[caption id="attachment_13771" align="alignright" width="141"]
Gúlnár Meńdiqulova[/caption]
Maqala avtory tarıhshynyń maqtaýyn kelistirgen eken.«Qara jorǵa» qazaqqa jat!» degen Gúlnár Meńdiqulovanyń sózi osy bir bıdi qazaq mádenıetiniń sımvolyna aınaldyrýǵa tyrysqandardyń tóbesinen jaı túsirdi» depti avtor. «Mundaı málimdeme jasaý úshin sózsiz kemel bilim men kesek minez kerek» dep qosyp qoıypty taǵy da. Sosyn suhbatyn jasapty.
Baıqaǵanymyz, suhbatty júrgizip otyrǵan jýrnalıske tarıhshynyń aıtqany maıdaı jaqqan bolýy kerek, ishi-baýyryna kirip kete jazdapty. Tipti, arasynda otqa maı quıyp, arandatyp jibergenin de baıqaısyń. Biraq, orys basylymdarynan budan ózge ne kútýge bolady?
Sonymen, suhbatta ne delingen? Tarıhshynyń «ótkir» aıtqan tustaryn tómennen oqı alasyz.
– Gúlnár Malbaǵarqyzy, budan biraz jyl buryn siz «Qara jorǵa» qazaqtyń bıi emes!» dep málimdegenińizdi bilemiz. Buǵan ne sebep boldy?
– «Qara jorǵany» bizge qytaıdyń qazaqtary alyp keldi jáne ozbyrly túrde qazaq mádenıetine sińistire bastady. Bıdiń mýzykasy bir saryndy, qımyl-qozǵalysy bir qalypty...
Babalarymyzda jaýyngerdiń rýhyn pash etetin áskerı salt-dástúrlik bıler bolǵan. Olar birsaryndy, birqalypty emes jáne «Qara jorǵaǵa» túk qatysy joq.
– Bul bıdi sopylar oılap tapqan deıdi, osy ras pa?
– Bulaı demes edim. Biraq, «Qara jorǵanyń» adamdy transqa túsiretin ereksheligi bar. Sebebi, mundaǵy qımyl-qozǵalys medıtasıaǵa jaqyn jáne adamnyń psıhologıalyq jaǵdaıyna keri áser etýi múmkin.
Qazaqstanda bul bı alǵash ret 1932 jyly «Aıman- Sholpan» spektaklinde oryndalǵan. Alaıda Qytaıdan tarıhı otanyna kóship kelgen qazaqtar bizge mońǵol bıin alyp keldi. Bul bı Qytaı men Mońǵolıadaǵy qazaqtar arasynda keń taralǵan.
Munyń bárin kórip, bilip otyrǵan adam retinde únsiz qala almadym.
– Bıge qatysty qandaı da bir tarıhı derekter bar ma?
– Joq, birde-bir jerde qazaq jigitteriniń «mas adamsha qozǵalyp» bılegenin kezdestirgem joq. Bizdiń, kóshpelilerdiń tabıǵaty mundaı «mas» qımyl-qozǵalyspen úılespeıdi.
– Mundaı málimdeme jasaýdan qoryqpaısyz ba?
– Qazaq mádenıetinde mundaı bıdiń joq ekenin bile tura nege qorqamyn? Meni qoldaıtyndar kóp. Sebebi, adamdar bul bıdiń ózderine jat ekenin sezedi. Sizge, Eıfel munarasyn qazaq saldy dese senbeısiz ǵoı, solaı emes pe? Bul da sol sıaqty.
– Sheteldegi qazaq dıasporasyn, jalpy oralmandar taqyrybyn zertteýge ne sebep boldy?
– 90 jyldary qazaqtar tarıhı otanyna orala bastady. Bul taqyrypty kóterý mańyzdy bolatyn.
Kelmesin demeımiz, kelsin. Biraq kim, qalaı oralyp jatyr? Burynǵy turǵan jerinde qalaı ómir súrdi? Nege kóship kelgisi keldi? Bolashaqta ne oılaǵany bar? Munyń bári oralmandardyń beıimdelýine kómektesetin máseleler bolatyn.
– Qazaqtardyń Otanyna oralýynyń basqa da sebepteri bar deıdi...
– Neni aıtyp otyrǵanyńyzdy túsinip otyrmyn. Keıbir saýatsyz ǵalymdar: «Qandastar qazaq sanyn kóbeıtý úshin kóship kelip jatyr» deıdi. Biraq, 2015 jylǵa deıingi derekti qarasaq 24 jylda Qazaqstanǵa 956 myń qazaq kóship kelgen. Tipti mıllıonǵa da jetpeıdi. Sondyqtan bul arada sandy oınatqan durys emes.
– Jergilikti halyq oralmandardy jaqtyra bermeıtin jaǵdaı qalyptasty (jýrnalıs muny qaıdan alyp otyr?avt. ). «Olarǵa jer, baspana, járdemaqy beriledi, sonda biz toqaldan týdyq pa?» degen áńgimeler aıtylady. Osy negatıvten arylýdyń joly bar ma?
– Eki jaqpen de jumys isteý kerek. Birinshiden, oralmandar ózin tártipti ustaýy tıis. Keýdesin qaqpaýy kerek jáne osynda turyp kele jatqan adamdarmen jaǵalaspaýy qajet. Áıtpese, shynymen de osynda kele sala aýyzdary kópirip: «Men tarıhı otanyma oraldym» deıdi.
Oraldyń eken, el qatarly ómir súr. Jumys iste. Osyndaǵy turǵyndardyń asyna talaspa.
Bir jaǵdaıǵa kýámin, osydan úsh jyl buryn Mońǵolıadan kelgen «oralmanka» Kókshetaýdaǵy mektep dırektorynyń atyna ústi-ústine aryz jazady. Álgi dırektor mektepke eńbegi sińgen adam edi. Aqyry, álgi áıeldiń aryzyna sengen jergilikti bılik dırektordy ornynan alyp tastaıdy.
Meni osyndaı jaǵdaı tań qaldyrady.
Osy oralmandarǵa jumys isteýge kim kedergi keltirip otyr? Sosyn olar bir jaman tendensıany qalyptastyryp aldy. Birnárse bola qalsa Prezıdentke jazady. Budan jergilikti bılik te qorqyp qalǵan...
– Jalpy, oralmandarǵa osy ortaǵa sińisýge ne kedergi keltirip otyr?
– Bastapqyda bul orys tili edi. Biraq, qazir jaǵdaı ózgerdi. Qazaqtildi aýdıtorıa ósti, úlkeıdi. Oralmandardy qoldaý ortalyqtary ashyldy. Anyǵynda, bir ýaqytta qazaqstandyq qoǵamnyń qandastarǵa degen nıeti túzý edi, biraq olar «qylyq» shyǵara bastaǵasyn oralmanǵa degen kózqaras ta kúrt ózgerdi.
...
Suhbatynyń sońyn tarıhshy: «biz barlyǵymyz qazaqstandyqpyz» dep aıaqtapty.
Aıtpaqshy, bir jyldary Gúlnár Meńdiqulova Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵynyń ǵylym bólimin basqarǵan. Bul kisi bulaı aıtsa, basqalary ne deıdi?
Baıqaımyz, orys basylymdary qandastarǵa qarsy aqparattyq shabýyldy bastap jibergen sıaqty. Áıtpese jýrnalıse, tarıhshy da qosa synaıtyndaı qandastar ne búldirip qoıdy?!..
Daıyndaǵan, Dýman BYQAI
