– «Kelin», «Shal», «Kenje»... Kóp talqylanǵan, kóp shý da týdyrǵan trılogıa. Osy úsh fılmdi túsirýge bas-aıaǵy jeti jyl ýaqyt ketipti. Al oǵan deıin oıyńyzda qansha ýaqyt pisip júrdi? O basta osylaı bolady dep josparladyńyz ba, álde senarı ýaqyt óte kele ózgerdi me?
– Basynan solaı josparlandy. «Kelin», «Shal» jáne «Kenje». Árqaısysy jeke fılm bolǵanymen, birtutas dúnıe. Birinshi qadam – «Kelin», ekinshi qadam – «Shal», úshinshi qadam – «Kenje». Arǵy tamyrymyzdan bastaý alady. Shartty túrde İİ ǵasyr dep qoıdym, Altaı taýynan arǵy atamyz shyǵyp, taýdan dalaǵa tústi. Iaǵnı, qazaqtyń dalasyna. Bul – ekinshi qadam. Odan keıin daladan qalaǵa kóship keldik. Bul – úshinshi qadam. Trılogıa osymen bitedi.
Birinshi fılmdegi eń negizgi oı – Ana. Áıeldiń orny. Bári shesheden bastalady. Qazaqtyń anasy – qasıetti uǵym. Ekinshi fılm – Áke. Shal. «Kenje» degen – bala. Osynyń bárin biriktirgende Otbasy shyǵady. Shesheı, ákeı jáne onyń balasy. Bul ıdeıa stýdent kezimde oıyma kelgen. Negizinde, kóp oılanyp, tez jazatyn adammyn. Uzaq oılanamyn. «Kelindi» úsh aptanyń ishinde jazyp bitirdim. Biraq, oıda pisip-jetilýine uzaq ýaqyt ketti. «Shaldy» da solaı. «Shaldy» Hemıngýeımen biriktirdim. Óıtkeni, «Shal men teńizben» sabaqtas ıdeıalary boldy. Osy shyǵarmaǵa súıene otyryp jazdym senarıdi. Al «Kenje» baıaǵyda jazylyp qoıǵan dúnıe. Ol bizdiń zamandasymyz. Qazirgi ýaqyt. Sondyqtan, eń ońaı jazylǵany. Oıdan shyǵarmaısyń, tarıhty oqymaısyń, muraǵatty aqtarmaısyń, bári kóz aldyńda turǵan nárse. «Kenje» eń basynda jazylǵan senarı edi, eń sońynda túsirildi.
Trılogıanyń tarıhy osyndaı. Árıne, neshe túrli áńgime boldy. Ásirese, «Kelin» shyqqanda. Ol kezde men qazaqtyń jaýyna aınalyp shyǵa keldim. Qazaqqa jat kıno degen áńgime aıtyldy, «qazaqtyń tarıhyn burmalama» dep aqyl aıtqandar boldy. Biraq, onyń búgingi qazaqqa qatysy da shamaly. Máselen, qazirgi ıtalıalyqtardyń burynǵy tarıhyna qarańyz. Mysyrlyqtardyń arǵy atalary – perǵaýyndar. Sondyqtan, «Kelindi» tikeleı qazaqtarmen baılanystyrýǵa bolmaıtyn shyǵar. Biraq, ol bizdiń arǵy tarıhymyz, arǵy tamyrymyz ekenin de joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy.
– Siz kınoǵa kesh keldińiz. 45 jastan keıin. Bul aqyl toqtatatyn, ómirge basqasha kózqaraspen qaraıtyn mezgil. Eger odan erte kelgen bolsańyz, ózińizdi kınonaryqtyń qaı tusynan kóresiz?
– Men kınoǵa eń alǵash 27 jasymda kelgenmin. Ol kezde jýrnalısıka fakúltetin bitirip, «Lenınskaıa smena» degen gazette jumys istep júrgenmin. Eki jyldan keıin birinshi kitabym shyqty. Ol kezde Jazýshylar Odaǵymen qarym-qatynasym jaqsy edi. Jıi-jıi baryp turatynmyn. Ol kezde bul shyǵarmashylyq uıym kádimgideı Jazýshylar Odaǵy bolatyn. Sol ýaqytta bir gazetten Máskeýge kınodramatýrgter men senarısterdi oqýǵa shaqyryp jatqanyn kózim shaldy. Goskınonyń qaramaǵyndaǵy joǵarǵy kýrs. Osylaısha, 1988 jyly Máskeýge ketip qaldym. 27 jastamyn. Senarı jazyp, Almatyǵa qaıtyp keldim. Vıktor Pusyrmanov degen rejıser bolǵan. Máskeýde oqyp júrgenimde meni izdep kelgen. Evreılerge senarı surap barsa, «bizdi qaıtesiń, ózińniń evreıiń bar emes pe?» dep, maǵan siltepti. Sóıtip izdep keldi. Senarı jazyp berýimdi ótindi. Tahaýı Ahtanovtyń pesasy boıynsha, Ábilqaıyr jóninde senarı jazyp berdim. Ol fılm 1991 jyly shyqty.
– Bul kınosenarıst retindegi qadam ǵoı. Al rejıser retinde?..
– 1992-93 jyldary Amerıkada júrgenimde rejıser retinde alǵashqy debútim boldy. AQSH-tyń Iýta shtatynda Solt-Leık-Sıtı degen qala bar. Mormondardyń astanasy. Sol jerdegi kıno mamandaryna birneshe senarı jazyp bergenmin. Bir kúni kıno túsirý alańyna kelsem, rejıser iship ketipti. Stıv degen prodúser bar edi, materıaldy ózimnen artyq eshkim bilmeıtinin alǵa tartyp, fılmdi qolǵa alýymdy surady. Qysqasy, kıno alańyna ıtergendeı etip shyǵardy. Bul kezdeısoq jaǵdaı. Men rejıser emespin, negizgi mamandyǵym – kınodramatýrg. Sóıtip bastalyp ketti. Birneshe beınerolık túsirdim. Mormondardyń tapsyrysymen áleýmettik jarnama túrindegi eki fılm túsirdim. Almatyǵa qaıtyp kelgennen keıin de senarı jazýdy toqtatqan joqpyn. «Mustafa Shoqaıdy» jazdym. «Svetochnık» degen bir fılmniń senarıin jazǵan edim, ol kıno bolyp shyqqanda «Kto vy, gospodın Ka?» dep shyqty. Rústem Ábdiráshqa «Quraq kórpe» degen arnaıy senarı jazyp bergenmin. Osylaı birneshe senarı jazyldy. Sóıtip júrgende Aqtan Arym Qubat degen qyrǵyz rejıseri keldi. Ekeýmiz dos edik, jaqyn aralasatynbyz. Sol Aqtan bir oqıǵany aıtty. «Kelinniń» sınopsısimen kóptegen oılary sabaqtasyp turdy. Sondyqtan senarıdi jazǵanda Aqtanǵa bergenmin. Ol bastady da, ártúrli jaǵdaılarǵa baılanysty túsirmeı ketti. Dál sol kezde Sergeı Ázimov «Qazaqfılmniń» prezıdenttiginen ketip, ornyna Anar Qashaǵanova kelgen. Aqtan túsirmeı ketkennen keıin Anar Qashaǵanova ózim túsirýimdi surady. «Materıaldy ózińnen artyq eshkim bilmeıdi ári bastaǵannan keıin aıaǵyna jetkizý kerek» degendi aıtty. Sóıtip, kıno túsirý alańyna ıtergendeı etip shyǵardy. Keıbireýler rejıserlik úshin kúresip júrse, men májbúrlikten qolǵa aldym. Sóıtip aıaq astynan rejıser bolyp shyǵa keldim.
– Rejıser retinde ózińizdi qalaı baǵalaısyz? Sizdiń boıyńyzda rejıserlik qasıet basym ba, álde kınodramatýrg retinde myqtysyz ba?
– Dramatýrg bola júrip, kóptegen senarı jazdym. Rejıserge beresiń. Keıin kıno shyqqanda qarasań, kóńiliń tolmaıdy. «Áttegen-aı!» deıtin tustary kóp bolady. Senarıdi jazǵanda bir kınony kóz aldyńa elestetip otyrasyń. Kıno shyqqanda qarasań, seniń aldyndaǵy sýretińmen sabaqtaspaıdy, múldem basqa jaqqa ketip qalady. Eshteńe aıta almaısyń. Óıtkeni, rejıserdiń kózqarasy basqa. Birneshe ret senarılerim oılaǵanymdaı emes, múldem basqa kıno bolyp shyqqanda ishimnen ókinip júrdim. Jalpy, rejıser retinde bireýdiń jazǵan senarıin túsire almaımyn. Tek qana ózimdikin túsiremin. Eger bir jerden qate ketse, tek ózińnen kóresiń.
Baǵalaýǵa kelsek... Meniń ustazdarym óte bıik dárejedegi kisiler boldy. Atap aıtsaq, Danelıa, Merejko, Rázanov, Mıtta, Motyl, Valerıı Semenovıch Frıd. Shetinen sovettik kınonyń betkeustarlary. Olardyń ustazdary Eızenshteın, Dovjenkolar. Dástúr sabaqtastyǵy óte myqty. Bulardyń qaı-qaısysy da kınonyń tabıǵatyn, kınonyń zańdaryn bes saýsaǵyndaı biletin. Al Sovet Odaǵynyń kınosy osal bolǵan joq. Gollıvýdtyń ózi kezinde solardyń kınosyna qarap otyryp úırenetin. Mundaı ustazdardyń kóptegen ıdeıasy, oı-pikiri shákirtterine amanat bolyp qaldy. Ony ózim únemi oryndaýǵa tyrysamyn. Eń bastysy – jaýapkershilik. Ózińe, óz isińe degen jaýapkershilik. Eshqandaı tapsyryspen jumys istemeý kerek. Jumysty qolǵa aldyń ba, ony joǵary kásibı dárejede isteý kerek. Óz shyǵarmashylyǵyma baǵa bere almaımyn. Biraq, kásibı daıyndyqpen kelgenim anyq.
Jaýapkershilik degennen týady, bir kınoǵa shamamen eki jyldaı ýaqyt ketedi. Bul az ýaqyt emes. Al meniń dosym Tımýr Bekmambetov jylyna tórt kıno túsiredi. Tımýrdy jaqsy kóremin. Máskeýde júrgende jaqyn aralasatynbyz. Óte daryndy, myqty jigit. Biraq, onyń kınolary jeńiltek. Kóbinese kompúterge súıene otyryp jasalady. Bul adamnyń ıntellektisine baılanysty nárse emes. Munda tehnıkalyq, tehnologıalyq ıntellekt basymdyqqa ıe bolyp tur.
Qazir kıno túsirý erikkenniń ermegine aınalyp ketti. Jaqsy kıno kórgende adam qýanýy kerek. Al qazirgi bizdiń kınolardy kórgende qýana almaısyń. Óıtkeni, deńgeı túsip ketti. Elikteý kóp. Óz oıymyz joq. Jurtty kúldirgimiz keledi. Kúlkiniń ózi de túkke turmaıtyn bolyp shyǵady. Oısyz. Kúlkiniń óziniń ar jaǵynda oı bolýy kerek. Al qazirgi kınolardaǵy kúlki – «aha-ha, ıha-ha». Bul dúnıeler, ıaǵnı sońǵy jyldary kıno dep túsirilip, kıno retinde kórsetilip júrgen dúnıeler – kıno emes. Baıan Esentaeva, Nurtas Adambaılardyń túsirip júrgenderi kıno deýge kelmeıdi. Meıli ǵoı, túsire bersin. Biraq, basyn ashyp alý kerek, olardiki eshqandaı da kıno emes. Basqa nárse. Janryn ózgertý kerek shyǵar, bálkim. Bulardyń eń basty oıy – aqsha jınaý. Al naǵyz óner adamy aqsha úshin jazbaıdy. Muhtar Áýezov Abaıdy aqsha úshin jazǵan joq. Sháken Aımanov, Sultan Qojyqovtar aqshanyń qunyn biletin, biraq aqsha úshin jazbaıtyn. Al qazirgiler o bastan-aq aqshany birinshi orynǵa qoıady. Qazirgi kınolardyń kıno degennen góri bıznes jobaǵa keletini sondyqtan bolsa kerek. Kınonyń aty da ózgerdi qazir. Kıno túsirýge bel býdyń ba, búkil jan-dúnıeńmen soǵan berilesiń, úlken daıyndyqpen kirisesiń. Basynda qorqasyń. Ylǵı sol. Al kıno bitkennen keıin aýyrasyń. Ózim ár kınodan keıin 3-4 aıdaı aýyramyn.
«Shaldan» keıin qatty «aýyrdym»
–Týra maǵynasynda ma, aýyspaly maǵynada ma?
– Keıde týra maǵynasynda. «Kelindi» túsirgennen keıin jarty jyl aýyryp jattym. Taýda júrip, sýyq tıgizip aldym. «Shaldan» keıin de «aýyrdym». Eshteńe jaza almaısyń, ári-beri sendelip júresiń de qoıasyń. Bos keńistikti sezinesiń. Birdeńeden aıyrylyp qalǵandaı bolasyń. Materıaldan ózińdi ázer ajyratasyń. Jibergiń kelmeıdi. Kıno da bir perzentiń.
– Osy aralyqta júrip «Jatty» túsirdińiz. Bir qaraǵanda qarapaıym, biraq aıtary kóp fılm retinde baǵalandy. «Kenje» arqyly vırtýal ómir súretinderdiń betin beri qaratqym keldi degendeı pikir aıtqansyz. «Jat» arqyly ne aıtpaq boldyńyz? Oıyńyzdy jetkizip aıta aldyńyz ba?
– Qazirgi kezde kınoǵa adam kóp barmaıdy. Sonyń ishinde meniń kınolaryma. Qazirgi kórermen «Transformerge» barady. Nemese «Kelınka Sabınaǵa» barady. Ony eskermeseń bolmaıdy. Qazirgi naryq zamany – meniń jaýym. Nemese osy zamanǵa men jaýmyn ba, bilmeımin. Aramyzda konflıkt bar. «Jat» – meniń dıplomdyq jumysym. Shırek ǵasyr boıy osy senarıdi saqtap júrdim. Ýaqyty 25 jyldan keıin keldi. Jalpy, eshqashan búgingi kúnniń ózekti máselesin kınoǵa arqaý etkim kelmeıdi. Eger jazsam, ulttyń tarıhyna súıene otyryp, búkil adamzattyq problemany kótergim keledi. «Jat» – adamnyń jalǵyzdyǵy. Adam men qoǵam, adam men Qudaıdyń qarym-qatynasy. Adam jalǵyzdyqty kótere ala ma, osy dúnıege syıysa ma, sony kótergim keldi. Ómirde bolǵan oqıǵa, aýylymyzda Jumaqan degen kisi bolǵan. Eldiń malyn baǵady. Aıyna bir ret taýdan túsedi de, aýla-aýlany aralap, aqsha jınaıdy. Úlkender bizdi bala kúnimizde Jumaqanmen qorqytatyn. «Tilimdi almasań, Jumaqanǵa berip jiberem» degendi kóp estıtinbiz. Jumaqan taýdan túsip kele jatqanda bala bitken jan-jaqqa qashyp tyǵylatynbyz. Al ol ózimen-ózi júrgen kisi. Úlken malaqaıy bar, ton kıip júredi. Eshqashan daýysyn estigen emespin. Aqshasyn jınap, dúkenge baryp kerek-jaraǵyn alady da, qaıtadan taýǵa tartyp ketedi. Keıde men artynan ańdyp júretinmin. Bir qupıa kisi edi. Keıin óskende bildim, bul kisi soǵysqa qatyspaı, taýǵa qashyp ketken eken. Ózi barymtashy. Maldy aıdap ketedi de qyrǵyzǵa satady. Qyrǵyzdyń malyn aıdap áketip, myna jaqqa saýdalaıdy. Chekıser taý-tasty aralap, taba almaǵan eken. Bala kezimnen esimde qalǵan kórinis. Senarıdi sol oqıǵaǵa súıene otyryp jazdym. Asharshylyq kezi, bári komýnıs bolyp, kolhozdasyp jatqanda ol kisi taýǵa qashyp ketedi. Sol taýda qalady. Qoǵam men jeke adamnyń teketiresi. Aqyrynda báribir qoǵam jeńip ketedi. Bizde de solaı.
Men eshqashan eshqandaı shyǵarmashylyq odaqqa múshe bolǵan emespin. Ujymdyq hattarǵa qol qoımaımyn. Eger birdeńe jazý kerek bolsa, óz atymnan jazamyn. Soǵan qarap bireýler meni oppozısıoner dep oılaıdy. Anda-sanda saıası jaǵdaıǵa ún qatyp, qoǵamdaǵy ózekti máseleler týraly maqala jazatynym bar. Televıdenıede pikir aıtyp qalasyń. Shý bolady. Sony basqasha túsinetinder bolady. Biraq, onyń barlyǵy meniń jeke túsinigim, ómirge degen kózqarasym. Men «Nur Otanǵa» da qosylmaımyn, opozısıaǵa da qosylmaımyn. Ózimmen-ózim, kisikıik bolyp júre beremin. Aıtpaqshy, meni elge qaraǵanda, shetelde kóbirek tanıdy. Ásirese, «Kelin» 12 gran-prı alyp, «Oskardyń» ondyǵyna ilikkende tanı tústi. Shetelde kóp jazyldy. Maqtap jazdy. Óz qazaǵym túsinbedi. Aıtpaǵandary joq. Mine, ár adam ózinshe jalǵyz. «Jat» ta sondaı ıdeıadan týdy.
– Soǵysqa barmady. Qashyp ketti. Ustatpady. Biraq, onysy batyrlyq emes qoı?
– Árıne, batyrlyq emes.
– Biraq, sol kınoda batyrlyq sıaqty kórinbeı me? Buǵaýǵa basy syımaǵan degendeı kózqaras qalyptaspaı ma?
– Bul jerde eki nárse bar. Kópshiliktiń kózimen qaraǵanda, árıne, ol satqyn. «Bizdiń baılarymyzdy soǵysqa attandyryp, óziń buǵyp qaldym de!» dep ony bir keıipker aıtady da ǵoı. Biraq, menińshe, ol – batyr. Kópke qarsy shyǵyp, bılikke baǵynbaı, ózindik jeke pikirin ustanýy naǵyz batyrlyq emes pe?! Ózin-ózi qoǵamǵa qarsy qoıyp otyr ǵoı. Eger qarsy kelmese, attan túsip qalsa, ol óziniń bolmysynan aıyrylar edi. Attan túskeli qazaq qazaqtyqty joǵalta bastady. Bolmysynan ajyrady. Al mynaý attan túspeı júrgen kisi. Sondyqtan da ony jaqtadym. Jalpy, bala kezimnen qashanda álsizderge jaqpyn. Óıtkeni, kópshiliktiń isi árdaıym oń bola bermeıdi.
– Al İlıastyń erkindigi onyń qalypty turmys salty ma, álde armany ma? İlıasty qazaq dep alsaq, onyń erkindigi bar nárse me, álde arman ba?
– Arman shyǵar. Erkindik, bostandyq – halyqtyń armany. İlıas anda-sanda elge túsip, halyqqa kómektesedi ǵoı. Ol da adam. Biraq, osyndaı joldy tańdap alý arqyly ol bárinen aıyrylǵan. Mahabbatynan, dostyǵynan aıyrylǵan. Óziniń shyndyǵymen ǵana qalǵan. Aıtaıyn degenim, aqıqattyń jolyn qýǵan adam únemi jalǵyz. Abaı da solaı emes pe?!. İlıastyń oqıǵasy tutastaı meniń oıymmen sabaqtasyp jatyr. Ońbaımyz ǵoı...
Shaldarymyz adasyp júrse, jastarǵa ne joryq?!
– «Jatty» da, «Shaldy» da kópshilik jaqsy qabyldady. Degenmen, basqa fılmderge uqsatýshylar da boldy. Mysaly, Aıaǵan Shájimbaıdyń «Qasqyr adam» fılminiń senarıine keledi degen pikir boldy. Ne deısiz?
– Ondaı pikirdi oqyǵan joqpyn, bilmeımin.
– «Shal» prokatta óte tabysty boldy. 53 mıllıon teńge tapty.
– Bilmeımin, ol «Qazaqfılmniń» tabysy ǵoı.
– Jyl fılmi atandy. Erbolat Toǵyzaqov úzdik ártis atandy. Basqa qaı fılm sizge osyndaı tabys ákeldi?
– «Shaldyń» oqıǵasy óte qarapaıym. Kópshilikke óte túsinikti boldy. Soǵan qaramastan, keıin resenzıalardy oqyǵanda tańǵalǵanymdy jasyrmaımyn. Árkim óziniń kórgisi kelgenin kórgen. «Shaldyń» oıyn túsiný sonshalyq qıyn emes. Bizde shaldar kóp te, aqsaqal az. Aqsaqaldyń sońy – Belger. Aqsaqal degen úlken uǵym. Jáı ǵana qarıa emes. Aqsaqaldyq ınstıtýttan aıyrylyp qaldyq. Aqsaqal dep otyrǵan adamymyz óziniń jerinde, bes saýsaǵyndaı biletin jerde tumanǵa kirip, adasyp júr. Eger shaldarymyz óz elinde adasyp júrse, jastarǵa ne joryq? Anda-sanda kelip mazarǵa kiredi. Arýaq qoldaıdy. Jol kórsetedi. Adasa-adasa áýlıeaǵashqa keledi. Bári jabylyp, shalǵa kómektesedi. Al qasqyr – ata tegimizdiń belgisi. Ol shaldyń jaýy emes, rýhy. Bir kóriniste shal qasqyr bolady da, qasqyr adam bolyp ketedi. Jalpy, oıy kóp edi. Ony eshkim baıqamady.
– Erbolat Toǵyzaqov sizdiń fılmińizden keıin shyn máninde juldyz boldy. Kóbine tasada júretin, shoýlarǵa shyqpaıtyn Erjan Nurymbetov pen Qýandyq Qystyqbaevtyń keremetteı múmkindigin kórsettińiz. Bulardyń ekeýiniń de kásibı deńgeıi óte joǵary. Biraq, olar Berik Aıtjanov emes, Azamat Satybaldy emes. Olardy kóshede kórgen ýaqytta tanymaısyz. Jalpy, akter tańdaý kezinde qandaı prınsıpke súıenesiz?
– Eger sen ózińdi kásibı akter retinde syılasań, onda eshqashan toıda asaba bolmaısyń. Akademıalyq teatrda akter bolyp qyzmet etesiń be, onda eshqandaı jeńiltek serıalǵa túspeısiń. Meniń talabym osyndaı. Erjanǵa da, Qýandyqqa da osyny ylǵı aıtamyn. Al Toǵyzaqovtyń jaǵdaıy sál basqasha. Ol kisi alǵashqy kınoǵa túskende 66 jasta edi. Úlken kisi bolǵannan keıin basqasha qaraısyń. Sonyń ózinde de, aıtatyn jerde aıtamyn. Bir kúni kóshede kele jatsam, Toǵyzaqov qolyna mıkrovolnovka ustap, jarnamada tur. Qatty ashýlandym. «Sen búkil halyqtyń «Shaly» emessiń be, endeshe mundaıǵa túsýge haqyń joq!» dep ózine aıttym da. «Serıaldarǵa, rolıkterge túsýden bas tartýyń kerek. Ol seniń deńgeıiń emes» dep aıttym. Bul ustazdarymnyń maǵan qoıǵan talaby. Men de sony talap etemin. Eger Toǵyzaqov úlken bir fılmderge túsip jatsa, oǵan qarsy emespin. Al tapsyrysty, naýqanshyl dúnıelerge túsýine qarsymyn. Qýandyq pen Erjan ondaıdy jaqsy biledi. Túsinedi. Olar kásibı akterlar. Al Toǵyzaqov akter emes. Ol – fýnksıa.
Asanálige arnalyp jazylǵan edi...
– Belgili teatr synshysy, marqum Áshirbek Syǵaı aǵamyz suhbattarynda, maqalalarynda Erjan Nurymbetov pen Qýandyq Qystyqbaevty únemi maqtap, joǵary baǵalap júretin edi. Sahnaǵa adal jigitter dep aýzynan tastamaıtyn. Siz akter tańdaǵanda kimmen keńesesiz? Kimderdiń pikirine qulaq túresiz?
– Akter tańdaǵanda Janna Qýanysheva jaqsy kómektesedi. Jaqyn dosym. Qazaqtyń belgili aktrısasy. «Qazaqfılmde» akterlar bóliminiń meńgerýshisi. Akterlardyń bárin biledi. Eń basynda kastıngti Janna júrgizedi. 100 adamnan 5 adam qalǵanda men tańdaımyn.
– Iaǵnı, sizdiń fılmderińizden eshqashan tanymal shoýmenderdi kórmeımiz ǵoı?
– Joq, kórmeısizder. Jannaǵa da únemi osyny aıtamyn. Júz jerden myqty akter bolsa da, serıaldarda jyltyńdap júrgenderdi túsirmeımin.
– Sizdiń fılmderińizge túsýge ózi suranǵan akterlar boldy ma?
– Ondaılar kóp. Biraq, akterdi men de tańdamaımyn, materıal tańdaıdy. Máselen, Erbolat Toǵyzaqovty alaıyq. Negizi, senarıdi o basta Asanáli Áshimovke arnap jaza bastaǵanmyn. «Kto vy, gospodın Ka?» degen senarıdi de arnaıy Asekeńe jazǵanmyn. «Atamannyń aqyry» degen áıgili fılmniń jalǵasy retinde jazylyp edi. Fılm shyqqannan keıin kórip, kóńilim qaldy. Oıym múlde basqa bolatyn. Sol fılm shyqpaı qalǵannan keıin Asekeńe arnap taǵy bir senarı jazatyn bolyp keliskenbiz. «Shaldy» ol kisimen aqyldasyp otyryp bastaǵanmyn. Bara-bara qarasam, keıipker Asekeńnen alystap bara jatyr. Onsha uqsamaıdy. Asanáli aǵamyz qazir glamýrnyı shal ǵoı. Meniń «shalym» basqa. Kınony túsirýge úsh aıdaı ýaqyt qaldy. Basqa shaldardy qarap júrdik. Asekeńe aıta almaı júrmin. Nurjuman Yqtymbaevty qaradyq. Oblystyq teatrlardan da izdestirip jattyq. Bir kúni «Qazaqfılmge» kele jatsam, Toǵyzaqov aldymnan shyqty. Sypyrtqy-kúrek salǵan arbasyn súırep kele jatyr eken. Amandastyq. Táshkisin súırep, ótip ketti. Artynan qarasam, jas bala sıaqty. Boıy da alasa ǵoı óziniń. «Qasymych!» dep edim, jalt qarady. Keremet fokýs boldy. Beti ájim-ájim, jalt qarady. Toqtatyp alyp, qasyna bardym. «Kitap oqısyń ba?» deımin. «Oqımyn» deıdi. «Hemıngýeı degen jazýshyny estýiń bar ma?» deımin. Temekisin burqyratyp: «Voobshe-to on moı lúbımyı pısatel», – deıdi. «Shal men teńizdi» de oqyǵan eken. Mine, endeshe! Bul kezdeısoqtyq emes dep oıladym da, senarıdi oqýǵa berdim. 1-2 kúnnen keıin kezdestik. Oqypty. Qalaı ekenin surasam, «jaqsy» dep ary qaraı ketip bara jatyr. Toqtatyp aldym. Sóılestik. Ózi kınoshnık. Tájirıbesi mol. Dalada júrgen adamdar kınoǵa túskisi keledi ǵoı. Al myna kisi kınonyń tabıǵatyn biledi, túskisi kelmeıdi. At-tonyn ala qashty. Áreń kóndirdik. Kınoproba shyqqannan keıin qarasam, izdegenim osy shal. Týra senarıdegi shal. Endi Asekeńe baryp aıtý kerek boldy. Súmireıip bardym. «Aseke, renjimeńiz. Bul siz emes, basqa shal», – dep túsindirip aıttym. Asekeń ashýlandy. Bul jerde kóńiljyqpastyqqa salyp, Asekeńdi túsirsek, fılm shyqpas edi. Sony túsindirip aıtýǵa tilim jetpedi. Biraq, fılm shyqqannan keıin Asanáli aǵamyz moıyndady, rızashylyǵyn bildirdi. «Shalǵa» «Qulagerdi» ózi berdi.
– Nege ıntellektýaldyq kıno shyǵarý azaıyp barady? Mysaly, «Amanatqa» eshkim barmady dep aıtýǵa bolady. Ádette buryndary kitap oqıtyn adamdar kınoǵa barady delinetin. Qazir kınoǵa kimder barady?
– Kınonyń tabıǵaty ózgerdi. Kıno ózgergennen keıin kórermen de ózgerdi. Qazir kınoǵa baratyndardyń jasy 14-24 jas aralyǵynda. Eń negizgi kórermen osy. Tıneıdjerler barady. 12 jyl shetelde turdym ǵoı. Damyǵan elderde tek Fellınıniń, basqa da ataqty rejıserlardyń ǵana kınosyn kórsetetin arnaıy kınoteatrlar bar. Al kópshilik «Transformerge» barady, «Avatarǵa» barady. Olarǵa ne kerek? Bir jarym saǵat mıyn óshirip tastaýy kerek. Keıbir rejıserlarymyz buryn 1 mınýttyq jarnama túsirip júrse, qazir bir jarym saǵattyq jarnama túsiretin boldy. Ondaıǵa men barmaımyn. Qazirgi kınony kóre almaımyn. Ózimniń 150 kınodan turatyn tizimim bar. Solardy aınalyp kelip qarap otyramyn. Onyń ishinde sheteldiń myqty dúnıelerimen qatar, ózimizdiń Sháken aǵamyzdyń fılmderi de bar, «Kókserek» bar. Sol arqyly ózimniń ishki tazalyǵymdy saqtaǵym keledi. Al qoqym-soqymǵa bir kirseń, odan qaıtyp shyǵa almaısyń. Bylǵanyp qalasyń. Kózqarasyń bylǵanady. Qazirgi zamannyń kitaptaryn oqymaımyn, qazirgi zamannyń kınosyna barmaımyn. Klasıkany oqımyn. Eski spektáklderdi kóremin. Qazirgi zamannyń estetıkasyn múldem qabyldaı almaımyn.
– Balalaryńyzben otyryp kıno kórmeısiz be?
– Joq, kórmeımin.
– Al balalaryńyzǵa qandaı kitap oqyp, qandaı kıno kórý jóninde óz pikirińizdi tańatyn kezińiz bola ma?
– Aıtpaımyn. Bir-eki ret qana bolmaıtyn shoýlardy kórip otyrǵandarynda teledıdardy óshirip tastadym. Bar qarsylyǵym sol boldy. Ózderi keńes suramasa, ózim eshteńe aıtpaımyn. Tipti, balalarym meniń nemen aınalysatynymdy da onsha túsine bermeıdi ǵoı deımin. Ótkende kóshede bireýler menimen sýretke tússe, kishi qyzym «onı chego ot tebá hotát?» dep jatyr. Óz pikirimdi tańbaımyn. Internette kóp otyrmaýdy ǵana ótinemin. Kóbirek birge qydyrýǵa tyrysamyn. Aýyl jaqqa aparamyn. Bir bilerim, qazirgi zamannyń balasy múldem basqa.
– Dál qazirgi jaǵdaıda Bilim mınıstri bolsańyz, ne ister edińiz? Mádenıet mınıstri bolsańyz she?
– Asylyp óletin edim... Bizde mádenıet bar ma? Bilim berý deısiz, bilimniń ózi joq qoı bizde! Bilim berý salasy turalap tur. Bilimdi jastar bar, biraq jalpy kópshiliktiń deńgeıi óte tómen. Qazirgiler kez kelgen nárseni Gýgldan izdeıdi. Bul qorqynyshty urpaq.
– Aldaǵy josparyńyz... Ne túsiresiz?
– Birneshe daıyn senarı bar. Biraq, aqsha joq. Qazir bizge mınıstrlik aqsha bermeıdi. Olardyń jospary basqa. Sol, qaldyryp ketken jerlerinde otyrmyz... Bolashaqta kıno túsiremin be, túsirmeımin be, bilmeımin. Bári qırap jatsa, nemenege jetisip kıno túsiremiz? Qazir «Ostorojno, korova!» degen sıaqty nárselerdi túsirý kerek. Men ondaıdy túsire almaımyn. Ondaıǵa «qabiletim jetpeıdi»...
Áńgimelesken Juldyz Ábdilda
Derekkózi: kitap.kz
