Osy soraqy tóńkeriske áreket bastalǵanyna 20 mınýt ótisimen, áli kim uıymdastyrǵany naqtylanyp jatpastan, R. T. Erdoǵan myrza dereý kináni maǵan artty. Áli oqıǵanyń egjeı-tegjeıi anyqtalmastan, kimniń nege istegeni bilinbesten, kinálini osynshama tez tabý oılantarlyq. Sońǵy elý jyl boıy kóptegen áskerı tóńkeristerden kóresini kórgen adamnyń biri retinde bundaı qylmysqa meni iliktirýi kóńilimdi jabyrqatýda. Bundaı aıyptaýlardy naqty túrde teriske shyǵaramyn.
17 jyl boldy óz erkimmen AQSH-ta shaǵyn ǵana aýylda ońasha ómir súrýdemin. Meniń álemdegi eń myqty 8-orynda turǵan áskerdi 10 000 shaqyrymdyq jerden óz úkimetine qarsy tóńkeris jasaýǵa kóndirgendigim týraly aıtylýy senýge qıyn jala ári álemdik qaýymdastyq tarapynan da eshkim ony qup kórmeýde.
Eger tóńkerisshil topqa qatysqandar arasynda ózin «Qyzmet» qozǵalysyn jaqtaımyn dep tanytqan áskerıler bolsa, menińshe, olar óz otandastarynyń ómirin qıǵan iske qatysyp, eliniń birligi men bútindigine qıanat jasaǵany, men ómir boıy qorǵap kele jatqan qundylyqtardy aıaqqa taptap, júz myńdaǵan kinásiz adamnyń japa shegýine jol ashqany.
Áskerdiń bir jaǵynda aradaǵy kisilerdiń aralasýymen bundaı isterin qyzmet qundylyqtarynan joǵary qoıǵandar bolsa, óz basym ondaılar bar dep oılamaımyn, olardyń qateligin qozǵalystaǵy barlyq adamǵa jabý durys emes. Olardyń úkimin Alla bersin.
Ózimdi de qosa alǵanda eshkim de zańnan artyq emes. Bul tóńkeris jaýaptylarynyń qaı saladan bolsa da ádil zań turǵysynan jaýapqa tartylyp, tıisti jazasyn alǵanyn qalaımyn. Túrkıada zań júıesi 2014 jyly qazan aıynan bastap saıası qysymǵa ushyraǵandyqtan, ádil túrde jaýapqa tartý múmkindigi óte az. Osy sebepti bul turǵyda halyqaralyq komısıa qurylǵanyn ári sol komısıanyń qabyldaıtyn sheshimine shyn rızashylyqpen bas ıetinimdi neshe ret aıttym.
Bul qozǵalys músheleri 50 jyldan beri birde-bir zorlyqshyl búlikterge qatyspady, olar sońǵy úsh jylda R.T.Erdoǵannyń ashyq túrde aıtqan «jalmaýyzdardy joıý» degen jarlyǵynyń qysymyna ushyrasa da, qarsylyq tanytyp kóshege shyqpady, eldiń qaýipsizdigin qamtamasyz etetin quzyrly organdarǵa qarsylyq tanytpady.
Úsh jyldan beri úkimet tarapynan júıeli túrde bul qozǵalysty jekkórinishti etip kórsetý naýqany júrip jatyr, tipt iaýyr qyspaqqa ushyraty, sonda da «Qyzmet» qozǵalysy zań belgilegen sheńberden shyqpaı, zańdy túrde ǵana ózin qorǵady, quqylaryn tek quqyqtyq jolmen ǵana izdedi. 3 jyldan beri memlekettiń barlyq quzyrly mekemeleri «paralel memleketti» (ony men basqarady dep jala jabylýda) anyqtaý úshin jumys istep jatyr. Mundaı jala Túrkıa Respýblıkasy tarıhynda osy ýaqytqa deıin bolmaǵan.
Úkimet 2013 jylǵy jeltoqsan aıyndaǵy jemqorlyqty áshkereleý áreketterin de búrokratıa ishindegi meni qoldaıtyndar uıymdastyrǵan tóńkeris dep kórsetti. Sol kúnnen bergi ótken aralyqta 4000-daı kisi tutqyndaldy, on myńdaǵan qyzmetker jumysynan qýyldy, júzdegen mekeme, fırmalar zańsyz tárkilendi, degenmen bul aıyptaýlardy dáleldeıtin birde-bir dálel tabylmady. Úkimettiń birneshe múshesi jemqorlyqpen óz ornynan ketkennen keıin, 2014 jylǵy mamyr aıynda sol kezeńniń premer-mınıstri (R.T.Erdoǵan) alańǵa jınalǵan halyqtyń aldyna shyǵyp, osy qozǵalystyń músheleri jaıly «qandy qaraqshy», «qan sorǵysh» degen nebir aýyr sózder aıta bastady.
Ústimizdegi jyldyń 15 shildesinde bolǵan tóńkeristen keıin bul qysym odan saıyn asqynyp ketti. Túrik úkimeti meni jáne «Qyzmetti» qoldaýshylardy «qaterli vırýs retinde tazartý kerek» dep aıyptaı bastady. Osy qozǵalysqa jaqyndyǵymen tanylǵan mekemelerge, uıymdarǵa azdy-kópti qoldaý bildirgen júz myńdaǵan jazyqsyz adamdy adam sanatynan óshirip tastady.
Olardyń dúnıe-múlkin tárkilep, bank esepterin toqtatyp, pasporttaryn jaramsyz etip, shetelge shyǵýyna da jol bermeýde. Júz myńdaǵan otbasy «jalmaýyzdardy joıý» degen sumdyqtyń saldarynan óte aýyr jaǵdaıdy bastan keshýde. 90 000 myńǵa jýyq adam jumysynan qýyldy, 21 000 muǵalimniń dıplomyn jaramsyz etip tastaǵanyn BAQ jarıalady.
Mamandyǵymen jumys isteı almasa, shetelge shyǵýǵa ruqsat etilmese, sonda bul otbasylardy úkimet ashyqtan-ashyq ashtyqqa ıtermelep otyrǵan joq pa? Bul árekettiń Evropa tarıhyndaǵy genosıdtyń aldyndaǵy istelgen isterden ne aıyrmashylyǵy bar?!
Túrkıada bolǵan barlyq áskerı tóńkeristerdi kórdim.Barsha túrik halqy sekildi men de sol ýaqyttarda úlken qıyndyqtarǵa ushyradym. 1971 jylǵy 12 naýryzdaǵy tóńkeristen keıin hýnta bıliginiń sheshimimen túrmege qamaldym. 1980 jylǵy 12 qyrkúıektegi tóńkeristen keıin meni tutqyndaý týraly sheshim shyqty. 1997 jylǵy 28 aqpandaǵy áskerı tóńkeristen keıin men jaıly «bir adamnan turatyn qarýsyz terrorlyq uıym» degen aıyp taǵylyp, sottaldym. Sol úshin meni darǵa asýdy talap etti.
Áskerı bılik kezeńderinde men jaıly 3 ret «terrorlyq uıym jetekshisi» degen jalamen is qozǵaldy. Olardyń bárinen aqtalyp shyqtym. Keshegi kúni áskerı bıliktiń nysanyna iliksem, búgin anaǵurlym zańsyz túrde azamattyq avtorıtarly rejım tarapynan dál sondaı kinálaýlarǵa tap bolýdamyn.
Men burynyraqta qadirli elbasylar Turǵyt Ózal, Súleımen Demırel, Búlent Ejevıt sekildi túrli saıası kózqarastaǵy jetekshilermen dostyq qarym-qatynasta boldym. Olardyń ıgi bastamalaryn shyn kóńilmen qoldadym. Ol kisiler ásirese «Qyzmet» qozǵalysynyń bilim men qoǵamdyq beıbitshilikke qosqan úlesi úshin erekshe qurmettedi.
Saıası Islamnan únemi boıymdy aýlaq ustasam da, el basqarǵan alǵashqy jyldarynda júrgizgen demokratıalyq reformalary úshin Erdoǵan men AKP («Ádilet jáne damý» partıasy) jetekshilerin baǵaladym. Alaıda ómirimniń ár kezeńinde áskerdiń saıasatqa aralasýyna, áskerı tóńkeristerge qarsy boldym. 22 jyl buryn «Demokratıa men zaıyrlylyqtan bas tartýǵa bolmaıdy» degen pikirim úshin sol kezeńde bundaı qundylyqtarǵa qarsy pıǵyldaǵy qazirgi bılikke jaqyn saıası ıslamshyldardyń qaharyna ushyradym. Búgin de sol pikirlerimdi jaqtaımyn.
40 jyldan beri jazǵan maqalalarym men aıtqan ýaǵyzdarymnan alynǵan 70-ten asa kitabymnyń bári kópshilikke belgili. Bul eńbekterde tóńkeris týraly oı beretin eshbir sóz joq, kerisinshe,demokratıaǵa negiz bolarlyq adamı qundylyqtar dáriptelgen.
Túrkıanyń jarqyn bolashaǵy demokratıalyq mádenıettiń tereńdeı túsýine, zaıyrlylyqqa súıengen memlekettik basqarýdyń nyq ornyǵýymen tyǵyz baılanysty. Áskerı tóńkeris te, avtokratıalyq azamattyq basqarý da sheshim bola almaıdy.
Ókinishke qaraı, elde opozısıalyq BAQ jabylǵandyqtan nemese qysymǵa ushyraǵandyqtan, túrik azamattarynyń kópshiligi keń kólemde júrgizilgen úgit-nasıhat jumystarynyń yqpalymen 15 shildedegi tóńkeristi men uıymdastyrdy degenge sengen. Shyntýaıtynda, oqıǵalarǵa anaǵurlym obektıvti qaraı alatyn álemdik qaýymdastyq bul istiń «jalmaýyzdardy ustaý» jeleýimen bıliktegilerdiń óz kúshin nyǵaıta túsý úshin jasaǵan áreketi ekenin anyq baıqaýda.
Árıne, mańyzdysy – kópshiliktiń ne oılaǵany emes, ádiletti túrde sotpen anyqtalǵan shyndyqtar. Osyndaı aýyr aıyptaýǵa ushyrap otyrǵan men jáne on myńdaǵan adam árıne ádiletpen júrgizilgen zań arqyly ózimizdiń jazyqsyz ekenimizdi dáleldep, aqtalǵymyz keledi. Kúdikti retinde ómir súrgimiz kelmeıdi. Ókinishke oraı, 2014 jyldan bastap zań júıesi túgeldeı saıasattyń yqpalyna ótip ketkendikten, men de, kiná taǵylyp otyrǵan Qyzmet qoldaýshylary da ózderin aqtaýǵa degen quqyqqa ıe emes. Osy sebepti túrik úkimetin ashyq túrde tolyqtaı yntymaqtastyqqa shaqyramyn. Halyqaralyq táýelsiz komısıasynyń tóńkeris áreketin zerttep, qarastyrýyn talap etemin. Eger men týraly aıtylǵandardyń onnan birin dáleldeı alsa, Túrkıaǵa qaıtyp, eń aýyr jazany tartýǵa daıynmyn.
Bul qozǵalystyń eriktileri tórtkúl álemniń tórt buryshynda júzdegen úkimet, qaýipsizdik uıymy, zertteýshi nemese táýelsiz azamattyq qoǵam uıymdary tarapynan 25 jyldan beri baqylaýda. Eshbir zańsyzdyqtary bolǵan emes. Osy sebepti kóptegen elder túrik úkimetiniń Qyzmet qozǵalysy jaıly aıtqandaryna senim tanytpaýda.
Qyzmet qozǵalysynyń eń aıtýly ereksheligi, saıası bılikke qumartpaýy, onyń ornyna halyqtardyń bolashaǵyna qaýip tóndiretin ári keń kólemdi qajyr-qaırat qajet etetin máselelerge sheshim izdeýinde. Islam jaǵrapıasyna terror, qan tógis jáne artta qalýshylyq telingen kezeńde ózi ómir súrge qoǵamǵa belsendi túrde bilimdi jáne dıalogqa ashyq urpaq ósirýge nazaryn shoǵyrlandyrýda. Musylman elderdiń eń úlken keleńsizdigi nadadyq, alaýyzdyq jáne kedeılik ekenine sengendigimnen meni qoldaýshylarǵa únemi «meshit nemese quran úıretetin kýrs emes, mektep ashyńdar» degen keńes berdim. Bunyń eń úlken ereksheligi tek musylmandarǵa emes, barlyq dinnen jáne etnıkalyq ereksheliktegi adamdarǵa dál sondaı qyzmetterdi usynýǵa degen talpynys.
Pakıstannyń eń qıyn aımaqtarynda qyz lıseılerin ashý, azamattyq soǵys bolyp jatqan kezeńde Ortalyq Afrıka Respýblıkasynda bilim berýin jalǵastyrǵan. Nıgerıada Boko Haram qyzdardy kepildikke alyp jatqanda, Qyzmet qozǵalysy qyzdarǵa bilim beretin mektepter ashqan. Ári Fransıada, ári fransýzsha sóıleıtin elderde meniń pikirlerimdi tyńdaıtyn adamdarǵa adamdarǵa radıkal ıslam túsinigin nasıhattaıtyn toptarǵa qarsy kúresýdi, memlekettiń resmı basshylaryn osy kúreske qoldaý bildirýge yntalandyrdym.
Osy elderde ómir súrip otyrǵan musylmandardyń ózi ómir súrgen qoǵamǵa pozıtıvti úles qosatyn, keleńsizdiktermen qatar atalmaı, qaıta istegen isterimen úles qosý arqyly tanylatyn yqtıary derbes adamdar retinde qalyptasqanyn qaladym. Terrorlyq operasıalar arqyly ıslamnyń pák kelbetine daq túsirgen ál-Kaıda, ISHIM sekildi uıymdardy, basyma qaýip tónýi múmkin bolsa da, qanshama ret laǵynettedim. Túrik úkimeti ókinishke qaraı 15 Shilde qandy terror shabýylyna esh qatysy joq, zorlyq-zombylyqqa úzildi-kesildi qarsy shyqqan bul adamdardy ári ashqan mektepterin de álemdegi ár eldiń úkimetine shaǵym etýde. Búkil álemdik úkimetterge úndeýim, bundaı negizsiz aıyptaýlarǵa mán bermese, orynsyz talaptardy qabyldamasa eken.
Aıtqandaı, Túrik úkimetiniń Qyzmet qozǵalysyn saıası sheshim retinde terrorlyq uıym dep jarıalap, japqan mekemeleri: mektepter, emhanalar jáne qaıyrymdylyq kómek assosasıalary. Muǵalim, kásipker, dáriger, ǵalymdar men jýrnalıserdi tutqynǵa aldy. Qatań baqylaýda ustaýda. «Jalmaýyzdardy aýlaý» operasıasyna ushyraǵan osy júz myńdaǵan jandardyń tóńkeristi qoldaýshylarmen de, qandaı da bir zorlyq-zombylyq áreketterimen de aıyptaıtyndaı birde-bir dálel tabylmady.
Parıjdegi mádenıet ortalyǵynyń órtelýi, izdegen adamdaryn ornynan tappaǵanda januıasyn kepildikke alǵany, naýqas jýrnalıserdiń densaýlyq jaǵdaıyna qaramastan baqylaýǵa alynýy, 35 emhananyń jáne qaıyrymdylyq kómek assosasıasy «KİMSE YOK MU? » (Kımse ıok mýny) jabý, 1500 ǵylymı qyzmetkerdi májbúrlep jumystan ketirý áreketterin tóńkerispen baılanystyra túsindirý múmkin emes.
Budan baıqalatyny, bılik Qyzmet qozǵalysyn nysanaǵa alǵandaı kórinip, ózine sert bermegen barshany memlekettik mekemelerden tazalaýǵa árekettenýde. Bılik azamattyq qoǵam uıymdaryna da qyr kórsetýde. Halyqaralyq amnıstıa uıymy (Amnesty International) raporttaryna tirkelgen qorlyqty da qosqanda adam quqyqtarynyń aıaqqa taptalýy eń soraqy jaǵdaıda.
15 shilde tóńkeriske árekettiń sátsiz aıaqtalýy saılaýmen bılikke kelgen úkimetke jasalǵan antıdemokratıalyq aralasýdyń halyqtyń da qoldaýymen keri ıterip tastaýy turǵysynan tarıhı mańyzǵa ıe oqıǵa. Alaıda, tóńkeristiń aldyn alý demokratıalana túsý úshin jetkilikti emes. Azshylyqtyń bıligi, kópshilikke tán bılik pen azshylyqty ezý ne saılanǵandardyń avtokratıasy da shynaıy demokratıa emes. Zańnyń joǵary turýy, kúshterdi bólisý, sóz erkindiginen bastap negizgi adam quqyqtary saqtalmastan, demokratıa týraly aıtý qıyn. Túrkıa úshin demokratıa atyna shynaıy jeńis osy negizgi qundylyqtardy qaıtadan jandandyrýda dep aıtar edim.
Fethýllah Gúlen, ıntellektýal, fılosof, din ǵalymy
Tárjimalaǵan – Arystan Saparǵalı
Derekkóz: lemonde.fr
