Tómende usynylyp otyrǵan maqala oıda júrgen depýtattyq saýaldyń tezısteri negizinde jazyldy. Ádette áleýmettiń múddesin kúıttegen depsaýal memlekettik organdarǵa baǵyttalady, al bul maqalaǵa arqaý bolǵan máseleler kerisinshe, salaýatty qoǵamnyń túısigi men talqysyna arnalady.

Basqa elderdegi sıaqty, Qazaqstannyń aqparat alańynda dúrkin-dúrkin aıtylyp júrgen, ózegi jalǵandyqqa jalǵasqan zamanaýı mıfter barshylyq. Kóbisi – qazirgi reformalardyń mán-mańyzyna, ekonomıkalyq saıasat pen bılik qurylymyna qatysty oıdan shyǵarylǵan nemese qarsylyq týdyrýǵa arnalǵan qaýeset. Jańsaqtyǵy taıǵa tańba basqandaı bilinip tursa da, saıası saýaty kemshin jurt arasyna tez taraıdy.

Ókinishke qaraı, mundaı ańyzdar aqıqatty burmalap qana qoımaı, elde qadam-qadam júrip jatqan oń ózgeristerge degen kúdik-kúmándi qalyńdatyp, halyq senimin kúıretýge jeteleıdi. Osylaısha el bolmaq jaqsy nıetti laılap, memlekettiń damý qabiletin kemitedi.

Sol sebepti keı «bilgishter» taratyp jatqan jańsaq pikirlerdi naqty derekterge súıene otyryp, qısynmen taldaýdy jón kórdik.

• Jaǵylyp júrgen kúıe, taǵylyp jatqan aıyptardyń birnesheýine toqtalaıyq.

Bázbireýler «Jańa Qazaqstan degen qur ataý ǵana, onyń eski Qazaqstannan eshbir aıyrmashylyǵy joq» deıdi. Birinshiden, memleketti, tutas qoǵamdy «eski», «jańa» dep bólýge bolmaıdy. Elimiz óz ornynda, jurtymyz da, shúkir, eshqaıda kóship ketken joq. Meniń leksıkonymdaǵy «eski Qazaqstan» – saıası dáýirler shekarasyn aıqyndaýdyń ǵana belgisi. Eskirgen prınsıpter, buǵan deıin qalyptasqan «tártip», ıaǵnı eldik múddeden jeke bastyń qamyn joǵary qoıatyn oılaý mashyǵy. Bul júıeni ishten biletin Prezıdent Toqaev sana silkinisi bolmaıynsha, ult sapasy óspeıtinin, jańa dáýir talaby osy ekenin jaqsy túsinedi.

Zamana lebimen irgeli ózgeristerge jol bastaǵan bılik buǵan deıin qalyptasqan júıeniń bylyǵyn áshkerelep, ádiletti qoǵam ornatýǵa bar kúshin salyp jatyr. Muny moıyndaý kerek.

«Jańa Qazaqstannyń» astarynda ne bar? Bul – jamandy-jaqsyly óz fýnksıasyn oryndap júrgen memlekettik apparatty bir kúnde tolyqtaı aýystyryp, el ishin alataıdaı búldirý emes. Onyń mánisi – konstıtýsıalyq negizde ınstıtýsıonaldy ózgerister ornatý. Qoǵamdyq tártipti, buǵan deıin qalyptasqan «oıyn erejesin» ózgertý.

Ashyǵyn aıtqanda, Qasym-Jomart Toqaev jarıalaǵan «Jańa Qazaqstannyń» júzege asar mejeli formasy – Ádiletti Qazaqstan. Basy ashyq nárse – Prezıdent barshamyzdy burynǵy júıeniń qateliginen sabaq alyp, jańasha oılaýǵa, jańasha áreket etýge úndedi. Iaǵnı, Ádiletti Qazaqstandy qurý árbirimizge baılanysty.

Osyndaı izgi ıdeıany arzandatyp, ony eldi, memleketti, qoǵamdy ekige bólý úshin burmalaý kimge tıimdi boldy eken?

Al «Ádiletti Qazaqstan» degen ne? Onyń alǵysharty ne? Jemisi qandaı?

Ádiletti memleket uǵymy halqymyzǵa Asan Qaıǵy zamanynan tanys. Onyń mazmun-formasyn Ál-Farabı sıpattap ketken. «Jeti jarǵyny» qoldanysqa engizgen Áz Táýke baıyrǵy qazaq uǵymyndaǵy ádiletti qoǵamdy qurǵan. Keshegi Alash qaıratkerleri de ádiletti memlekettiń irgesin qalamaqqa áreket etken.

Ǵasyrlar boıy halyqtyq dúnıetanymymyzǵa, eldik muratymyzǵa sińisti bolǵandyqtan da, biz Qasym-Jomart Toqaev usynǵan Ádiletti Qazaqstan konseptin el bolyp, qoǵam bolyp, jatyrqamaı qup aldyq. Endi osy baǵytta memleket qolǵa alǵan birshama ózgerister bar. Onyń biri – eski júıeniń negizgi ınstıtýttarynyń qaıta qaralyp, basqarý júıesiniń reformaǵa ushyraǵany.

Otyz jyldan asa merzimde bılik pen baılyq bir qolǵa shoǵyrlanýy qalypty nárse sıaqty qabyldandy. Mundaı «tártipke» qarsy shyqqandar qýdalandy. Halyqtyń muń-muqtajy nazardan tys qaldy.

Transformasıanyń «bismillásinda» Toqaev at tóbelindeı shoǵyr olıgarhtardy bir zalǵa jınap alyp, bárine birdeı «eskertý» jasady. Budan bylaı olar úshin «úrip iship, shaıqap tógetin» dáýir aıaqtalǵanyn estirtti. Osydan soń ǵana seń qozǵalyp, búkil eldiń yrysyn ýysynda ustaǵan «klandardyń» irgesi sógile bastady.

Ózgeristiń búgingi tańdaǵy aralyq nátıjesi – memlekettik basqarý júıesi esep berý men ashyqtyqqa, ádil básekege bet burdy. Jańa zańdar qabyldanyp, qoǵamdyq qatynastar qaıta túzile bastady.

Sózimiz dáleldi bolý úshin, birneshe dáıekti alǵa tartaıyq. Bul dáıekter resmı-elıtarlyq tilde ár jerde aıtylyp júr. Biraq osy maqalanyń rıtorıkasyna sáıkes, olardy taǵy da bir qaıtalap qoıǵan artyq bolmaıdy.

Ata zańymyzǵa ózgeris engizilip, sýperprezıdenttik bılik júıesi shekteldi. Bıliktiń birqatar ókileti Prezıdentten Parlament pen Úkimetke ótti, ıaǵnı bılikti shamadan tys ortalyqqa «táýeldi bolýdan» aryltyp, halyq aldyndaǵy jaýapkershiligin arttyrýǵa yqpal etti.

Parlamenttegi partıalardyń Úkimetti jasaqtaýǵa yqpaly artyp, zań shyǵarýshy organnyń baqylaý fýnksıalary kúsheıtildi. Joǵarǵy palatadaǵy «prezıdenttik kvota» sany 15-ten 10 depýtattyq mandatqa azaıtyldy.

Bastysy – prezıdent ókilettiligi «super»-lik sıpattan aıyryldy. Budan keıin Konstıtýsıaǵa qaıta-qaıta ózgeris engizip, prezıdenttik ókilettilikti soza berýge quqyqtyq negizde tosqaýyl qoıyldy. Endigi jerde Toqaevtan bastap, Qazaqstan prezıdentteri bir ǵana merzimge – jeti jylǵa saılanady. Bul – kimde-kim úshin artynda izgi isterin mura etip, el tarıhynda jaqsy atyn qaldyrý úshin jetkilikti merzim. Toqaev túzgen saıası ónegeniń eń abzaly osy, bálkim.

Jeke azamattardyń memleket isterine aralasý, óz quqyqtaryn qorǵaý mehanızmderi kúsheıtildi. Konstıtýsıalyq keńestiń ornyna Konstıtýsıalyq sot qaıta ornady. Onyń nátıjesi – 2023 jyldan beri 7 myńnan asa qazaqstandyq óz quqyǵyn qorǵaý úshin Konstıtýsıalyq sotqa júgingen eken.

Adam quqyǵy jónindegi ýákildiń quzyreti keńeıtilip, ár aımaqta ýákilder taǵaıyndaldy.

Konstıtýsıadan elbasy men onyń mártebesi týraly artyqshylyqtar alynyp tastaldy.

Saılaý júıesi demokratıa qaǵıdalaryna saı jańartyldy. Bir mandatty saılaý júıesi engizildi, onyń nátıjesinde sońǵy saılaýda Májilistiń úshten biri, oblystyq máslıhattardyń teń jartysy, al aýdandyq máslıhattar tolyqtaı – bir mandatty okrýgterden saılanǵan depýtattardan jasaqtaldy.

Buǵan qosa, «saılaýshylardyń senimin joǵaltty» degen negizdeme boıynsha bir mandatty okrýgten saılanǵan Májilis jáne máslıhat depýtattarynyń mandatyn qaıtaryp alý prosedýrasy engizildi. Bul da – halyq bıliginiń júzege asý kórinisi.

Saılaý búletenderine «bárine qarsymyn» degen tańdaý belgisi qaıta engizildi. Azamattarǵa óziniń qarsylyq ustanymyn bildirýdiń zań aıasyndaǵy tetigi berildi.

Partıa qurýdyń mehnaty azaıdy, ony tirkeý úshin qajetti músheler sanyna qoıylatyn talap shegi 20 myńnan 5 myń adamǵa tómendetildi. Aımaqtarda partıa fılıaldaryn qurý úshin endi 600 emes, 200 adam jınalsa jetkilikti. Buǵan qosa, partıa qurýǵa qajetti bastamashyl toptaǵy adam sany endi 1000 emes, 700-den kem bolmaýy tıis dep bekitildi.

Buǵan deıin EQYU sıaqty halyqaralyq uıymdar kóp synaıtyn shekteý – partıalar úshin Parlamentke ótýdiń eń tómengi kórsetkishi 7 paıyzdan 5 paıyzǵa tómendetildi. Nátıjesinde, qurylǵaly beri zań shyǵarýshy organǵa birde-bir depýtatyn saılaı almaǵan jekelegen partıalar qazir tómengi palatada bir-bir fraksıa ustap otyr.

Alty birdeı parlamenttik partıa fraksıalaryna qosa, Májiliste halyq atynan tikeleı saılanǵan 29 depýtat bar. Onyń biri – osy maqalanyń avtory.

Búginde tómengi palatany azamattyq qoǵamnyń aınasy deýge bolar. Áıelder, múgedek jandar men jastarǵa berilgen kvotanyń arqasynda ártúrli áleýmettik toptardyń múddesi udaıy Parlament nazarynda. Zań shyǵarýshy organ ishinen qurylǵan «Inklúzıvti Parlament» atty depýtattyq top – sonyń bir ǵana mysaly.

Eldiń saıası ómirindegi eleýli ózgeris – el aýmaǵynda aýyl-aýdan ákimderin halyq tikeleı saılaýǵa kóshti. Buǵan deıin aýyl ákiminiń ózi «joǵary jaqtyń» qalaýymen qyzmetke keletin bolsa, endi tetik turǵyndardyń qolyna ótti. Nátıjesinde, 2021 jyldan beri el ishinde 2,5 myń aýyl okrýgteriniń ákimderi saılanypty. 2023 jyldan beri aýdan jáne oblystyq mańyzy bar qala ákimderiniń saılaýy pılottyq júıede ótkizildi. Bıyldan bastap olardy da halyq tikeleı daýys berý arqyly ózderi saılaıdy.

Al oblys pen respýblıkalyq qala ákimderiniń ózin Prezıdent budan bylaı tek máslıhattar kelisimimen taǵaıyndaı alady. Iaǵnı, memleket basshysy óńirlik kadr saıasatynda jergilikti ózin-ózi basqarýdyń ókildi ınstıtýtymen sanasýǵa májbúr.

Ashyq qoǵamnyń bir belgisi – petısıa ınstıtýty iske qosyldy. Endi kez kelgen qoǵam múshesi óziniń azamattyq ustanymyn bildirip, bastamashyldyq kórsete alady. Onlaın petısıa – qoǵam úshin ózekti kez kelgen máseleni aýdandyq máslıhattan bastap, Úkimetke deıin jetkizip, memlekettik deńgeıde qarastyryp, sheshim shyǵarýǵa yqpal etý tetigi.

Buqaralyq aqparat quraldaryna qysym azaıǵany sol – medıakeńistikte qazir túrli pikir órip júr. Dástúrli BAQ-ty bylaı qoıyp, áleýmettik jelide azamattar óz oıyn ashyq aıtyp, bılikti qymsynbastan synap júr. Keı kezde tipti sybap júr.

Al burynǵy «Elbasy» ınstıtýty kúshine mingen zamanda ashyq syn aıtpaq túgili, «basqasha» pikir aıtýdyń ózi muń bolǵan edi. Oǵan deıingi sovettik dáýir týraly jaq ashpaı-aq qoıalyq. Jarty ǵasyrǵa jýyq kásibı jýrnalısıkadaǵy tájirıbemizde talaı qysym men quqaıdy kórgenbiz.

Ulttyq ekonomıka qurylymy ózgerdi. Monopolıamen kúres bastaldy. Zańsyz jolmen jınalǵan aktıvterdi qaıtarý qolǵa alyndy. Jyldar boıy bite qaınasyp ketken, oıyna kelgenin istegen «memleket–alpaýyt bıznes» júıesine soqqy berilgeni – buryn-sońdy bolmaǵan zor jetistik deýge ábden laıyq. Sonyń arqasynda memlekettik apparatty jaýlap alǵan olıgarhıalyq qurylym ydyrady. At tóbelindeı bıznesmenderdiń zań shyǵarý isine, memlekettik tapsyrystarǵa, sot sheshimderi men kadr saıasatyna yqpal etýine tyıym salyndy.

Aıtalyq, buryn Mashkevıch pen Qulybaev sıaqtylardyń «aq degeni – alǵys, qara degeni – qarǵys» bolatyn. Qazir olaı emes. Olardyń memlekettik sheshimderge yqpaly joıyldy. Shaıqap iship úırengen bıznes endi zań aıasynda jumys isteı bastady. Bul – ózgerister jolyndaǵy úlken jeńis.

Naryqtyq ekonomıkada eńbek etken, tabystyń kózin tapqan azamatta qomaqty kapıtaldyń bolýy qalypty nárse ekenin halyq túsinýge tıis.

Bizde bıznesmenderdiń eki túri bar. Birinshisi – jer asty baılyqtaryn paıdalanyp, tabysyn, jıǵan-tergen aqshasyn shetelge jylystatatyndar; ekinshisi – ulttyq ekonomıkany damytýǵa ınvestısıa salyp, jumys oryndaryn ashyp, ınfraqurylymǵa, óndiris pen ınovasıaǵa qarajat quıatyndar.

Álbette, memleket osy ekinshi topty – Qazaqstannyń uzaq merzimdi damýyn jáne árbir azamattyń ál-aýqatyn arttyrýdy kózdeıtin kásipkerlerdi qoldaýǵa qashan da daıyn ekenin tanytyp otyr. Ol týraly Prezıdent Toqaev talaı jerde aıtyp ta júr.

Bıznes endi qoǵam aldyndaǵy jaýapkershiligin sezine bastady. Kóptegen iri kompanıalar bilim, medısına, sport, mádenıet salalaryna qarjy bólip, áleýmettik jobalarǵa belsendi túrde aralasýda. Bul qazir qalypty jaǵdaıǵa aınalǵan jaqsy úrdis. Mine, osyndaı ınvestorlar memleket pen qoǵam tarapynan jan-jaqty qoldaý taýyp otyr, aldaǵy ýaqytta da solaı bola beredi.

Árıne, kez kelgen qoǵamda bılikke bir taban jaqyn júretin iri bıznes ókilderi bolady. Bul tipti AQSH-tyń ózinde lobbızmdi zańdastyrýǵa sebep bolǵan jaǵdaı. Másele – ol halyq qamyn oılaıtyn ulttyq býrjýazıa ókilderi me, álde 30 jyl halyqtyń yzasyna tıgen ury-qary top pa – bar kiltıpan osynda. Kezinde Alash qaıratkerlerine kómektesip, kitap, gazet shyǵarýǵa qarjy bólip, reforma isine belsene aralasqan qazaq baılary qandaı, halyq yrysyna qol salyp, memlekettik qazynany shetel asyra bergen búginginiń «baıshykeshteri» qandaı?

Endeshe bıznes ókilderi úshin de ulttyq, eldik múdde turǵysynan oı keshýge kóshetin kez jetti. Toqaevtyń úlken bir jeńisi – ult baılyǵyna keneshe jabysqan olıgarhtardan júıeni birjola tazartyp, bıznestiń betin halyqqa birjola burý bolmaq.

Barshamyzǵa ortaq maqsat – eldiń damýy men halyqtyń ál-aýqatyn arttyrý. Osy jolda bılik jemqorlyqpen kúresti kúsheıtti. Kezinde ózderin halyqtan ústem, zańnan joǵary sanaǵan adamdar – jalǵandy jalpaǵynan basqan burynǵy mınıstrler, kúshtik qurylym basshylary, eks-prezıdenttiń týystary men jaqyn serikteriniń qazir birinen soń biri tergeýge alynyp, jaýapqa tartylyp jatqany – júıeniń ózgergeniniń aıqyn belgisi. Ádiletti Qazaqstanda zań quryǵynan eshkim qutylmaıdy.

Sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl agenttigi jumysynyń nátıjesi jurtshylyqtyń kóz aldynda. 2022 jyldan beri buryn qoldy bolǵan jalpy somasy 1 trln 120 mlrd teńgeniń aktıvi, onyń ishinde byltyr ǵana 371,2 mlrd teńge memleketke qaıtaryldy. Bul qomaqty soma áleýmettik mańyzy bar ınfraqurylymdy damytýǵa jumsalyp jatyr. Atap aıtqanda, qarajatty 406 jobaǵa jumsaý josparlanyp, onyń 333‑i júzege asyryla bastady. Halyq ıgiligine beriletin nysandar qatarynda 9 bilim berý mekemesi, 3 sport nysany, densaýlyq saqtaý salasyndaǵy 162 joba jáne sýmen jabdyqtaý salasyndaǵy 159 joba bar.

Prezıdenttiń tapsyrmasymen júzege asyrylyp jatqan bul bastamalardyń qaı-qaısysy da halyqtyń ómir sapasyn jaqsartýǵa, bilim men medısınalyq qyzmetterdiń qoljetimdiligin arttyrýǵa, buqaralyq sportty damytýǵa, komýnaldyq ınfraqurylymdy jańǵyrtýǵa baǵyttalǵan.

Ádiletti Qazaqstannyń basty qaǵıdattarynyń biri – ashyqtyq. Halyqtan eshteńeni jasyrýǵa bolmaıdy. Sol úshin «Ashyq NQA» portaly istep tur. Sheneýnikter óz múlkin jarıa etýge mindettelgen. Memlekettik satyp alýlar elektrondy júıege kóship, baqylaý kúsheıdi. Bul tetikter jemqorlyq shemalarynyń jolyn bógep, júıeni olardan tazartýǵa edáýir yqpal etti.

Árıne, sybaılas jemqorlyq dertin birden joıyp jiberý kúrdeli ári uzaqqa sozylatyn proses. Degenmen, osy sanaýly jylda tyndyrylǵan kóp sharýanyń nátıjesi baǵytymyzdyń durys ekenin kórsetip otyr.

• Taǵy bir keń taraǵan mıf – «ekonomıkany ártaraptandyrý sóz júzinde qaldy» degen dolbar.

Bul pikir kóbine ekonomıka ǵylymynyń ıisi murnyna barmaıtyn, onyń ishki ıirimin jete túsinbeıtin, sóıte tura ózin ár taqyrypta «sarapshy» sanaıtyndarǵa tán.

Rasynda, ekonomıka – tereń teorıalyq bilimdi, sondaı-aq san men sapaǵa qatysty derektermen udaıy qarýlanyp, júıeli túrde taldaý jasap otyrýdy qajet etetin kúrdeli sala. Bir-eki sıfrdy qorytyp, qyzyl sóz ben sheshen tilge súıengenniń bári ekonomıs emes.

Shyntýaıtynda, ekonomıkany ártaraptandyrý – óndiristik qurylymdy ózgertýge baǵyttalǵan uzaq merzimdi proses. Ondaǵan salany qatar damytyp, ınvestısıa tartyp, jańa kásiporyndar ashyp, eksport baǵyttaryn kóbeıtý kerek.

Árıne, 30 jyl kóleminde ártaraptandyrý kendeligin keshken ekonomıka qaryshtap ketti dep, kúpirshilik aıtýǵa bolmaıdy. Biraq Qazaqstan bul máselede turalap tur deý – naqty kórsetkishter men jetistikterdi joqqa shyǵarýmen teń.

Osy maqalany daıyndaý barysynda tıisti memorgandardan ekonomıkanyń salystyrmaly nátıjelerin aldyrttym. Jaǵdaıymyz jer tepkilep eńireıtindeı emes eken. Mysaly, 2018–2024 jyldar aralyǵynda JİÓ 1,6 ese ósip, 135 trln teńgege jetken. Onyń ishinde munaı-gaz sektorynyń úlesi 2018 jyly 21,1% bolsa, 2023 jyly 16,9%-ǵa azaıdy. Onyń ústine bul úrdis toqtaýsyz júrip jatyr.

Shıkizattyq emes sektor 2019 jyly 51,5 trln teńge bolsa, 2023 jyly 90,6 trln teńgege deıin ósti, JİÓ-degi úlesi 75,9%-ǵa deıin artty. Bul – basqa salalardaǵy ósimdi kórsetetin úlken ózgeris.

Óńdeý ónerkásibi ónimderi men qyzmetteri eksportynyń kólemi de damý qarqynynan habar beredi. 2019–2024 jyldary mashına jasaýdaǵy óndiristiń áleýeti 2,7 ese ósti. Jeti jyl buryn shyǵarylǵan avtomobılder sany 30 016 bolsa, 2023 jylǵa qaraı bul kórsetkish 4 eseden asa ósip, olardyń sany 134 054-ke jetti.

Qazaqstan burynǵydaı jer qoınaýyn ıgerip, shıkizatty eksporttap qana qoımaıdy, joǵary sapaly bolat, tazartylǵan mys, tıtan quımalary, fosfor tyńaıtqyshtary, polıpropılen, akýmýlátorlar shyǵarady. Osylaısha munaı-gaz hımıasy ındýstrıalyq ósimniń jańa draıverine aınalyp keledi. Byltyr bul saladaǵy óndiris kólemi 540 myń tonnaǵa jetti, ıaǵnı 2023 jylǵy kórsetkish 150%-ǵa ósti degen sóz.

Keıingi jyldary aýyl sharýashylyq salasynda kóp ilgerileý bar. Onyń naqty nátıjesi – byltyr ósim kólemi 13,7%-ǵa jetti. Jalpaq tilmen aıtqanda, ár gektardan 16,2 sentnerden 26,8 mıllıon tonna dándi daqyl aldyq.

Bul – sońǵy 12 jyldaǵy absolútti rekord. Bul az deseńiz, byltyr agrosektorda 276,7 mlrd teńgege 286 ınvestısıalyq joba iske asty.

 Aqparattyq tehnologıalar men ınovasıalar salasynda jańashyldyq ta, jańalyq ta kóp. Mysal úshin, Jahandyq ınovasıalyq ındekstiń (Global Innovation Index) 2024 jylǵy esebinde Qazaqstan Ortalyq Azıadaǵy barlyq kórshilerin artta qaldyryp, 78-orynǵa taban tiredi (132 eldiń ishinde).

Jalpy, aqparattyq tehnologıalar sektory – Qazaqstan ekonomıkasynda qarqyndy damyp kele jatqan salanyń biri. Baǵdarlamalaý salasyndaǵy qyzmetterdiń, IT salasynda keńes berý sıaqty qyzmetterdiń ulttyq ekonomıkadaǵy úlesi byltyr 1,5 trln teńgege jetti. Bul aldyńǵy jylmen salystyrǵanda 36,3%-ǵa artyq.

Astana Hub osy kúnde Ortalyq Azıadaǵy eń iri tehnoparkke aınaldy. Byltyr ǵana tehnopark rezıdentteri 177 mln dollardan astam ınvestısıa tartyp, IT-qyzmetter eksportyn 481,5 mln dollarǵa jetkizdi, jalpy tabys 1,3 mlrd dollarǵa jetti.

Búginde IT salasynda ashylǵan jumys oryndar sany 28 myńnan asypty. Astana Hub-ta qazir Playrix, TikTok, InDrive, EPAM, Glovo, Presight.ai sıaqty iri halyqaralyq kompanıalardyń keńseleri ornalasqan.Elimizde alty birdeı aımaqta IT-hab ashyldy, tehnoparktiń basqarýymen 18 oblysta ortalyqtar jumys istep tur.

2024 jyly Astana Hub Qazaqstanda jasandy ıntellektini (JI) damytýǵa baǵyttalǵan AI Movement atty aýqymdy bastamany qolǵa aldy. Jyl basynda bul ortalyqtyń ashylǵany týraly memleket basshysynyń ózi málimdeme jasaǵany esińizde bolar.

Aqparattyq tehnologıalar men jasandy ıntellektimen jumys isteıtin kásibı mamandardy daıarlaıtyn AI Sana baǵdarlamasy iske qosyldy, oǵan keminde 100 myń stýdent qatysa alady.

Prezıdenttiń tapsyrmasynan keıin byltyrdan beri sheteldik mamandar men kompanıalarǵa elektrondy vıza men elde turýǵa ruqsat beretin Digital NOMAD Visa jáne Digital Nomad Residency baǵdarlamalary iske qosyldy.

Prezıdent Úkimetke sýperkompúter jasaý týraly tapsyrma bergeni belgili. Estýimizshe, qazir Ortalyq Azıadaǵy alǵashqy sýperkompúter Sıfrlandyrý mınıstrliginiń Derekter ortalyǵynda ornatylyp jatyr. Aldaǵy ýaqytta oǵan memlekettik organdar ǵana emes, jasandy ıntellekt salasynda irgeli zertteýler júrgizetin ýnıversıtetter, ǵylymı ortalyqtar men kompanıalar da qosyla alady.

Joǵaryda táptishtelip aıtylǵan eleýli jaqsy jaǵdaıattar ózgeristerdiń sıpaty ma, joq álde ótirik kólgirsý me? Árıne, ózekti ózgeristerdiń betalysy dep aıtýǵa ábden bolady.

Munyń bári az deseńiz, geosaıası ózgeristerdi óz múddesine tıimdi paıdalanýdyń arqasynda Qazaqstan transkontınentaldyq tasymaldyń negizgi tarmaǵyna aınaldy. Byltyrǵy jyldyń qorytyndysy boıynsha elimizde kóliktiń barlyq túrlerimen tasymaldaý kólemi 10%-ǵa ósip, 1 mıllıard 78 mıllıon tonnaǵa jetti.

«Orta dálizdi» (Transkaspıı halyqaralyq kólik baǵyty) qarqyndy damytý – geosaıası týrbýlenttilikke tótep berýdiń sheshimi ári paıda kirgizetin salalardy, onyń ishinde aralas salalardy (qoıma sharýashylyǵy, servıs, qarjy) damytatyn strategıalyq ınvestısıa. Jaqynda ǵana Astanada ótken «Ortalyq Azıa – Qytaı» samıtinde Qasym-Jomart Toqaevtyń Kaspııdegi Quryq portynda Qytaımen birge júk termınalyn qurý týraly usynysyna QHR tóraǵasy Sı Szınpın qoldaý bildirdi.

Búgingi tańda Transkaspıı baǵytynyń júk tasymaldaý qabileti jylyna 6 mln tonnany quraıdy. Osy baǵyttaǵy tasymal kólemi byltyr 62%-ǵa ósti. Buǵan sebep bolǵan naqty sheshimderdiń qatarynda 2029 jylǵa qaraı konteınerlik blok-poıyzdar sanyn jylyna 600-den 3000-ǵa deıin ulǵaıtý úshin Qytaımen arada kelisim jasalyp, Qytaıdaǵy Sıan men Lánúngan, Máskeý mańyndaǵy Seletıno, Tashkent, Ázirbaıjan men Vengrıadaǵy Alát sıaqty negizgi álemdik logıstıkalyq ortalyqtarda termınaldar jelisiniń salynýyn, 2025 jyly Aqtaýda konteınerlik habtyń, Grýzıanyń Potı portyndaǵy jańa termınaldyń ashylǵanyn atap ótsek jetkilikti bolar.

Bıylǵy jyly el ishinde 13 myń shaqyrym avtomobıl joly men 6 myń shaqyrymnan asa temir jol jańartylyp jatyr. Astana, Almaty, Aqtaý, Aqtóbe, Qaraǵandy men Shymkent arasyn jalǵaıtyn alty birdeı áýejaıdan áýe habyn qurý jumysy qarqyndy júrip jatyr.

Árıne, ekonomıkany ártaraptandyrý «qara altyn» ıgerýden múlde bas tartý degendi bildirmeıdi. Kómirsýtegi óndirisi men eksporty Qazaqstan úshin mańyzdy tabys kózi bolyp qala beredi.

Áıtse de, zaman talabyna saı kópsalaly, tegeýrindi ekonomıka qurýǵa bet aldyq, onyń alǵashqy jemisin kórip te otyrmyz. Sondyqtan aýyzdy qý shóppen súrte bermeı, qazirgi ekonomıka qurylymy 2018 jylǵymen salystyrǵanda áldeqaıda kósh ilgeri ekenin moıyndaý kerek.

• Aqparattyq keńistiktegi taǵy bir mıf «qos bılik» júıesine qatysty.

El ishinde «Nazarbaev bárin sahna syrtynan basqaryp otyr», «elde qos bılik bar» degen sózdi áli de saǵyzdaı sozyp, aıtyp júrgender bar. Onyń astarynda fakti de, zańdyq negiz de joq. Tek elge iritki salýdy kózdeıtin teris pıǵyl ǵana bar. Tipti osy teris pikirdi eski, súri júıeniń jaqtastary taratyp júrýi de ǵajap emes.

2022 jyldyń maýsym aıynan beri Nursultan Nazarbaev memlekettik basqarý júıesinen tolyqtaı shettetilgen. Onyń saıası qyzmeti de, laýazymy da, resmı mártebesi de kúshin joıǵan. Onyń memlekettik deńgeıde sheshim shyǵarýǵa, saıası proseske aralasýǵa múmkindigi de, quzyreti de, quqyǵy da joq.

Onyń týystary bir kezdegi memlekettik organdarda, ákimdikterdegi laýazymdy qyzmetterinen bosaǵan. Olardyń birde-biri memlekettik qurylymdarǵa, bılikke aralasa almaıdy. Keıbiri tipti el ústinen kórgen dáýletinen aıyrylyp, múlki tárkilenip, ózderi isti bolyp jatyr. Bas amandyǵyn oılap, shetel asyp ketkeni qanshama. «Myń asqanǵa – bir tosqan» degen sol.

Toqeterin aıtqanda, memlekettik apparat tutastaı, onyń ishinde eldiń qarýly kúshteri túgel – qazirgi memleket basshysynyń, Úkimettiń jáne basqa da tıisti resmı memlekettik organdardyń qolynda.

Kóp adam tereńine boılaı bermeıtin saıasattyń máni eks-prezıdenttiń el tarıhyndaǵy rólin obektıvti túrde eskerýge, ıaǵnı memleketimizdiń Táýelsizdiktiń alǵashqy otyz jylynda júrip ótken jolyna qurmetpen qaraýǵa negizdelgen.

Bul – eń áýeli memlekettilikke degen qurmet. Ári táýelsiz eldiń egemendigin nyǵaıtyp, turaqty damý úshin saıası dástúr qalyptastyrýǵa jasalǵan qadam.

Eń bastysy – Toqaev zańnyń eshkimdi alalamaıtynyn kórsetip otyr: zań aldynda bárimiz birdeımiz, ıaǵnı eshkim burynǵy eńbegin buldap nemese burynǵydaı týystyq baılanysyna ıek artyp, quqyqtyq jaýapkershilikten qutyla almaıdy. Bul – sózimizdiń basynda aıtyp ótken Ádiletti Qazaqstannyń basty qaǵıdasy.

Nazarbaevtyń basqa elderge jasaǵan jeke saparyn ásirelep, «jasyryn saıasat júrip jatyr» dep sybys taratyp júrgender bar. Jaqynda onyń Reseıge baryp, taǵy da Pýtınmen kezdeskeni týraly aqparat tarady. Eks-prezıdent, ıaǵnı qazirgi zeınetkerdiń saparynan soń kóleńkesinen qorqatyndar taǵy óre túregeldi.

Jalpy, burynǵy kóshbasshylardyń basqa elderge saparlap, olardyń is basyndaǵy basshylarmen kezdesýi – halyqaralyq tájirıbede qalypty jaıt. Germanıanyń burynǵy kanslerleri (G.Shreder, A.Merkel), AQSH-tyń burynǵy prezıdentteri (B.Obama, kishi Dj.Býsh.), Fransıanyń (N.Sarkozı, F.Olland), Ulybrıtanıanyń (T.Bler) burynǵy basshylary áriptes memleketterdiń qazirgi prezıdentterimen sóılesip, pikirlesip júredi, túrli forýmdarǵa shaqyrylǵan spıker retinde qatysyp, sóz sóıleıdi. Budan olardyń óz elderiniń qazirgi saıasatyna «yqpal-bedelin» izdep, attandap júrgen eshkim joq. Bar bolǵany – qyzmetten ketken saıasatkerlerdiń jeke jáne qoǵamdyq ómiriniń bir kórinisi ǵana.

Al bizdiń qoǵam mundaı oqıǵadan áldeqandaı saıası astar izdep, túrli dolbar jasap, bireý jaqtap, bireý dattap, qyp-qyzyl daý-damaı týdyryp, áp-sátte ábigerge túse qalady. Nege? Shamasy, bir kezde «ortalyqqa baǵynǵan» ishki kompleksten áli tolyq arylmaǵanymyzdyń kórinisi.

Óz bıligi ózinde, kemeline kelgen ozyq elder sıaqty jekelegen azamattardyń tarıhı roli men onyń memlekettik isterge shyn mánisindegi yqpal-bedelin ajyratyp úırenýimiz kerek-aq. Munsyz óz oıymyzdaǵy qorqynyshtarmen alysyp qana qoımaı, olardy memlekettik júıege tańyp, jańyla beremiz.

Qoǵamda keń taraǵan taǵy bir alyp-qashpa sóz – «Memleket basshysy eldiń ishki máselelerimen aınalysýdyń ornyna syrtqy saıasatqa kóbirek kóńil bóledi-mys».

Muny endi bılik júıesiniń qalaı jumys isteıtinin tolyq túsinbeıtin jandar aıtady.

Qazirgi álem alasapyran jaǵdaıdy bastan keship jatyr. Jahandyq saıasat kún saıyn qubylady. AQSH pen Qytaı arasyndaǵy strategıalyq turǵyda báseke kúsheıdi. Taıaý Shyǵysta jaǵdaı ýshyǵyp tur. Reseıge salynǵan álemdik sanksıalardyń salqyny kórshi elderge tıip jatyr. Osyndaı qıyn zamanda syrtqy saıasat – el qaýipsizdigin qamtamasyz etýdiń birden-bir tetigi.

Biz eki alpaýyt – Reseı men Qytaıdyń arasynda ornalasqan elmiz. Álem boıynsha 9‑orynda turǵan ulan-ǵaıyr jerimiz, baı tabıǵı resýrsymyz bar. Al halqy – salystyrmaly túrde az memleketpiz. Iaǵnı, Qazaqstan – geosaıası turǵyda óte mańyzdy, báriniń nazarynda turǵan memleket. Sondyqtan Prezıdenttiń sheteldermen teń dárejede salıqaly ári belsendi qarym-qatynas júrgizýi – táýelsizdigimiz ben tynyshtyǵymyzdyń kepili.

Qaıtalap aıtaıyn, qazirgi halyqaralyq qatynastar jaǵdaıynda memleketimizdiń qaýipsizdigi men tutastyǵyn áskerı jolmen tolyq qamtamasyz etý múmkin emes. Bizdiń shekaramyzdyń bir jaǵynda sońǵy úsh jyl ishinde soǵysqa qatysqan, 25 mıllıondyq jumyldyrý rezervi bar 1 mıllıon adamnan turatyn armıa ornalasqanyn, ekinshi jaǵymyzda – 2 mıllıon turaqty armıasy men 1,5 mıllıard halqy bar memleket ornalasqanyn baǵamdaý qajet.

Onyń ústine qazir úlken armıa men zamanaýı qarý-jaraqtyń ózi qaýipsizdiktiń kepili bola almaıtynyn sońǵy álemdik oqıǵalarǵa qarap saralaı alamyz. Osynyń bárin eskergende, eldiń qaýipsizdigi saýatty, kópdeńgeıli syrtqy saıasatqa tikeleı baılanysty ekenin túsinýge bolady.

Mundaı jaǵdaıda memleket basshysy syrtqy saıasattyń kásibı strategi ári taktıgi bolýǵa mindetti. Al Prezıdentti ishki kún tártibine nazar aýdarmady dep aıyptaý – sovettik perıferıanyń tar qursaýynan shyqpaı qalǵan pikirdiń jańǵyryǵy.

KSRO kezinde respýblıkanyń birinshi basshysynan tek ortalyqtyń nusqaýlaryn oryndaý jáne astyq jınaý, sút saýý josparlarynyń oryndalýyn qamtamasyz etý talap etildi. Óıtkeni egemen eldiń tártibin ornatýǵa, táýelsiz syrtqy saıasat jasaýǵa ruqsat joq edi. Dıvanda otyryp alyp synaıtyndar Qazaqstan burynǵy Qazaq KSR‑i emes ekenin túsinbeıdi nemese túsingisi kelmeıdi.

Toqaev úlken eldiń bir aımaǵyn basqaryp otyrǵan joq, ol – geosaıası ahýal myń qubylǵan zamanda táýelsiz memlekettiń qaýipsizdigin, egemendigi men aýmaqtyq tutastyǵyn saqtaýǵa jaýapty tulǵa. Ony belsendi, pragmatıkalyq jáne sarabdal syrtqy saıasatsyz jasaý múmkin emes. Árbir halyqaralyq kezdesý, ár samıt, Prezıdenttiń saparlary – osy basty múddelerdi qorǵaýǵa baǵyttalǵan qadamdary. Qıyn kezeńde ol irgeles eldermen de, Eýroodaq múshelerimen de, Islam – arab álemimen, túrki memleketterimen, tipti alys Amerıka Qurama Shtattarymen de turaqty ári ózara tıimdi qarym-qatynasty saqtap otyr. Dál qazir de jáne bolashaqta da bizge osyndaı basshy qajet.

Eldiń qaýipsizdigi men azamattardyń ómir sapasy kóshbasshynyń jahandyq saıasattyń eń myqty qaıratkerlerimen tereze teńestiretin qabiletine tikeleı baılanysty dáýir keldi. Bul – Toqaevtyń kúndelikti jumysy, onyń iskerlik baılanys ornatýdaǵy qarymy. Prezıdenttiń bedeli elimizdiń qaýipsizdigin qamtamasyz etýde de, ınvestısıalar men tehnologıalardy tartýda da, kólik marshrýttarynyń úzilmeýine de yqpal etedi.

Toqaevtyń syrtqy saıasattaǵy belsendiligi Qazaqstannyń senimdi ári syndarly áriptes retindegi ustanymyn nyǵaıtady, sheteldik ınvestorlardyń senimin arttyryp, jańa múmkindikterge jol ashady. Qazaqstannyń álemdik arenadaǵy qazirgi abyroı-bedeli jahan kóshbasshylarynyń arasynda tájirıbeli dıplomat, myqty ıntellektýal retinde tanylyp, saıası elıtanyń syı-qurmetine ıe bolǵan Qasym-Jomart Toqaevtyń tulǵasyna baılanysty.

Prezıdent ishki saıasatta damýdyń strategıalyq baǵyttaryn Qazaqstan halqyna jyl saıynǵy Joldaýlary arqyly aıqyndap, negizgi memlekettik baǵdarlamalardy, ulttyq jobalardy, búdjet parametrlerin, zańnamalyq bastamalardy bekitý arqyly bekemdeıdi. Bul rette onyń ishki máseleler boıynsha da ótkizetin keńesteriniń kestesi bar. BAQ-tarda jarıalanatyn aqparattardan jurtshylyq ózi de kórip-bilip otyrǵandaı, memleket basshysy kóbine demalys kúnderin de keńsede ótkizip, el isimen aınalysady.

Sózime tuzdyq bolsyn dep, erinbeı sońǵy eki aıdaǵy Prezıdent Toqaevtyń resmı jumys kestesindegi is-sharalardy sanap shyqtym. BAQ habarlaryna júginsek, 1 mamyr men 30 maýsym aralyǵynda Toqaev 18 resmı is-sharaǵa qatysyp, 11 is-sharada sóz sóılegen. Onyń ishinde Uly Jeńistiń 80 jyldyǵyna arnalǵan parad, Astana halyqaralyq forýmy men Aqtóbe oblysyndaǵy jastardyń «Aıbyn» áskerı-patrıottyq oıyny bar.

Ulttyq bank, ulttyq qaýipsizdik máselelerine arnalǵan arnaıy jınalystar ótkizip, 23 adamdy qabyldaǵan. Qazaqstandyqtarǵa jeti quttyqtaý arnap, merekeler qarsańynda áskerı qyzmetkerlerge, qoǵam qaıratkerlerine, medısına jáne BAQ ókilderine marapat tapsyrǵan. Osy aralyqta jalpy sany 31 zańǵa, 16 Jarlyqqa jáne 7 Ókimge qol qoıǵan. Mańǵystaý, Aqtóbe oblystary men Shymkent qalasyna jumys saparymen baryp, óńirlerdiń áleýmettik-ekonomıkalyq máselelerimen tanysty. Astanada birneshe kásiporynǵa baryp, óndiris oshaqtary men áleýmettik nysandardy aralady. Barǵan jerinde jurtshylyqpen kezdesip, halyqtyń muń-muqtajyn tyńdaıdy.

Iaǵnı, qos baǵytty qatar alyp júr. Máselen, osy eki aıda Prezıdent Qazaqstanǵa kelgen sheteldik delegasıalarmen 19 kezdesý ótkizip, 12 ekijaqty kelissóz júrgizgen. Bes dúrkin resmı issapar jasaǵan, onyń tórteýi – shetelderge. Úsh birdeı halyqaralyq samıtke qatysqan, Túrkitildes memleketter samıti, Ortalyq Azıa – Italıa, Ortalyq Azıa – Qytaı sıaqty bizdiń el úshin asa mańyzdy basqosýlarda onyń belsendi jumys istegenine bárimiz kýámiz. 26 halyqaralyq qujatqa qol qoıyp, 21 telegramma jiberip, 9 ret telefon arqyly sóılesip, kúrdeli memleketaralyq máselelerdi talqylaǵan. Munyń bári – ashyq derekkózden alynǵan resmı aqparat. Al hatqa túspegen beıresmı kezdesýler men kelissózder qanshama?

Ádiletti Qazaqstan qurý jolynda Toqaev birqatar ıgi bastamalar kóterdi. Qorshaǵan ortanyń tazalyǵy men ar-ujdan tazalyǵyn saqtaýǵa úndeıtin «Taza Qazaqstan» jalpyulttyq jobasy, sapaly ultqa tán sıpattardy tárbıeleıtin «Adal Azamat» qundylyqtar júıesi, qoǵamda joǵary quqyqtyq mádenıetti qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan «Zań men Tártip» qaǵıdaty – osynyń bári Prezıdent aýzynan tastamaı aıtyp, jatpaı-turmaı jurtqa túsindirip, qajetti qujattaryn daıyndatyp, memlekettik saıasattyń basym baǵyttaryna aınaldyrǵan bastamalar emes pe?!

Bir ǵana «Taza Qazaqstan» jobasy aıasynda el aýmaǵynda 1,3 mln tonna qoqys shyǵarylyp, 2,5 mln gektardan asa aýmaq tazartylǵan. Bul jobaǵa búginge deıin 8 mıllıonnan asa azamat qatysty.

Sonymen qatar sapaly bilim berý máselesine kóńil bólip, «Keleshek mektepteri» degen bastamany qolǵa aldy. 2022 jyldan beri «Jaıly mektep» jobasy aıasynda el aýmaǵynda 105 mektep salynyp, bıyl 112 mektep paıdalanýǵa beriledi.

Salystyrsaq, sońǵy úsh jylda salynǵan mektep sany ótken otyz jylda turǵyzylǵan mektepten kóp. Onyń ústine jańa bilim ordalary joǵary standartqa saı jabdyqtalǵan. Onda balalardyń barynsha qaýipsiz, zamanaýı tehnologıalardy qoldanyp, sapaly bilim alýyna basa kóńil bólinip otyr. Baıaǵydaı baı-baǵlannyń balasy ǵana emes, aýyldyń qaradomalaǵynyń da sapaly bilimge qoly jetkeli otyr.

Osydan keıin memleket basshysy eldiń áleýmettik-ekonomıkalyq saıasatyna kóńil bólmeıdi dep kim aıta alady?

Ashyǵyn aıtqanda, kóshe tazalyǵy, eldi kógaldandyrý, mektep salý – dál memleket basshysyna qarap turǵan sharýalar emes qoı. Biraq Toqaev qoǵamdyq qundylyqtar men ulttyq minez ózgermeı, tolyq jańarý bolmaıtynyn biledi.

Jalpy, eldegi ishki áleýmettik-ekonomıkalyq saıasatqa jaýapty quzyrly organ bar, ol – Premer-mınıstr bastaǵan Úkimet. Bizde 20 mınıstrlik pen 17 oblystyń jáne 3 respýblıkalyq mańyzy bar qalanyń ákimdikteri, kóptegen komıtetter, agenttikter men vedomstvolar bar. Olardyń tikeleı jáne birinshi kezektegi mindeti – ekonomıkany, áleýmettik salany jedel ári tıimdi basqarý, naqty jobalardy iske asyrý jáne óz deńgeıinde ishki saıasattyń aǵymdaǵy máselelerin sheshý. Konstıtýsıa boıynsha Prezıdenttiń róli strategıalyq basymdyqtardy aıqyndaý men eldiń qaýipsizdigin qamtamasyz etý. Tereń dıplomatıa arqyly egemendik pen qaýipsizdik qamtamasyz etilmeıinshe, kez kelgen ishki reformanyń máni joq.

Qazaqstan jańa dáýir aldynda turǵanyn túsinýimiz kerek. Bul úshin qoǵamdyq sanany serpiltip, altyn ýaqytymyzdy sanany ýlaıtyn, qısynsyz mıf taratýshylardyń kúńkiline sarp etpeı, maqsatqa jetý jolynda alǵan baǵytymyzdan qaıtpaǵanymyz jón.

Reformalar – birden oryndala qalatyn ertegi emes, birlesip áreket etýdiń jáne tózimdilik tanytýdyń arqasynda júzege asatyn qıyn da kúrdeli proses.

Qoryta aıtqanda, Ádiletti Qazaqstandy qurýǵa zańdar men ınstıtýttar ǵana emes, jańasha oılaıtyn azamattar da kerek. Eldiń bolashaǵy sanamyzdy shyrmaǵan qasań qaǵıdalardan, bósteki áńgimeden, orynsyz sóz talastyrýdan arylyp, óz kúshimizge senip, ortaq maqsat úshin jumylyp áreket ete bilýimizge baılanysty.

Ósek sózdiń, alyp-qashpa áńgimeniń zamany artta qaldy. Eńbekke qurmetpen qarap, jaýapkershilik júgin arqalaýdan taısaqtamaı, óz kúshimizge senip, naqty is tyndyratyn kez keldi. Syrtta júrip, el ishin tolqytýǵa, áleýmettik-saıası teńselister týdyrýǵa qushtar kúshterdiń degenine erip, alataıdaı týlaǵan jekelegen azamattar bizdegi damý jolynyń basqa álternatıvsy joq ekenin túsine bilse deımiz…

Qalaı bolǵanda da, qazirgi ýaqyt – Qazaqstan úshin naqty ózgerister jasaýǵa, ıaǵnı shyn mánindegi táýelsiz saıasat quryp, dabyra men dańǵazadan arylýǵa berilgen múmkindik. Menińshe, Prezıdent Toqaevtyń aıtpaǵy da, júrgizip otyrǵan saıasaty da osyǵan kelip saıady. Tarıhı múmkindikti ýystan shyǵaryp almaıyq endeshe!

Ermurat BAPI QR Parlamenti Májilisiniń depýtaty