Qazirgi ómirdi elektr qýatynsyz elestetý múmkin emes. Alyp zaýyttar men fabrıkalarda elektr qýatynyń birer saǵatqa úzilýi úlken dúrbeleń týǵyzatyny belgili. Óıtkeni, olarda kez kelgen ónimder men taýarlar elektrdiń qatysýymen ázirlenedi. Sondyqtanda elimizdiń energetıka salasyn udaıy damytýdyń mańyzy zor.
El Úkimeti bekitken 2015 jylǵa deıingi is-sharalar josparyna sáıkes, elektr energıasyn óndirýdi, damytýdy júzege asyrý úshin, elimizdiń Ońtústigi men Soltústiginde qýat óndiretin elektr stansalaryn salý úshin birneshe jyldan beri 12,9 mıllıard AQSH dollary kóleminde qarjy jumsady. Elimizdiń ońtústik oblystarynyń taý ózenderinde gıdroenergıa resýrstarynyń 65 paıyzy shoǵyrlanǵan. Zertteýlerge qaraǵanda, respýblıkanyń jalpy sý áleýeti jylyna 170 mlrd kVt saǵatty quraıtyn kórinedi. SES-terde elektr qýatyn óndirý quny arzanǵa túsedi jáne basqa energıa kózderimen salystyrǵanda, qorshaǵan ortaǵa keltiretin zıany óte az. Sondyqtan da sońǵy jyldary SES qurylysy salasyna erekshe nazar aýdarylyp otyr. Sonyń aıqyn dáleli – Moınaq SES-i. Táýelsizdiktiń 20 jyldyǵyna tartý retinde iske qosylǵan bul SES ońtústik óńirde, ásirese, elimizdegi eń iri megapolıs – Almaty shaharyn elektrmen tolyqtaı qamtamasyz etýde qomaqty úles qosýda.
Keńes odaǵy ydyraǵannan keıin mundaı kúrdeli qurylysty kóterý jas memleketke qıyn soqty. Ekonomıkany jańa naryqtyq qatynastarǵa kóshirý bastalǵan jyldary qurylys ýaqytsha toqtatylǵan edi. Qyzyl ımperıanyń qol astyndaǵy kezeńde odaqtas respýblıkalar men energetıkalyq júıelerdiń shekaralary ózara sáıkespeıtindeı etip jasalǵany belgili. Sóıtip kúıregen Keńester odaǵynan táýelsiz Qazaqstannyń enshisine energetıkalyq úsh bólek júıe, onyń ishinde Qyrǵyzstanmen jáne Ózbekstanmen birlesken ońtústik energetıkalyq jeli qaldy.
Eldiń soltústiginde elektr qýaty asta-tók bolǵanymen, ońtústiktegi tapshylyq ımport esebinen jabylatyn. Osynaý qaıshylyqty retteý maqsatynda KEGOK eldiń soltústik aımaǵy men ońtústik óńirin joǵary kerneýli elektr jelisimen jalǵady. Degenmen óńirlik damýdyń sońǵy jyldardaǵy damý qarqynyna saı qýat tutyný kólemi de jyldan-jylǵa eselep artyp keledi.
Búginde tozyǵy jetken qyrǵyz SES-terine senim az. Kez kelgen ýaqytta apat oryn alýy múmkin. Kórshi eldegi mundaı jaǵdaılar elimizdiń ınfraqurylymdyq nysandaryna úlken zıan ákeletini sózsiz. Buǵan jol bermeý úshin elimizdiń ońtústiginde óndiriletin elektr qýatyn eselep arttyrý arqyly aımaqta energetıkalyq turaqtylyqty qamtamasyz etý qajet boldy. «Kisideginiń kilti – aspanda» dep ata-babalarymyz beker aıtpaǵan ǵoı. Baǵada da turaqtylyq joq, jaryq keıde jetip, keıde jetpeı jatady.
Táýelsizdik jyldary Qazaqstannyń energetıka salasynyń damýy naryq qatynastaryna beıimdeý erekshelendi. Alǵashqy reformalyq sharalar 1995 jyldyń sońynda QR Prezıdentiniń zań kúshi bar «Elektr energetıkasy týraly» Jarlyǵy jarıalanǵannan keıin naqty qolǵa alyndy. Osy saladaǵy jekeshelendirý men qaıta qurylymdaýdy, elektr energetıkasy naryǵyn odan ári damytýdy júzege asyrý úshin Úkimet arnaıy baǵdarlamalar qabyldady. Qabyldanǵan sheshimderge sáıkes qýat óndiretin iri elektr stansıalary strategıalyq ınvestorlarǵa satylsa, ónerkásiptik maqsattaǵy jylý energıa ortalyqtary iri kásiporyndarǵa berildi. Al jalpy maqsattaǵy jylý energıa ortalyqtary jeke kompanıalarǵa satyldy nemese komýnaldyq menshikke tapsyryldy.
Osy tusta Úkimettiń óńirlerge elektr qýatyn tasymaldaıtyn iri elektr jelilerin ulttyq júıe retinde óz qolynda ustap qalýy – óte durys sheshim bolǵanyn búgingi kúni túsinip otyrmyz. Elektr jelilerin basqarýdyń qazaqstandyq «KEGOK» AQ-y quryldy. Al oblystar ishindegi elektr qýatyn taratý jelileriniń negizinde óńirlik elektr kompanıalary paıda bolǵanyn bilemiz.
Almaty oblystyq energetıka jáne komýnaldyq sharýashylyq basqarmasynan alynǵan málimet boıynsha oblysta 316 mVt elektr energıasy óndiriledi. Bir qaraǵanda, jetkilikti sıaqty kóringenimen, ózimizdi ózimiz qanaǵattandyrýǵa shamamyz jetpeıtini jasyryn emes. Óıtkeni, dál qazirgi kezdegi oblystaǵy jalpy tutynylatyn elektr qýatyna degen eń joǵarǵy suranys deńgeıi – 625 mVt. Ózimizde óndiriletin elektr qýaty qajettiliktiń jartysyn ǵana jabady. 309 mVt-ty syrttan, ıaǵnı, elimizdiń soltústik oblystarynan, Jambyl GRESi-nen, Ortalyq Azıa elderinen satyp aldyq.
Osyǵan oraı, ózimizdiń energıa kózderiniń jetispeýshiliginen elektr energıasymen qamtamasyz etýge qatysty áreketimiz syrtqy energıa kózderine táýeldi. Syrttan ákelinetin elektr qýaty bizge jetkenshe eselep qymbattap ketetini belgili. Qazirgi kezde Almaty oblysynda qýat kóziniń baǵasy basqa aımaqtarǵa qaraǵanda anaǵurlym qymbat. Budan basqa elektrjelilik kompanıalar elektr energıasynyń tapshylyǵyna baılanysty jańa nysandardy elektr jelisine qosýǵa ruqsat bermeı jatady. Bul – óz kezeginde oblys ekonomıkasynyń damýyna keri áserin tıgizgeni shyndyq. Osydan keıin memlekettik deńgeıde Qazaqstannyń ońtústik óńirlerin elektr energıasymen qamtamasyz etýge qatysty mańyzdy sharalar qabyldanýda. 2006 jyldan beri «Qazaqstannyń 30 korporatıvtik kóshbasshysy» dep atalynatyn baǵdarlama júzege asa bastady. Osy baǵdarlamaǵa sáıkes elektr torlaryn basqarýshy «KEGOC» kompanıasy «Qazaqstannyń Soltústik – Ońtústik 500 kVt tranzıti» jobasy qolǵa alǵany esimizde. Jobanyń maqsaty – eldiń ońtústik aýdandaryn elektrmen qamtamasyz etetin jańa elektr energıasy jelisi júıesin qurý boldy. Júıeni júzege asyrý arqyly soltústik – ońtústik baǵyty boıynsha elektr energıasyn tranzıtteýdiń qýaty men jetkizý múmkindigin 4,5 mlrd kVt saǵattan (630 megavatt) 7,5 mlrd kVt saǵatqa (1350 megavatt) arttyrý múmkin bolady. Qurylys 2009 jyly iske qosylǵany belgili.
Jetisýdyń ózge óńirlerden ereksheligi de, artyqshylyǵy da ekpindegen jeli. Kórshi jatqan Qytaı eli Alashańqaı jaǵynan azynaǵan jeldi aýyzdyqtap, arzan, zıansyz elektr qýatyn alýdyń ádisin tapqan. Al búgingideı qym-qýyt, qymbatshylyq zamanynda elektr qýatyn óndirýdiń barlyq balama kózderin kádege asyrýdyń burynǵydan da ózektiligi artty.
Indýstrıalandyrý baǵdarlamasyn iske asyrý barysynda Qazaqstan energetıkany tutynýǵa degen suranysy arta túsetini aqıqat. Sondyqtan da, qazirgideı energıany únemsiz, tıimsiz paıdalanýdy tómendetý, kerisinshe, eshbir shyǵynsyz, «joǵaltýsyz» olardy basqa bastamalarǵa jumsaı bilý, qarapaıym tutynýshydan bastap iri óndiris oshaqtaryna deıin energıa únemdeýge úıretý mańyzdy mindet bolmaq. Sondyqtan Úkimet qabyldaǵan «Energıa únemdeý – 2020» baǵdarlamasynyń mańyzy zor dep esepteımin.
Eger baǵdarlama tıimdi júzege asatyn bolsa, elimizde qýat kózderin tutynýdyń jańa júıesin qalyptastyrýǵa múmkindik týatyny anyq. Sondyqtan da, únemshildikke úndeıtin qujatty ázirlegen Indýstrıa jáne jańa tehnologıalar mınıstrligi strategıanyń basty toǵyz baǵytyn aıqyndaǵan eken. Bul rette eń aldymen iri ónerkásiptik kásiporyndardaǵy energıa únemdeý shamasyn 30 paıyzǵa deıin tómendetý kózdelgen. Mundaǵy basty másele – tozý quraldarynda ekendigi daýsyz. Ekinshiden, qujatta ınovasıalyq energetıka baǵytynda elektr energıasyn óndirýge úlestik shyǵyndardy tómendetý qamtylǵan. Bul baǵyt boıynsha, otandyq energetıkany ınovasıalyq jolmen jańǵyrtyp, bir kıllovat qýatqa jumsalatyn shyǵyndy 14 paıyzǵa azaıtý kózdelýde. Osyǵan oraı, qazirdiń ózinde ónerkásip pen energetıka salasyndaǵy 30 kásiporynda energetıkalyq aýdıt, ıaǵnı energıa únemdeýdi anyqtaıtyn tekserýler óte bastady. Al 2015 jylǵa deıin 2 myńnan astam ónerkásip kásiporyndary osyndaı energetıkalyq aýdıtten ótkizilmek. Atalǵan sala elimizdegi barlyq energıanyń teń jartysyn tutynatyndyqtan, mınıstrlik dál osy baǵytta qatań baqylaýǵa múddeli ekendigin bildiredi.
Elimizdiń iri kásiporyndary energıa únemdeý salasynda atqarylǵan jumystary jaıly toqsan saıyn Úkimetke esep berip otyrý mindettelgen. Ónerkásiptegi, turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyǵyndaǵy jáne ekonomıkanyń basqa da sektorlaryndaǵy energıa únemdeý boıynsha úzdik kásiporyndardy anyqtaıtyn baıqaýlar uıymdastyrylyp turady. Quzyrly orynda memlekettik energetıkalyq reestr sýbektileriniń tizbesin jarıalap, 727 ónerkásiptik jáne 2938 memlekettik kásiporyn, sondaı-aq 8 myńnan astam memlekettik mekemeler arasynda energetıkalyq aýdıt júrgizý sharasyn bastap ketti. 2015 jyldyń ortasyna deıin elimizdegi 2 myńnan astam ónerkásiptik kásiporyn energoaýdıtten ótýi tıis.
Halyqaralyq energetıka agenttiginiń baǵalaýynsha, dúnıejúzinde tutynylatyn búkil elektr qýatynyń 19 paıyzy jaryq berýge jumsalady. Al bizdiń elde óndiriletin búkil energıanyń 13 paıyzǵa jýyǵy jaryqtandyrýǵa ketedi. Ári búkil elektr qýatynyń 75 paıyzy kómir jaǵý arqyly óndiriledi. 16 mıllıonnan astam halqy bar elimiz, Ortalyq Azıanyń basqa elderimen salystyrǵanda, elektr qýatyn jan basyna shaqqanda – eki ese, al ózge damýshy memleketterge qaraǵanda, orta eseppen 3,5 ese kóp tutynady. Sondyqtan qýat únemdeý máselesi el azamattary úshin mańyzdy másele ekenin baıqaımyz. Zamanaýı energıa únemdeýshi tehnologıalardy engizý, jasandy jaryqtandyrýdyń jańa standarttaryn ornatý arqyly ǵana múmkin ekenin túsingen elder, osyndaı normalardy ázirleý salasynda josparly saıasatqa kóship otyr. Máselen, AQSH-ta 2014 jylǵa qaraı tıimsiz jaryq kózderinen tolyq bas tartýǵa baǵyttalǵan normatıvti aktini engizip, shyǵyn kólemin 20 mlrd dollarǵa azaıtýdy kózdep otyr. 2009 jyldyń qyrkúıeginen bastap EýroOdaq qýattylyǵy 100 Vt qyzdyrý shamdaryn satýǵa tyıym salyp, 2012 jylǵa qaraı bul shara qyzdyrý shamdarynyń barlyq túrine qatysty qoldanylady. Qazirgi zamandaǵy jaryq tehnologıalary elektr qýatyn tutyný mólsherin 40 paıyzǵa deıin únemdeýge múmkindik beretini belgili. Bul kórsetkish álemdik aýqymda jylyna 106 mlrd eýrony únemdeýmen birdeı. Ekologıa turǵysynan alǵanda, kómirqyshqyl gazynyń aýaǵa taralýyn jylyna 555 mln tonnaǵa azaıtady.
Qazir Qazaqstan da osy baǵytqa qaraı bet burǵan. Sonyń basy retinde Úkimet 2012 jyly qýattylyǵy – 100 Vt, 2013 jyly – 75 Vt, 2014 jyly 25 vattan asatyn qyzdyrý shamdaryn elge ákelýge jáne satýǵa tyıym saldy. Endi qyzdyrý shamdarynyń ornyna únemdi lúmınısentti jáne jaryq dıodty shamdardy paıdalanýymyz kerek. Únemdeý jáne energıa qorlaryn oryndy paıdalanýdy árkim óz úıinen bastaýy tıis. Óıtkeni bizdiń árqaısymyzdyń elektr qýatyn, jylýdy jáne ózge de qýat kózderin tutynýǵa degen kózqarasymyz, elimizde tutynylatyn energıanyń jalpy kórinisiniń sıpatyn aıǵaqtaıdy. «Energoprom» QazǴZI prezıdenti Gennadıı Andreevtiń baǵalaýynsha, elimizdegi energıa únemdeý áleýeti – energıa tutynýdyń jalpy deńgeıiniń 30 paıyzyn quraıdy. Bul qýat únemdeý múmkindigi bar ekendigin dáleldeıdi. Alaıda muny durystap júzege asyrý qajet. Ol úshin jańa tehnologıalarǵa júginýdiń mańyzy zor. Bir ǵana jaryqtandyrý salasyndaǵy jańa tehnologıalardy sóz etkende, lúmınısentti jáne jaryq dıodty shamdar aldymen aýyzǵa iligedi. Kórshimiz Reseıde 100 vattyq qyzdyrý shamdaryna tyıym salynǵan. Qazir keıbir aqparat quraldary 2009 jyly osyndaı tyıym engizgen Eýropa turǵyndary «barmaǵyn tistep qaldy» dep jazyp júr. Al qýat únemdeıtin sham shyǵarýshylar óz ónimin barynsha maqtap álek. Taıaýda bir kompanıanyń ókili lúmınısentti shamǵa qatysty «ańyzdardy» joqqa shyǵarýǵa tyrysty. Onyń ishindegi eń negizgileri – baǵasy, qyzmet merzimi jáne densaýlyqqa áseri.
Nurlan JUMAQANOV
