Qazirgi tańda ǵylymsyz, onyń jetistikterin jańa progresıvti tehnologıalar túrinde, tehnıkalyq sheshimder, ınovasıalyq materıaldar jáne ónimder túrinde qoldanbastan ekonomıkanyń sapasynyń ǵana emes, sany jaǵynan da kóterilýi jáne halyqtyń dáýlettin artýy múmkin emes. Órkenıet damýynyń zamanýı kezeńi ekonomıkalyq paradıgmalardyń, tehnologıalyq qurylystyń aýysýymen sıpattalady. Ǵylym óndiristik kúshpen alǵa qaraı basatyn óndiristiń anyqtaýshy faktoryna aınalady.

Tájirıbe júzinde ǵylymı saıasatty damytý, retteýdiń birneshe sharalary men mehanızmderin jasaý, ǵylymı sektorǵa qoldaý kórsetý, yntalandyrý boıynsha jáne ǵylymı-tehnıkalyq qyzmet nátıjelerin (ǴTQN) komersıalaýdyń arnaıy qarjylyq joldaryn engizý boıynsha qolǵa alynǵan jumystarǵa qaramastan Qazaqstan ekonomıkasynyń ınovasıalyq damý deńgeıi, onyń ǵylymdy qajet etetin salalary tómen bolyp otyr. Dúnıejúzilik ekonomıkalyq forýmnyń Jahandyq básekege qabilettilik ındeksine (DEF JBI) sáıkes, Qazaqstan «Inovasıa» faktory boıynsha 85-shi orynda tur. Al «Tehnologıalyq daıyndyq» faktory boıynsha 61-shi oryndy ıelengen. Inovasıalyq belsendi mekemelerdiń úlesi 8%-dan aspaıdy. [2]

Máseleniń «tamyry», onyń ishinde otandyq bıznestegi, naqty sektordaǵy sýbektilerge sondaı-aq, qarjylyq ınstıtýttarǵa – bankterge, ınvestısıalyq kompanıalarǵa jáne qorlarǵa qatysty bolyp tur. Olardyń óndiriske ınovasıany engizýge jáne ǵylymı-tehnıkalyq jobalarǵa túzetýge ázirshe naqty shyǵyn shyǵarmaı otyr. Sebebi, budan eshqandaı paıda kórip turǵan joq, ıaǵnı qosymsha tabystyń nemese keshtiń kirisi joq. ǴTQN tehnologıalyq júzege asyrýdy eskermegenniń ózinde, marketıńtik taldaý jasaýdyń qıyn bolyp tur.

Oǵan obektıvti jáne sýbektıvti birneshe sebepter bar. Birinshisi jáne eń negizgisi – bizdiń bıznes tehnologıalyq modernızasıa jolyna erte shyqqan damyǵan jáne damýshy Ońtústik-shyǵys Azıa elderine qaraǵanda áli de jas. [4] Basynda qazaqstandyq bıznes basqalary sıaqty bastapqy kapıtaldy qalyptastyrý úshin jyldam ári shyǵyny az «satyp alý-satý» formasymen qalyptasty. Artynan iri sheteldik kompanıalardyń belsendi aralasýymen otyn-energetıkalyq resýrstardy alý jáne júzege asyrý salasyndaǵy jáne osyǵan baılanysty qyzmet kórsetý, qyzmet etý baǵytyndaǵy bıznes qosyldy. Qazaqstannyń dástúrli mamandandyrý salalary – metalýrgıa jáne aýyl sharýashylyǵy da kóterile bastady.

Birtindep aýylsharýashylyq ónimdi qaıta óńdeý jáne taǵam ónerkásibi, mashına jasaý, hımıa jáne munaı-hımıalyq salalary sıaqty basqa da salalar kóterilip, damı tústi. [5]

Olardyń barlyǵyn bir ǵana tehnologıalyqtyń, kúrdeliliktiń, ınovasıalyqtyń, básekege qabilettiliktiń deńgeıiniń tómendigi biriktiredi. Dál osy jerde ǵylymı-tehnıkalyq qyzmet nátıjelerin paıdalaný kómektesetini anyq. Biraq, birinshiden, kásipkerler men bıznesmender óz qyzmetteri boıynsha otandyq zertteýlerdiń bar ekeninen habarsyz. Ekinshiden, qazaqstandyq ǵalymdardyń ınovasıalary jáne ǵylymı-tehnıkalyq sheshimderi óndirýshilerdiń kútkenindeı bolyp shyqpaıdy. Olardyń tehnıkalyq-tehnologıalyq suranystaryn qanaǵattandyrýǵa qabiletsiz, kóbinese sheteldik novasıalarmen jáne ǵylymı zerttemelerimen tájirıbe júzinde tanysý múmkindiginiń joqtyǵynan, óziniń salalyq mamandanýy boıynsha álemdik trendterden qalyp qoıǵan.

Sondyqtan da bıznes táýekelge bara almaıdy. Onyń batys jáne ońtústik-shyǵys elderindegideı (azıanyń «jolbarystary» men «aıdaharlary») ǴTQN kúsh salatyn ómirlik qajettiligi men suranystary joq. Jeńildeý tabys kózderi arqyly paıda tabý «terezeleri» áli de tolyǵymen jabylǵan joq. Uzaq ýaqyt boıy tárbıelenip, qalyptasatyn ınovasıalarǵa degen qyzyǵýshylyq pen «talǵam» da belgili bir mádenıet te joq.

ǴTQN komersıalandyrý prosesin tezdetý úshin bizdiń elimizde birneshe qadamdardy qoldaný qajet. Ǵylymı-tehnıkalyq jetistikter men ınovasıalardy komersıalandyrýdyń algorıtmi jasalyp, memlekettik qoldaýdyń tikeleı jáne janama ádisteri anyqtalyp, memleket, bıznes, ǵylym men bilim, damý ınstıtýttarynyń bir-birimen de ózara árekettesýiniń naqty mehanızmderi bolýy tıis.

• Eń aldymen, ǵylymı sala men bıznes-sektory arasyndaǵy túsinispeýshilikten arylý úshin túıisý núktesin tabý qajet. Bıznes pen ǵylym mańyzdy tehnologıalyq máseleler sheshimin tabýda kózqarastary bir jerden shyǵyp, bir arnada bolýy úshin bir-birin «estı bilýi» jáne túsinýi kerek.


• Bir jaǵynan, ǵalymdardyń ózderiniń de ǴTQN jasap, sharýashylyq tájirıbege engizýge baılanysty boljaldy qarjylyq baǵyttarymen usynystary bar. Ekinshi jaǵynan, bıznes ınovasıadaǵy óz talaptaryn ashyq kórsetip, «másele baǵasyn» kórsete otyryp, basymdyǵy boıynsha salalardyń tehnıkalyq-tehnologıalyq ishki talaptaryn qalyptastyrýy qajet.


• Memleket óziniń salalyq bólimsheleri jáne damý ınstıtýttary atynan nemese kvazımemlekettik qurylymdary – ulttyq kompanıalary arqyly osy eki portfeldiń túıisýinen keıin juptardy (bıznes-ǵylym) tabýǵa jáne seriktester pýlyn (ǵylymı bólimsheler/zerttemeler avtorlary; bıznes qurylymdar – ǴTQN tutynýshy; bıznes qurylym – ǴTQN óndirýshi)tabýǵa dúnıejúzilik qoldaý kórsetýi tıis.


• Sonymen birge mekemelerde tájirıbe júzinde iske asyrylǵan ǴTQN jáne ǵylymı-tehnıkalyq jobalardy qarjylandyratyn ınvestorlar úshin nesıe berýge uqsas belgili bir memlekettik kepildik berý mehnaızmderin nemese saqtandyrý jáne qaýipten hejerleýdiń basqa tásilderin qarastyrǵany durys.


• Tehnologıalardy jáne ınovasıalardy komersıalandyrýdyń barlyq túriniń prosesine qatysýshy ınvestorlarǵa bıznesterin júrgizý úshin salyqtan bosatý, óndirisin jetildirý nemese keńeıtýge nesıe alý barysynda prosenttik kórsetkishin azaıtý sıaqty naqty qandaı da bir jeńildikter jasalýy tıis.


• Komersıalaý prosesine eń aldymen kvazımemlekettik qurylymdar jáne vertıkaldi-biriktirilgen holdıńter, sondaı-aq óziniń salalyq sektorlarynyń júıesin jasaýshy kásiporyndar men uıymdar otandyq ǵylymı jáne ǵylymı-tehnıkalyq zerttemelerge memlekettik tapsyrys berý arqyly bastama jasaýy tıis.


• ǴTQN qarjylandyrýǵa jer qoınaýyn paıdalanýshy mekemeler qarjysynyń 1%-n tańdaý mehanızmi yqpaldy aspap bolýy kerek. Bul jerde osy qarjynyń ǵylymı sektordy qoldaý atyn ótirik jamylyp júrgen qurylymdarǵa emes, tıisti jerge – otandyq zerttemelerdi komersıalaýǵa jumsalýyn baqylaýǵa alý qajet.


• Materıaldyq yntalandyrýdan bólek, jetekshilik jáne demeýshilik ınstıtýttaryn damytý qajet. Bıznes ókilderine «Úzdik ınvestor-jetekshige/demeýshige» degen ǵylymı-tehnıkalyq zerttemelerdi komersıalaǵany, demeýshilik kórsetkeni, uıymdastyrǵany jáne keńes bergeni úshin jeke tulǵalarǵa jáne kompanıalarǵa atalymyn uıymdastyrý kerek.


• Ǵylym ekonomıkanyń barlyq salalarynyń álemdik damý trendinen qalyspaýy tıis. Ol úshin otandyq ǵalymdar, zertteýshiler, ónertapqyshtar sheteldik ǵylymnyń sońǵy jańalyqtarynan habardar bolyp, damyǵan elderdegi tehnologıalyq forsaıttar salasyndaǵy zertteýlermen, ınovasıaǵa degen bıznes talaptarymen jáne onyń álemdegi tájirıbege engizilýimen tanysyp otyrýy qajet. Bizdiń elde jáne shet eldegi mańyzdy jáne úlken suranysqa ıe ǵylymı-tehnıkalyq jobalar, tehnologıalyq forsaıttar nátıjesi týraly aqparattar salynatyn aqparattyq-taldamaly platformalardy (ınternet-portaldar) qurý qajet.


• Ekonomıkadaǵy jáne búdjettik únemdeýdegi daǵlarysqa qaramastan, ǵylym durys qarjylandyrylýy tıis (jetkilikti kólemde ári ýaqytyly, jyldyq kúntizbeniń 3-4-shi aılarynda emes, birinshi aıynan bastap). Qarjylandyrý otandyq bızneske qajetti degen qoldanbaly ǵylym baǵyttaryna úlken kólemde bólinýi tıis.

11) «UǴTAO» AQ-nda aqparattyq negizi ınovasıalar men patentterdiń derekter qory (IPD) bolyp tabylatyn «Ǵylymı-zıatkerlik qyzmet nátıjeleriniń kartasy» ınteraktıvti portaly qurylyp jatyr. IPD aqparattyq aýqymy ǵylymı-zertteý jumystaryn oryndaý, sonymen qatar olardyń áleýmettik, ekonomıkalyq jáne ekologıalyq áserin anyqtaý nátıjesinde alynǵan patenttik qabilettilik kórsetkishteri, ónertapqyshtyq oıdyń bar bolýy, qorǵaý qujattarynyń sany boıynsha UǴTAO tirkelgen ǴZTKJ týraly esepterdi júıelendirý jáne taldaý jasaý negizinde qalyptastyryldy.

ǴZQNK IPD logıkalyq jalǵasy bolyp tabylady jáne ózektiligin, naryqtyq áleýetin, komersıalyq tartymdylyǵyn patent qabilettiligin (ár joba – patent nemese qorǵaý qujattarynyń basqa túri 3 qorjynnan turady – ınfestısıalyq pasport, zıatkerlik menshik nysany jáne shuǵyl marketıńtik sholý týraly málimetter) baǵalaı otyryp, oryndaýshy- uıymdardyń ǵylymı zıatkerlik qyzmetiniń aktıvter qorjynyn usynady.

ǴZQNK ereksheligi – jyldam izdeý men qolaıly navıgasıa. ǴZQNK arqyly ınovasıalardyń biregeı derekter qoryna eksklúzıvti tikeleı qol jetimdilik júzege asyrylatyn bolady. Jobalar týraly aqparat aımaqtyq jáne salalyq belgileri boıynsha toptastyrylady.

Komersıalyq tartymdylyqty, naryqtyq áleýetti alǵashqy jyldam-baǵalaý «Inovasıalyq tehnologıalar parki» Inovasıalyq klasterdi basqarý organy retinde AKQ qyzmet atqarýy úshin mańyzdy, ári ózekti múmkindikter men tıimdi ınvestısıalar týraly sheshimder qabyldaý prosesin aıtarlyqtaı jyldamdatady jáne jeńildetedi.

AKQ jáne Inovasıalyq klasterdiń basqada qatysýshylary úshin paıda tómendegideı bolyp tabylady:

- Qarapaıym, ári qolaıly navıgasıamen, saraptamalyq súıemeldeýmen salalyq jáne aımaqtyq tıistilik boıynsha toptastyrylǵan otandyq ınovasıalarǵa on-line rejımde qol jetimdiliktiń bir ortalyqta shoǵyrlanýy;

- Ǵylymı-tehnıkalyq qyzmettiń nátıjeleri (ǴTQN) týraly aqparatty ózdiginen jınaýdy jáne óndeýdi júzege asyrý qajettiliginiń bolmaýy;

- Qosymsha irgeli taldaý júrgizýdi qarjylandyrý jáne/nemese maqsattylyǵy týraly sheshimder qabyldaýdy jeńildetý jáne jyldamdatý úshin patenttik qyzmettiligin, ınovasıalardyń ekonomıkalyq, marketıńtik jáne komersıalyq aspektilerin aldyn-ala baǵalaýdyń bar bolýy;

- ǴZI jáne JOO, ǵalymdar men zertteýshilerdiń qamtylý aýqymy tek Almaty sheńberinde emes, sonymen qatar barlyq Qazaqstan bolyp tabylady.

- Bıznesti ártaraptandyrý maqsatynda ekonomıkalyq qyzmettiń qyzyqtyratyn salasynda keleshegi bar, ári komersıalyq tartymdy ınovasıalyq sheshimderdi, sonymen qatar ǴZTKJ qarjylandyrý quraly retinde jer qoınaýyn paıdalanýshylardyń JJT 1% -yn tańdaý múmkindigi;

- Otandyq kompanıalardyń básekege qabilettigin damytý jáne arttyrý úshin ınovasıalardy jaıǵastyrý;

- ǴTQN kommersıalızasıalaýǵa monıtorıń jasaý.

ǴZQNK aıasynda «Aqyldy ındýstrıa», «Aqyldy orta», «Taza jáne jasyl tehnologıa», «E-kommersıa jáne medıa» AKQ negizgi baǵyttary jáne platformalary boıynsha, sonymen qatar akselerasıa baǵdarlamasy, ınkýbasıa, startap baǵdarlamasy boıynsha AKQ etaptarynda toptastyrýmen Almaty q. Ǵylymı-tehnıkalyq jobalardyń usynystyǵyna arnalǵan arnaıy qosymsha («tereze») qurylýy múmkin.

12)«Ǵylym jáne bıznes: ınovasıalyq kópir» dıalogtik alańy negizi bolyp tabylatyn «S2B» (science to business) formatyndaǵy kommýnıkatıvtik sharalar jobalardy birlesip iske asyrý boıynsha tıisti ortaqtastyq qalyptastyrý jáne yntymaqtastyqtyń naqty joldaryn, formalaryn jáne ádisterin talqylaý úshin ǵylymı-zertteý, bıznes, qarjy ınstıtýttarynyń jáne venchýrlyq qorlardyń ókilderi kezdesetin ǵalymdar men ınvestorlardyń júıeli dıalogyna arnalǵan uıymdastyrýshylyq platforma retinde qyzmet atqarady. Dıalogtik alańda kásipkerlik jáne ınvestısıalyq qurylymdar tarapynan keıingi qarjylandyrý jáne materıaldyq-tehnıkalyq qoldaý kórsetý úshin bıznestiń ózekti tehnologıalyq máselelerin sheshetin ǵylymı-tehnıkalyq ınovasıalyq jobalardy anyqtaý jáne irikteý júrgiziledi.

Ortalyqta aǵymdaǵy jarty jyl ishinde jalpy somasy 56 mlrd teńgeden asa qarjylandyrýdy talap etetin 50 astam ǵylymı-tehnıkalyq jobalar usynylǵan 3 dıalogtik alań (DA) ótti.

Boljamdalǵan aqparattyq-saraptamalyq jáne kommýnıkatıvtik quraldary boıynsha qarjylandyrýdyń ortasha jyldyq kólemi ǴZQNK jobasymen aınalysatyn qyzmetkerleriniń eńbekaqysyn jáne dıalogtik alańdardy ótkizýge arnalǵan shyǵyndardy tóleý qorynan turatyn 38 mıln. teńgeni quraıdy.

 

Janbolat KANALIN, Elena GOLIKOVA,

«Ulttyq ǵylymı-tehnıkalyq aqparat ortalyǵy» AQ Tehnologıalardy komersıalaý basqarmasy

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Poslanıe Prezıdenta Respýblıkı Kazahstan N.Nazarbaeva narodý Kazahstana «Kazahstan v novoı globalnoı realnostı: rost, reformy, razvıtıe» ot 30 noıabrá 2015 g.;


2. Zakon Respýblıkı Kazahstan ot 31 oktábrá 2015 goda № 381-V «O kommersıalızasıı rezýltatov naýchnoı ı (ılı) naýchno-tehnıcheskoı deıatelnostı»;


3. «Plan Nasıı. Sto konkretnyh shagov po realızasıı pátı ınstıtýsıonalnyh reform»;


4. Gosýdarstvennaıa programma ınfrastrýktýrnogo razvıtıa «Nurlyjol» na 2015 - 2019 gody», ýtverjdennaıa Ýkazom Prezıdenta RK ot 6 aprelá 2015 goda № 1030;


5. Poslanıe Prezıdenta narodý Kazahstana «Kazahstanskıı pýt – 2050: edınaıa sel, edınye ınteresy, edınoe býdýshee» ot 17.01.2014g.;