[caption id="attachment_13651" align="alignright" width="355"]
Bilim jáne ǵylym mınıstri E. Saǵadıev[/caption]
Mundaı olqylyqtyń orny memlekettik mekemeler tutastaı memlekettik tilge kóshkende ǵana joıylar degen úmitpen ómir súrip kele jatqanymyzǵa talaı jyldyń júzi boldy. Jýyrda 2025 jyly barlyq is-qaǵazyn memlekettik tilge kóshiremiz degen ýájdi estidik. Odan buryn 2020 jyly kóship bolatynymyzǵa ımandaı sengenimiz jáne shyn. Solaı aıtqan. Baǵdarlamasy áli ózgergen joq. Tek oıy ózgerdi...
Memlekettik tildi damytý baǵdarlamasynyń josparyna sensek, buǵan deıin keıbir oblystar men memlekettik mekemeler memlekettik tilge kóship boldy. Shyn ba eken?.. Kúmánimiz bar.
Másele tek is-qaǵazdy qazaqsha júrgizýge tirelip tursa, onda osyǵan deıin memlekettik tilge kóship boldy delinetin oblystar men mekemelerde bári oıdaǵydaı bolýǵa tıis qoı... Ondaı aqparatty estimedik. Kóptegen oblystar men memlekettik mekemelerde áli de bolsa tildik máseleniń ýshyǵyp turǵanyn jasyrǵannan memleketke de, qarapaıym halyqqa da paıda joq.
Memlekettik til tóńireginde kóterilgen máseleler, aıtylǵan ıdeıalar, usynys-pikirler, bergen ýádeler men oryndalmaǵan arman-tilekter shash-etekten. 25 jyl boıy tolastamaǵan daý-damaıdyń bárin jınasańyz, oqý úshin bir adamnyń ómiri jetpesi anyq.
Biz qazaqsha saıttar ashyp, kompúter tiliniń keıbir mehanızmine qazaqsha qaripterdi kirgizgenimizge mázbiz. Aıanyshty!
Shyndyǵynda, ádemi sózder men qaǵaz júzinde qabyldanǵan talaı sheshimder bar, eger olardyń bári iske assa, dál búgingideı jaǵdaıda otyrmas edik. Budan góri kúrdelirek dúnıelerdi – ǵylym men tehnologıanyń qazaq tilinde sóıleýi jóninde pikirtalas ótkizer edik. İri kompanıalardyń jumysyn tanystyratyn anyqtamalyqtar men tehnıkalyq zattardyń túsindirmesin, jańa qoldanysqa engen nanotehnologıanyń jumys isteý tártibin men mańyzyn, bıotehnologıadaǵy ǵylymı tenjdensıanyń órisin qazaqsha aýdarýdyń standartyn oılap bas qatyrar ma edik?! Álemdegi jańa tehnologıalar týraly qazaqsha maǵlumattyń saýatty jarnamasy nege joq degen suraq ta qoıyp otyrar ma ek... Baltyq elderindegideı.
Oǵan dál qazir eshqandaı múmkindigimiz joq... Inovasıa, tehnologıa, ǵylym bolsa jyldan-jylǵa kúrdelenip, biriniń ornyn ekinshisi basyp keledi.
Biz qazaqsha saıttar ashyp, kompúter tiliniń keıbir mehanızmine qazaqsha qaripterdi kirgizgenimizge mázbiz. Aıanyshty!
2025 jyly is-qaǵazdarymyz qazaqsha, tutas qurylym – tehnıkalyq, tehnologıalyq, ǵylymı júıe oryssha ıakı aǵylshynsha bolyp tursa, onda mundaı ótirik naýqannyń soqyr tıyndyq paıdasy joq!
Biz basqany qoıyp, eń aldymen ǵylymdy qazaqshalaýǵa kiriskenimiz jón. Bul bos sóz bolmaý kerek. Áli de kesh emes. Tym quryǵanda ýnıversıtet oqýlyqtaryn qazaqshaǵa aýdarý jaǵyn jedel túrde qolǵa alǵan durys. «Mádenı mura» sekildi «Ǵylymı mura» memlekettik baǵdarlamasyn qabyldap, júıeli ári saýatty jospar aıasynda jumys isteý – búgingi kúnniń basty talaby! Menińshe, bizdiń ǵalymdardyń mundaı baǵdarlamany oıdaǵydaı oryndaýǵa ábden múmkindigi bar. Bireýler úshin bul eski usynys. Ult bolashaǵy úshin tyń usynys deýge bolady. Biz osyny oryndamaı (oryndatpaı) alǵa ozbaımyz. Kósegemiz kógermeıdi...
5 jyl keter, 10 jyl keter! Meıli.
2025 jyly is-qaǵazdarymyz qazaqsha, tutas qurylym – tehnıkalyq, tehnologıalyq, ǵylymı júıe oryssha ıakı aǵylshynsha bolyp tursa, onda mundaı ótirik naýqannyń soqyr tıyndyq paıdasy joq!
Joǵary oqý oryndarynyń kóptegen stýdentterimen sóılesip júrmiz. Keıbir mamandyqtar boıynsha bilim alatyndar qazaq toptarynda oqyǵanymen, joǵarǵy kýrstarda orys toptaryna qosylýǵa májbúr. Sebep ekeý: oqýlyqtyń tapshylyǵy jáne keıbir ustazdardyń memlekettik tildi bilýge qulyqsyzdyǵy.
Oqýlyq demekshi, qazir jastar ınternetke júginedi. Barlyǵyn ǵalamtordan alǵysy keledi. Ǵylymı jańalyqtar, ǵylymı kitaptar, ony qoıyńyz, qylaıaǵy kýrstyq jumystardyń deni durys qazaqsha nusqalary joq. Bar, sapasyz, birinen biri kóshirgen. Ǵylym qazaqsha sóılemeı, olar qaı qazaqshaǵa jetissin...
Orys tilindegi oqýlyqpen oqý bitirgen mamannyń oılaý júıesi de sol tilge beıim bolady. Ol ǵylymı termınder men júıelerdiń qazaqsha maǵynasyn tabýǵa talpynbaıdy. Tipti, olaı jasaýǵa qazaq tiliniń baılyǵy jetpeıdi dep esepteıdi. Bul túsinikke kináli jas maman emes, bizbiz – bizdiń samarqaý, marǵaý júıemiz.
Budan da qaýiptisi, ózge tilden kileń jaqsy, tolymdy dúnıelerdi oqyp ósken jastardyń sanasynda óz tilin, óz tarıhyn, óz ultyn ózgelerden kem sanaý psıhologıasy qalyptasady. Muny jeńý qıyn...
Túptep kelgende, 25 jyl boıy biz bilim men ǵylym salasyn reformalaýdan aryǵa bara almadyq. Bul reformalar «reforma jasaý úshin» ǵana jasalyp kelgeni ókinishti, árıne. Nátıjesiz, júıesiz dúnıeden júıeli mehanızm qurylmaq emes. Bilim men ǵylym mınıstrleriniń qanshaýy aýysyp úlgerdi. Men sanynan jańyldym. Kóbiniń atyn da umyttyq.
Iá, shalajansar aýdarmalar bar. Ýnıversıtette sabaq beretin ustazdardyń keıbiri memlekettik tilde kitap jazý «talabyn oryndaý úshin» tolymsyz aýdarmalarmen oqýlyq qurastyrýdy daǵdyǵa aınaldyrǵan. Ásirese, bul úrdis tehnıkalyq ýnıversıtetterde «qalypty jaǵdaı» sanalyp barady. Munymen ǵylym ozbaıdy, tozady. Qazaq tiline bulaı «qyzmet etý» – óz ultyńnyń bolashaǵyna qarsy jumys isteý.
Bizdińshe, bul bir ýnıversıtettiń nemese ustazdardyń emes, tutas júıeniń syrqaty. Osyǵan deıin ýnıversıtetter qaýymdastyǵy ıakı ýnıversıtettegi birlestikter aqyldasyp, ǵylymdy qazaqshalaýǵa júıeli jumys istese, bálkim biraz jumystyń basy qaıyrylyp ta úlgerer edi.
Bizdińshe, bul bir ýnıversıtettiń nemese ustazdardyń emes, tutas júıeniń syrqaty. Osyǵan deıin ýnıversıtetter qaýymdastyǵy ıakı ýnıversıtettegi birlestikter aqyldasyp, ǵylymdy qazaqshalaýǵa júıeli jumys istese, bálkim biraz jumystyń basy qaıyrylyp ta úlgerer edi. Ondaı qozǵalysty baıqamadyq. «Ǵylymdy qazaq tilinde sóıletý» degen taqyryptar aıasynda azyn-aýlaq baıandamalar men jattandy pikirtalastardan qolymyz tımeı júr. Bes saýsaqty aýyzǵa salmaı, jeke-jeke mamandyqtar boıynsha tolymdy oqýlyqtar shyǵara bergen bolsaq, onda da biraz isti ońdy aıaqtar ek...
Sondaı-aq, memlekettik tilde zań shyǵarýdy qolǵa alatyn kez keldi. Baıaǵyda-aq solaı jasaýymyz kerek edi...
Buǵan da sol júıesizdik, ǵylymnyń tolyq qazaq tilinde sóılemegen múkistigi, sala mamandarynyń tildi bilmeýi, kásibı aýdarmashylardyń joqtyǵy kesirin tıgizip otyr.
Ádebıet deısiz be? Ol da jetisip turǵan joq. «Mádenı mura» baǵdarlamasymen 100 tomdyq kórkem ádebıet shyqty. Jete me? Ádebıet jańarmaýshy ma edi? Tym qurysa, jyl saıyn Nobel syılyǵyn alǵan jazýshyny ýaqtyly aýdaryp turýǵa bolady ǵoı. Jazýshylar odaǵy tym qurysa osy sharany qolǵa alsa, eshkim kese-kóldeneń turmas. Bir kem dúnıe. Qaptaǵan baspalar qaıda qarap otyr? Ádebı úrdistiń shańyna da ilese almaıtyn olardan ne qaıyr kútemiz?.. Tym qurysa, ádebıet salasynda ózgelermen ilesip, eńsemizdi tiktesek jarar edi-aý...
«Psıhologıa», «Fılosofıa», «Mádenıettaný» atalymdary boıynsha jaryq kórgen 10 tomdyqtardyń baryna shúkir... Sonyń keıbirin oqyrman túgil, aýdarmashynyń ózi túsinerine kúmánmen qaraımyn...
Tilge quıylǵan ınvestısıanyń eń mándisi – ǵylymdy qazaq tilinde sóıletý.
Qaıtalap aıtqym keledi, Qazaq memleketi óziniń tól tilin tórge ozdyramyn dese, áýeli sol tildiń ǵylymı fýnksıonaldyq múmkindigin nyǵaıtýy kerek. Onsyz tókken ter, qajyrly eńbek dalaǵa kete bermek.
Toqtaráli TAŃJARYQ
