Durysy «Sońǵy 10 jylda Qazaqstannan zańsyz shyǵarylǵan qarjy kólemi 100 mıllıard dollarǵa jetti» bolýy kerek. «Úlken sharýany eńserip tastady» desek bir jón. Sońǵy kezde «jetti» degen sózdiń ornyna «eńserý» birjola ornyǵyp alǵan syndy. «Baǵyndyrdy» degen sóz de orynsyz qoldanylyp júr. «Elbrýs shyńyn eńserdi», «Elbrýs shyńyn baǵyndyrdy» deımiz. Shyńdy qalaı eńserip, qalaı baǵyndyrýǵa bolady? Taǵy da sol orystyń «pokorát» degen sózin aýdaryp júrmiz.


19. «10 metr /bolady/» degendi «10 metrdi quraıdy» deımiz.


20. «Alǵa tartty» degen de búginde ábden jaýyr bolǵan, jasandy sóz. Eshqandaı maǵyna bermeıtin osy tirkesten aýlaq bolsaq jaqsy bolar edi.


21. «Óz kezeginde» degen de - osyndaı jasandy tirkesterdiń biri.