Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev bıylǵy Joldaýynda ulttyq qaýipsizdikti kúsheıtý jáne halyqaralyq qatynastardy odan ári damytý qajet ekendigin atap ótti.
Qazaqstan táýelsizdiktiń alǵashqy kúnderinen bastap ǵaryshtyq salany damytýǵa erekshe kóńil bólidi. Ǵarysh aılaǵy – búgingi kúni bizdiń álemdik ekonomıkalyq saıystaǵy mańyzdy basymdyǵymyz bolyp tabylady.
Iaǵnı, halyqaralyq mańyzdy jobalardyń iske asýyna, álemdik ǵylymı jáne ǵylymı-tehnıkalyq keńistikke kirigýine yqpal etetin otandyq ǵarysh salasyn damytýǵa Qazaqstan qanshan múddeli bolýy kerek.
Qazaqstan men Reseı 2004 jyldyń 9 qańtarynda «Baıqońyr» keshenin tıimdi paıdalaný jónindegi yntymaqtastyqty damytý týraly kelisimge qol qoıǵan. Kelisimde Baıqońyr ǵarysh aılaǵynyń ınfraqurylymyn jańǵyrtýdyń jáne onyń tarıhı mańyzy bar nysandaryn saqtaýdyń mańyzdylyǵy tanylady. Osy rette eń mańyzdysy Qazaqstan men Reseı eki jaqty kelisim aıasynda ǵaryshtyq-zymyran qyzmetin júzege asyrýda ekologıalyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý men qorshaǵan ortany qorǵaý problemalaryn sheshý jóninde birlesken jumystar júrgizýge ýaǵdalasqan bolatyn.
Búginde ǵaryshtyq-zymyran qyzmetiniń qorshaǵan ortaǵa tıgizetin zardaptary jóninde az aıtylyp júrgen joq. Birqatar mindetterdi sheshýde ǵarysh quraldaryna balama joq bolǵandyqtan, «Baıqońyr» ǵarysh aılaǵy qyzmetiniń ekologıalyq qaýipsizdigine baǵyttalǵan zertteýler barǵan saıyn ózekti máselege aınala túskeni jasyryn emes.
Aıtalyq, 2009 jyldyń 23 qazanynda Qazaqstan men Reseı taraptary ýly otynmen ushatyn zymyrandardyń ekologıalyq qaýipsizdigin qamtamasyz etý úshin, «Baıqońyr» ǵarysh kesheninen zymyran otynynyń asa zıandy quramdas bólikterin qoldanatyn zymyran-tasyǵyshtar men qurylyqaralyq balıstıkalyq zymyrandardy ushyrýǵa daıyndaý jáne ushyrý barysyna ekologıalyq jumystardy uıymdastyrý Tártibin bekitken bolatyn.
Bul jumystardy Qazaqstan tarapynan Qazǵarysh qaramaǵyndaǵy «Infrakos-Ekos» enshiles memlekettik kásiporny oryndaıtyn bolyp taǵaıyndalǵan-dy. «Infrakos-Ekos» kompanıasyǵarysh aılaǵynan ushyrylatyn zymyran-tasyǵyshtardyń qorshaǵan ortaǵa áserin jan-jaqty zertteý, ǵarysh aılaǵyna jaqyn mańdaǵy eldimekenderdiń turǵyndarynyń densaýlyq jaǵdaıy men áleýmettik-gıgıenalyq ortasyn tereńdetip tekserý jumystaryn Qazaqstan men Reseıdiń mamandandyrylǵan mekemeleri men ǵylymı ınstıtýttarymen birlese júrgizedi.
Sonymen qatar árbir josparlanǵan zymyran ushyrylymdarynyń ǵarysh apparatyn ushyrǵanǵa deıin de, ushyrǵannan keıin de Qazaqstannyń aýmaǵyna kiretin qulaý núktelerinen topyraq, aýa, ósimdik, sý synamalary, al qysta qar synamalaryn alyp, zertteýler júrgizedi.
Atalmysh mekeme «Proton-M» zymyran tasyǵyshy qulaǵan jerdiń qorshaǵan ortasynan, eldimekender men qystaqtardan 400-den astam synama alyp, geptılmen jáne onyń ózgerý ónimderimen lastanýyna zerttedi.
Elimizdiń ekologıalyq qaýipsizdigi tujyrymdamasynda kersetilgendeı, qorshaǵan orta nysandary sapasynyń normatıvtik kórsetkishteri men qoǵamnyń ekologıalyk turaqty damýyn kolaıly deńgeıge jetkizý úshin qorshaǵan ortaǵa tehnogendik áserdi azaıtýdy qamtamasyz etý basty nazarda bolýy kerek.
2021 jyly «Baıqońyr» ǵarysh aılaǵynan sońǵy alty jylda rekkordtyq deńgeıde zymyrandar ushyrylǵany belgili. Atap aıtsaq, byltyr «Soıýz-2» zymyran-tasyǵyshy 12 ret, al kóp qulaıtyn «Praton-M» zymymyran-tasyǵyshy 2 ret ǵarysh keńistigine kóterilgen.
Zymyran-tasyǵyshtardyń ǵaryshqa sátti kóterilip ketese jaqsy. Al olar ǵaryshqa jetpeı ortan jolda qulasa, bul elimizdegi ekologıalyq ahýaldy ýshyqtyratyny anyq. Jalpy, osyǵan deıin «Praton-M» zymyran-tasyǵyshy birineshe ret qulap, qazaq jerin ýly geptılmen ýlady.
«Baıqońyr» arqyly ǵaryshty ıgerip otyrǵan Reseı Qazaqstanda ǵarysh apparattary qulaıtyn 7 jerdi belgilegen. Muny appaty jaǵdaıdaǵy qulaýmen shatastyrmaý kerek. Aıtalyq, ǵaryshqa sátti kóterligen zymyran-tasyǵyshtar óz jumysyn aıaqtap, barlyq ýly janarmaılaryn jaǵyp bolǵannan keıin qulaǵan sátte qorshaǵan ortaǵa zıanyn tıgizbeıdi.
Desekte zymyran-tasyǵyshtar qulaǵan sátterde órt shyǵý qaýipi joǵary bolady. Tilsiz jaý órttiń ózi qorshaǵan ortaǵa aıtarlyqtaı kesirin tıgizetini belgili. Sondyqtan tótenshe jaǵdaı qyzmetkerleri zymyran-tasyǵyshtar qulaıtyn jerge der kezinde jettip, órtti sóndirýi kerek.
Sonymen qatar ǵarysh apparattary qulaǵynda olardyń boıyndaǵy janbaı qalǵan janarmaılar az bóligi topyryraq qabatyn ýlaıtynyn da umytpaǵan jón. Bizdiń ekolog ǵalymdar reseılik ǵalymdarmen zymyran-tasyǵyshtar qulaıtyn jerlerden topraq pen sýdyń synamalaryn alyp, udaıy zerttep otyrýy mańyzdy.
Sarapshy mamandar búginde Reseı Batys elderiniń ekonomıkalyq sanksıasyna ushyraǵannan keıin «Baıqońyrdan» zymyran ushyrýy deńgeıi birshama tómendeıtinin aıtýda. Mundaı jaǵdaıda ǵarysh salasyna qatysty ekologıalyq máseleler azaıatyny anyq. Biraq keıbir sarapshylar sanksıalardyń kesirinen orystardyń zymyran-tasyǵyshtary kóp qulaýy múmkin ekenin de aıtýda. Qalaı bolǵanda da bizder Reseıden ǵarysh salasy boıynsha ekologıalyq kelisimderdi qatań saqtaýdy talap etýimiz kerek. Qazaqstan ekologıalyq turǵydan qaýipsiz ǵarysh salasyn qurýǵa múddeli bolýy tıis.
