– Táýelsizdik kúni qutty bolsyn! Egemen el bolǵanymyzǵa 28 jyldan asty. Orda buzar jigittiń jasy. «Elý jylda el jańa» deýshi edi. Otyz jylda qalaı jańardyq?
Ǵ.Qabyshuly: Raqmet! «Táýelsizdik kúni» degendi estigen saıyn jańa bıliktiń eń birinshi aılasy esime túsedi.
Prezıdent Nursultan Nazarbaev Sovettik Qazaqstannyń táýelsiz Qazaqstanǵa aınalǵanyn jarıalap, sheshim shyǵaryp, qol qoıdy. 1991-jylǵy jeltoqsannyń 10 kúni. Biraq alaı-bylaı bir «dálelmen» Parlament Táýelsizdik kúnin 16-jeltoqsan etip zańdastyrdy.
Ol jastarymyzdyń 1986-jylǵy Jeltoqsan kóterilisi bastalǵan kúndi kómeskileý boldy dep bilemin. Olaı bolmasa, Táýelsizdik kúnin jeltoqsannyń 10-yna, nemese 20-syna belgileýge mursat bermegen qandaı kedergi boldy?
Kedergi – sol jyldaǵy partıa, úkimet basshylarynyń jastardy qoldaý ornyna aıyptaǵandary. Iaǵnı kóterilis kúnin jylda ataý olardyń qıtyǵyna tıetin boldy.
Otyz jyl desek, bul merzimde «baı – baı, kedeı kedeı boldy». Iá, «jańardyq»: elimizdi jappaı jumyssyzdyq jaılap, qymbatshylyq qyspaqqa aldy.
«Reformalar» taılaqqa minip taırańdady. Ebin tapqandar eki emes, on-jıyrma asady. Elýden astam mıllıoner, onnan astam mıllıarder paıda bolǵan elde qaltalylardyń jaılaýlary – shetel, al qarapaıym halyq jyl boıy qystaýda, ne aldyndaǵy asy, ne ústindegi kıimi arzandaǵan emes, qalt-qult tirlik.
Dollar kelip kılikken jyly onyń quny 4 teńge 70 tıyn edi, búginde – 385 teńge! Tilin jaldaǵysh jaǵympaz «oqymystylardyń»: «Elimizdiń ekonomıkalyq damýyna shet el qyzyǵa, tańdana qaraýda» deıtinderi – arıfmetıkanyń tórt amalyn umytqandary.
– Ǵabbas aǵa, taǵy bir jyldy artqa tastap, 2020 jyldyń esigin qaqqaly otyrmyz. Burynǵylar kesh batsa, kúnimiz ótip jatyr dep jylap, qaıǵyrady eken. Qazirgi jurt keler kúnnen úmit kútedi, qýanady. Ýaqyttyń qadiri qalmaı bara ma, álde tirshilikten qajý ma, bul?
Ǵ.Qabyshuly: Jaqsy jaǵdaıda ýaqyttyń ótip bara jatqanyna qýanǵan adam bolmaǵan, bolmaıdy da. Qazirgi eńbekshil jurttyń da qýanyshy shamaly.
Al keler kúnnen jaqsylyq, keńshilik kútip júrgeni ras. Biraq ol kúndi «pálen jyly keler» deýge meniń de dátim joq. Halyqtyń senimin selkeýlegish joǵary jaqtaǵylar tilin urshyq etip, syldyr sózden shúıke jasap otyrǵaly qashan?!
–Táýelsizdik kúnine oraı, ádebıet pen óner, mádenıet pen sport, taǵy basqa salalardaǵy biraz adam ártúrli orden, ataq-dańq alyp jatyr. Jyldaǵy úrdis.
Alaıda aralarynda aty-zaty belgisiz de azamattar bar kórinedi. Jalpy, osy orden, ataq berý adamnyń etken eńbegin baǵalaı ma? Muny suraǵan sebebim, ádebıettiń aqsaqaly bolyp qalǵan ózińiz, Temirhan Medetbek, Dýlat Isabekovty sıaqty shyndyqqa jaqyn qalamgerlerdi bul tizimnen baıqaı almadyq. Al alǵandardyń báriniń ishki mazmuny «Qurmet» pen «Parasatqa» sáıkes kele me?
Ǵ.Qabyshuly: «Qazanshynyń erki bar, qaıdan qulaq shyǵarsa». Búginde tipti shyǵarmaı qoıýǵa da erikti. Jazýshylar odaǵymyzdyń, «Qazaq ádebıeti» gázetiniń 85 jyldyǵyna arnalǵan saltanatty plenýmǵa barýǵa, birinshiden, densaýlyǵym ruqsat bermedi, ekinshiden, qyzyl sózdiń qyrmanyna qyzyǵatyn ǵadetim joq.
Estýimshe, báz-baıaǵy mánsiz madaq sóz, marapat maıqany. Kúlkimdi keltirgen bir «jańalyǵy» burynda «Qazaqstannyń halyq jazýshysy» ataǵy barlardyń birnesheýine «Qazaqstannyń qurmetti jazýshysy» degen ataq berilip, bóriktiń ústine taqıa japsyrylypty.
Nazarbaevqa áý basta jazǵan hattarymnyń birinde: «Menińshe, «Halyq jazýshysy» degen arzan ataqty toqtatý qajet. Ol ataqty alǵandar halyq úshin jazyp júrgender de, ondaı ataǵy joqtar halyq úshin jazbaǵandar ma?» degenmin. Hatym jeke muraǵatynda jatqan shyǵar.
Tıylǵan sol ataqty búgingi Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev jańartqan sıaqty. Bıliktiń ózine qıyla qaraıtyn shashbaýshylardy baýyryna tartyp, marapattaı beretini, al qyryn qaraıtyndardy syrtqa teýip, «aıybyna» qaraı qýdalaıtyny, túrmege tyǵa salatyny kópshilikke málim.
Maǵan qatysty sózińe nazar aýdarsam, Jazýshylar odaǵy quzyrynda 30 jyl boldym: ádebı aptalyǵymyzdyń redaksıasynda, ádebı qorda, kórkem aýdarma jáne ádebı baılanys alqasynda, 1994-96-jyldary odaq basqarmasyndaǵy ekinshi hatshysy bolyp, jasym jetken soń zeınetke shyqtym. Sol jyldary Odaq basqarmasynyń hatshylary Ánýar Álimjanov, Qalaýbek Tursynqulov jasaǵan marapat tizimderden ózimdi tórt ret syzdyryp tastadym.
Odan beride orta deńgeıdegi gázet tilshisiniń: «Alǵan birde-bir orden-medalińiz, ataǵyńyz joq eken, ol qalaı?» degen tańdanystaryn kóp estigem!
– Soltústik Qazaqstan oblysy men shyǵystaǵy eldi mekender jyldan-jylǵa kemýde. Mektepterge bala jetispeı jatyr. Memleket ońtústiktegi aǵaıyndy teriskeıge kóshirýdi qolǵa alǵaly 4-5 jyl bolyp qaldy.
Biraq teriskeıge kóshken eldiń sany áli myń otbasyǵa jetpepti. Jumys nege júrmeıdi: halyqtyń barǵysy kelmeı me, álde osy sharýamen aınalysqandar jumys mehanızmin durys júrgizbeı otyr ma?
Ǵ.Qabyshuly: Shet-jaǵasyn estýimshe, kóship barǵandarǵa qolaıly baspana tabylmaıdy, al tabylǵan kúnde mamandyǵyna, ıkemine qaraı jumys tapshy. Ári-sárilik, renish, daý-damaı, tipti qaıtadan kóship ketý bolady eken. Bizde jalǵan uranshyldyq basym.
Mysaly, «Dıplommen – aýylǵa!» dep attandadyq, áli de attandaýdamyz. Oý, biri qylaıaǵy aýyzsýǵa jarymaı, biri emhana-aýrýhanasyz kún keshýli aýylǵa erkimen-aq barǵan, aıtalyq, jas muǵalim men dáriger úısiz, jataqhanasyz qaıda turmaq? Onyń ústine, aılyq eńbekaqysy 60-70 myń teńgeden aspasa. Urandaǵyshtar bir ózi on shaqty dáriger men muǵalimniń aılyǵyn alyp otyrǵan parlamenttiń, assambleıanyń basshy-qosshylary aýyldyń aýyr hal-jaǵdaıyn bile tura selt eter emes.
Sońǵy on jylda, eger jańylyspasam, «aýyldy qalpyna keltirý» jóninde bıliktiń úsh qaýlysy shyǵyp, júzdegen mıllıard teńge bólindi. Al qańyraǵan aýyl-selonyń nesheýi eńsesin kóterdi? Qyrýar qarjy aýylǵa nege jetpedi? «İshiń bilsin, álý-aı».
– Teriskeıde ómir súrý, árıne qıyn. Alty aı qys. Altaı men Arqanyń sarshunaq aıazy. Biraq Sibirde de adam ómir súredi. Osy biz jeńil ómirge úırenip alǵan joqpyz ba?
Ǵ.Qabyshuly: «Jeńil ómirge úırenip alǵanymyzǵa» qatysty pikir aıtyldy-aý deımin. Búgingi kezeńde adal eńbek adamyna soltústikte de, ońtústikte de «jeńil ómir» tabylyp jatpaǵany sózsiz. Al «qaraǵaıǵa taldy jalǵaǵysh» alaıaqtar jer tańdamaıdy.
– Siz SHQO-nyń Ulan aýdanyna qaraıtyn Uranhaı degen aýylda týyp-ósken ekensiz. Byltyr kúzde Kúrshim aýdanynyń sol attas Uranhaı aýylyna jolymyz túsip edi, kóńilimiz qulazyp, janymyz júdep qaıtty. Shekaradaǵy aýyl eken. Eldiń sheti – shekara jalańash qalsa, eldigimizge qaýipti emes pe?
Ǵ.Qabyshuly: E, biz shekaramyzdy ashyp, baılyǵymyzdy entelep jetip kelgen bógdelerge shashyp, enshiles bolyp, «shalqyp, shylqa baıyp» júrmiz. Qytaımen, Reseımen, taǵyda biraz elmen shekaradan ruqsat qujatsyz (vızasyz) ótip, barys-kelisti jeńildetý bolady degendi estidim.
Olaı bolsa, sózdiń qysqasy: bas baǵdarlamaly «2030-jyly Qazaqstanda qazaq kóp bola ma, qytaı kóp bola ma?» degen másele týyndady deı berelik.
Bizdiń Uranhaıda aýyldyń eshqandaı belgisi qalmady. Osy oraıda aýdanymyzdaǵy Asýbulaq aýyly týraly aıtaıyn. Ol jerasty baılyǵy mol eldi meken edi. Kendi qazyp alyp óńdeıtin rýdnıkteri boldy. Ýran shahtasy bar-dy. Ónerkásibi órkendep, qala sıpatty poselok dep ataldy. 1991-jyldyń bas sheninde turǵyndarynyń sany 15 myńǵa jetip, resmı túrde qalaǵa aınalýyna qajetti qujattaryn joǵaryǵa joldaǵan. Tıisti qaýlyny kútýmen táýelsizdikti qarsy alǵan.
«Reformalaý» jetip, rýdnıkter jateldik qaltalylarǵa satylǵan. Sonymen aınalasy 6-7 jylda rýdnık shahtalaryn taqyrlaǵan paıdakúnemder taıyp turǵan.
Poselok halqy jumyssyz qalyp, tirshilik qamymen jan-jaqqa bytyraǵan. Qazaqtan ózge jurt atamekenderine kóship ketti. Sóıtip, osydan alty jyl buryn barǵanymda sonaý jyldary gúldengen Asýbulaqtyń ornynda alqam-salqam shaǵyn aýyl qalǵanyn kórdim. Kópqabatty úıler soǵys bolyp ótken jerdegideı. Asfált kósheler julqa-julqa. Emhana-aýrýhana jabylǵan. Azyq-túlik dúken ekeý ǵana jáne jekemenshik. Qaıran Asýbulaq – búginde zeınetkerlerdiń aýyly. Turǵandarynyń sany – 1,5 myń.
– Ǵabbas aǵa, sizge endi bir «qyzyq» suraq qoıǵym kelip otyr.
Ǵ.Qabyshuly: Qorǵanba, «shyjyq» jaýap estýiń múmkin.
– Olaı bolsa, aıtyńyzshy: sońǵy kezde bizdiń zıaly qaýymda Oljas Súleımenov pen Muhtar Shahanov jaıynda biri men biri qabyspaıtyn pikir aıtylyp júr, sol týraly ne der edińiz?
Ǵ.Qabyshuly: Qoǵamda, qaýymda «jolybolǵyshtar» qashanda kezdesedi. Sondaılardyń biri – aqyn aǵań Oljas.
Tek qujat tilimen aıtsam: ǵaryshqa adam ushyrý básekesinde mereıi ústem bolǵan Sovet Odaǵynyń sol ǵylymı jetistik-jeńisin madaqtaýǵa «Kazahstanskaıa pravda» gázeti redaksıasynan tapsyrma alyp, «Adamǵa tabyn, Jer endi!» degen saıası óleń jazǵan bizdiń aqyn yqylym zamannan adamzat Ana dep ardaqtap kele jatqan Jerge: «...Ty, Zemlá, poklonıs Cheloveký, tvoı bog – Ia!» – dedi.
Astapyralla!.. Arzan qaljamen ataǵy shyqqan Oljastyń odan bergi «ulylyǵy» ózi qurmaǵan, ózi atyn qoımaǵan qozǵalysqa ıe bolýymen, Semeıge óz erkimen barmasa da, ondaǵy polıgondy «jabýymen» jalǵasty.
Ol qubylystar, máselen: semeılik jýrnalshy Vladımır Pıgavaevty, jazýshy Ánýar Álimjanovtyń, máskeýlik akademık Evgenıı Velıhovtyń jazbalarynda naqty aıtylǵan.
Semeı atom polıgonyn jabý kúresin janpıdalyqpen bastaǵan, maqsatyna jetken qaıratker Keshirim Boztaevtyń – burynǵy Semeı oblystyq partıa komıtetiniń 1-hatshysy – «Semeı polıgony» atty kitabyn oqyǵan adamǵa bári túsinikti bolady.
Oljastyń odan keıindegi «ulylyǵy» – qozǵalysyn aksıonerlik qoǵamǵa aınaldyryp, Semeı polıgonynan taýqymet tartqandarǵa, basqa da muqtajdarǵa kómek kórsetemiz dep arnaýly qor ashyp, oǵan 2-3 jylda jınalǵan mıllıardtaǵan dollardan semeılikke jarty dollar da buıyrtpaı, ózara bóliske salyp, qordyń «qaıratkerleri»: Mashkevıch, Shodıev, Ibragımov, Berenbaým degen jemqorlardyń mıllıarder bolyp shyǵýlaryna jol ashqany.
Qor tıisti oryndardyń tekserýimen, akt jasaýymen aqyrynda jabyldy. Biraq ol akt zym-zıa boldy. Degenmen aqyn qurbymnyń eńbekteri eskerilip, «Qazaqstannyń Eńbek Eri» ataǵy berildi.
Taǵy bir derek: «Alma-Ata» «Almaty» bolyp durystalǵanda, odan soń qala ákimi Imanǵalı Tasmaǵambetov Almatyda is qaǵazyn memlekttik tilde júrgizý jaıynda sheshim shyǵarǵanda, Oljas asa mańyzdy ol eki sharaǵa da birinshi bolyp qarsy shyqty.
Sonysy «eshten kesh jaqsy» eskerilip, qalanyń jańa ákimi jaqynda oǵan «Almatynyń Qurmetti azamaty» ataǵyn syılady.
– Kereǵarlyq degen osy shyǵar?
Ǵ.Qabyshuly: Muhtar Shahanovty da atadyń. Ol aqyn inimniń minezinde baıqala bastaǵan aýmaly-tókpelilik maǵan da túsiniksiz. «Ývajaemyı Gennadıı Vasılevıch, my nazyvaem Vas otsom dvýh ıazykov», dep Kolbındi qolpashtady.
Onyń KSRO Halyq depýttary quryltaıynyń minberinen Jeltoqsan zobalańy týraly sóıleýin Erkin Áýelbekov uıymdastyrdy. Kárishal Asanovtyń: «Ol sózdiń tezısin Erkin Áýelbekovtiń qalaýy boıynsha men jazyp berdim» degeni bar.
Jeltoqsan oqıǵasyn tekseretin komısıa Mıhaıl Ivanovıch Esenálıevtiń partıa plenýmynda, Joǵarǵy Keńes sesıasynda jazbasha talap etýimen qurylǵany – aqıqat.
Muhtardyń ony da moıyndaǵysy joq. Sońǵy kezde: «Qazaq tilin memlekettik til etken – menmin!» deýin sóz tıgen jerde qaıtalaı beretin bolypty. Ana tilimizdiń abyroıyn, mártebesin saqtaýdy kózdegen dabylda belsendilik kórsetkeni ras. Biraq ol jalǵyz bolǵan emes-ti. Kóp bolyp kiriskenbiz.
Al qazaq tiliniń memlekettik til ekeni Sovettik Qazaqstannyń Konstıtýsıasynda da, Táýelsiz Qazaq Respýblıkasynyń Konstıtýsıasynda jazýly boldy. Muhtardyń «úshtildilikke» qarsy kúreste de belsendilik kórsetkeni ras.
Alaıda onda da jalǵyz shyqqan joq. Bılik bolsa, ol halyqtyń dabylyna qyńbady. «Úshtildilik» saıasaty beleń aldy. Endi qytaı tili qosylyp, tórttildilikke de kóndigetin shyǵarmyz.
Jaras myrza, áńgimemizdi osymen aıaqtap, maǵan at basyn burǵandaryńa rızalyq nıetpen barshańa kóp-kóp jaqsylyq tilesem deımin.
– Raqmet, aǵa! Aldaǵy 85 jasyńyzdy sharshamaı-shaldyqpaı toılańyz!
Ǵ.Qabyshuly: Áýmın! Qalamdaryńdy nyq ustap, 100 jasańdar!
Áńgimelesken Jaras Kemeljan
Al Nur-Sultanda uly Abaıdyń 175 jyldyq toıy bastaldy:
https://dalanews.kz/49063
