Din kelmesten buryn salt-dástúrmen ózara sabaqtasqan ádet-ǵuryptardy sharıǵat qýattaı túsedi, ıaǵnı quptalǵan qaǵıda retinde qabyldanady.
Bul arada myna jaıtty túsine bilý kerek. Biz keshe ǵana musylman bolǵan joqpyz. Qazaqpen qatar jasap kele jatqan dinimiz, ómirsheń dilimiz, tamyryn tereńnen tartatyn tarıhymyz bar.
Uǵyna bilgen adamǵa Islam sózi qandaı da bir termındi nemese tirkesti, tujyrymdy, pendeniń qosymsha túsindirýin, bolmasa anyqtama berýin qajet etpeıdi. Osy kezde klasıkalyq Islam, orta joldy ustanatyn Islam, dástúrli emes Islam degen ataýlar paıda boldy. Al musylmandyq degenimiz ne? Ol – onsyz da orta jol degendi bildirmeı me?
Iá, Islam – uly uǵym, ol – barsha ultqa pen ulysqa ortaq din. Al Quran – Allanyń sózi. Ony ózgertýge nemese qosymsha ataý berýge áste bolmaıdy.
Osydan biraz buryn...
Biz Ortalyq Azıa ǵulamalarynyń forýmyn ótkizgen bolatynbyz. Bul bizdiń eldiń uıytqy bolýymen Islam dininiń qaǵıdalary men qundylyqtaryn nasıhattaǵan tarıhı shara boldy desek, artyq aıtqanymyz emes.
Sharaǵa Qyrǵyzstan men Tájikstanniń bas múftıleri, elge tanymal ǵulama-ǵalymdar qatysqan-tuǵyn. Osynaý halyqaralyq is-sharada Qarar qabyldap, Úndeý jarıalaǵan bolatynbyz. Sebebi, bizdiń taǵdyrymyz da, tamyrymyz da, tarıhymyz da ortaq.
Ǵalymdar Ortalyq Azıanyń qalyptasqan ıslamdyq dástúrli aǵartý mektebiniń rólin, yqpalyn arttyrý týraly bastamany biraýyzdan qoldaǵan edi. Birtutas musylman úmmetin qalyptastyrý, san ǵasyrlyq tarıhy bar dinı ustanymdy qaıta jańǵyrtý týraly ıdeıa kópshilik qoldaýǵa ıe bolǵan.
Jasyrary joq, dinı mektep – keshendi júıe. Bizdiń qazirgi kúngi maqsatymyz – ázirgi musylman úmmetin ortaǵasyrlyq dáýirdiń dinı, rýhanı murasymen tereńinen tanystyryp, tabystyrý ǵana emes, sodan sabaq alǵyzý jáne ótkendi búgingi jaǵdaımen sabaqtastyrý.
Osy arqyly Islam órkenıetiniń qaıta órleýine qyzmet etý. Osy bir ıgi ustanymnyń damýyna ózindik úles qosatyn daryndy, baısaldy, qazirgi zamannyń ózi talap etip otyrǵan básekege tótep beretin, qylt etken aǵymǵa aldanyp, artynan ere bermeıtin kózi ashyq zıaly ortany qalyptastyrýdy, jastardy osyǵan tárbıeleýdi kózdeımiz.
QMDB-ǵa qandaı mindet júkteldi?
Astanada ótken ımamdar forýmyn tilge tıek etýimizdiń birneshe sebebi bar. Esterińizde bolsa, osy sharada «Búgingi musylmannyń tulǵalyq beınesi» atty tarıhı qujat qabyldanǵan bolatyn.
Sodan beri birshama ýaqyt ótti. Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasynyń qyzmetin jetildirý boıynsha birneshe mańyzdy basqosýlar uıymdastyryldy.
Mundaǵy maqsat ne? QMDB óz tarapynan Islamnyń Ortalyq Azıa mektebiniń ustanymdaryn qaıta jańǵyrtýda kóshbasshy bola alatynyn dáleldeýde.
Bul rette Sharıǵat negizi (fıqh), Islam etıkasy (ahlaq), negizgi dinı ustanymdar, Islam negizderi týraly mol mura qaldyrǵan hanafı mektebiniń beldi ókilderiniń tizbegi men olardyń eńbekterin qaıta zertteý jumysyn bastap ketkenimizge biraz boldy.
Ortaq tarıhymyzdan belgili jaıt: Ábý Hanıfa mázhaby Ortalyq Azıada ústemdikke ıe boldy.
Hanafı mektebiniń beldi ókilderi, mysaly, ımam Muhammed ál-Buharı, Ábý Mansur as-Samarqandı, Ábý Mansur ál-Matýrıdı, Ábý Nasyr ál-Farabı, Ábý Álı ıbn Sına, Júsip Balasaǵunı, Qoja Ahmet Iasaýı, ás-Sarahsı, Álı ıbn Osman ál-Ýshı sekildi t.b. ǵulamalar musylmandyq dástúrli mekteptiń qalyptasýyna zor yqpal etti.
Jahandyq deńgeıde áıgilengen ǵalymdar men ǵulamalar jáne olardyń artynda qalǵan orasan zor dinı-tarıhı eńbek kúlli musylman úmbetiniń maqtanyshyna aınaldy. Qazirde dúnıejúzi musylmandary Orta Azıa musylmandaryn ilgeride aty atalǵan tulǵalardyń tikeleı izbasarlary dep sanaıdy. Bizge berilgen osynaý mártebe barshamyzǵa zor jaýapkershilik júkteıtini anyq.
Qazaq musylmandyǵy týraly
Iá, qazaq musylmandyǵy týraly aıtqanda, Saıram, Túrkistan, Buqara, Samarqan jáne alǵashqy Qazaq handyǵynyń astanasy bolǵan Syǵanaq sıaqty ortaǵasyrlardaǵy qalalardy, rýhanı, dinı ordalardy erekshe maqtanyshpen mysal etemiz.
Bile bilseńiz, Islamnyń tamyry jaıylǵan Máýrennahrda jergilikti din ǵulamalary dinı sheshimder men qaýlylar shyǵaryp otyrǵan.
Qazirgi tańda aty atalǵan ortaǵasyrlyq ǵulamalardyń dinı-shejirelik eńbekterin qazaqtyń keń dalasynan shyqqan aǵartýshy danalarymyz, oıshyldarymyz – Shákárim Qudaıberdiulynyń, Abaı Qunanbaıulynyń, Máshhúr Júsip Kópeıulynyń, Ybyraı Altynsarınniń rýhanı muralarymen sabaqtastyryp, ushtastyrypelge jetkizýde QMDB qoıyn-qoltyq jumys isteıtin ǵalymdar men din qyzmetkerleri belsendilik tanytyp keledi.
Osy arqyly qazaq musylmandyǵynyń qalyptasqan rólin arttyrý máselesi nazarda ustaýdamyz. Anyǵy, bul mindet jánem aqsat. Kóz qorqaq, qol batyr deıdi. Osynaý ıdeıany júzege asyrýǵa bizdiń qaýqarymyz da, qabiletimiz de jetedi.
Tarıhqa úńilsek...
Islam órkenıetiniń syıly ǵalymdary men oıshyldary dál osy dinı-ǵylymı salada Orta Azıadan shyqqan ǵulamalarynyń týyndylaryn paıdalanyp, ıslamı qaınar kózdiń biri retinde árdaıymbasshylyqqa alyp otyrǵan.
Iá, tarıhty jasaý ońaı emes. Adam ómiri qamshynyń sabyndaı ǵana qysqa, al tarıh jalǵasa beredi. Sol tarıhty jazyp, urpaqtan urpaqqa qaldyrý – mańyzy men máni bólek másele. Bul rette babalarymyzdan qalǵan rýhanı mırasty, dinı-ǵylymı eńbekterdi aýdaryp, qaıta basyp shyǵý qajettiligi týyndaıdy.
Osy oraıda kópten kóńilde júrgen myna bir jaıtty ortaǵa salsaq dep edik.
Keı kezderi keıbir el aǵalarynyń aýzynan: «Halyqty bir mázhabty ustanýǵa úndeý – qalǵan mázhabtyń quqyǵyn shekteý emes pe?» – degen ýájdi estip qalyp jatamyz. Anyǵy, bul da bolsa, halyqty adastyrý. Ádeıilep bolmasa da, ańdamaı sóıleýdiń saldary soǵan alyp keledi.
Nege? Sebebi, Ábý Hanıfa mázhaby – Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasynyń ustanǵan joly. «Dinı qyzmet jáne dinı birlestikter» týraly Zańymyzda da tól mázhabymyzǵa mártebe berildi.
Ábý Hanıfa mázhaby týraly
Ábý Hanıfa mázhaby qazaqtyń, jalpy alǵanda dala halqynyń tabıǵatyna, bolmysyna jaqyn boldy. Imam Aǵzam – mázhab negizin qalaǵan danalardyń ustazy bolǵan. Osynaý lıberaldy joldy tańdaýymyzdyń taǵy bir syry – mázhabymyzdyń jergilikti salt-dástúrimizge qurmetpen qaraýynda edi.
Qazaq tilinde aıtylyp júrgen «ǵuryp» sózi arabshada «ál-ýrf» degen sózden shyqqan. Arab tilindegi «ál-ýrf» sózi adamdarǵa úırenshikti bolǵan, ádettegi is-áreket, úrdis degen maǵynalardy bildiredi eken.
Al sharıǵattaǵy termındik anyqtamasy: «Aqyl-oıdyń, logıkanyń quptaýymen kóńilderge ornyqqan, adam tabıǵaty qabyl alatyn nárseler» (Ál-Maýsýa ál-fıqhıa ál-kýáıtıa, 30-tom, 53-bet).
Bul ǵana emes. Mysaly, «ádet» sózi de arabshada «ál-aada» dep atalady. Onyń maǵynasy: siz ben bizdiń ǵumyrymyzda daǵdyǵa aınalǵan amaldar. Iaǵnı, ádet pen ǵuryptyń maǵynasy bir arnaǵa toǵysqan degen sóz. Al sharıǵat kitaptarynda osy eki sóz birdeı qoldanylǵan.
Alla Taǵala qasıetti Qurannyń «Aǵraf» súresinde: «Ǵafý jolyn usta, ǵuryppen ámir et…» dep buıyrǵan. Sharıǵatqa qaıshy kelmegen ǵuryp árqashan, ár dáýirde quptalyp otyrǵan.
Dástúr degenimiz ne?
Bile bilseńiz bul sóz de arabtyń tilinde «dýstýr» dep atalady. Demek, zań, ereje degen maǵynalardy bildiredi. Búgingi tilmen aıtqanda, Ata zań uǵymyn beredi. Bizge osynaý uǵymdar sharıǵatymyzben ushtasqan keshegi dala zańdaryn eske túsiredi. Osylaısha, dástúrimizdiń qýatty kúshke ıe bolǵanyn baıqaımyz.
Aqıqaty, babalarymyz Islamdy osydan 1000 jyldan astam ýaqyt buryn óz qalaýymen, júrek tańdaýymen qabyldady. Mine, budan beri ıslamdyq dástúrli dinı mektep, orta jol qalyptasty. Qazaqtyń topyraǵynda buryn-sońdy dinı alaýyzdyq, kelispeýshilik, túsinbeýshilik bolǵan emes.
Ókinishke oraı, búgingi qoǵamda, sonyń ishinde jastar arasynda paıda bolǵan ártúrli dinı kózqarastar men aǵymdar áýel bastaǵy baǵytynan, tamyrynan, altyn qazyǵynan alshaqtaı bastaǵanynyń aıǵaǵy dep aıtar edik.
Osy rette barlyǵymyz aǵa býyn, orta býyn, barsha zıaly qaýym ókilderi men din qaıratkerleri bir judyryqqa jumylyp, halqymyzǵa joǵaltqanyn túgendep, qundylyqtaryn qaıtarýda birlese eńbek etýimiz kerek.
Sózimizdiń túıininde Orta Azıa dástúrli mektebiniń róli men mańyzyn taǵy bir tilge tıek etsek. Bul mektep syrtqy dinı yqpalǵa tótep beretin tegeýrindi kúsh, qazaq musylmandyǵynyń ustyny, halyqty birlikke bastaıtyn berik jol, rýhanı tirek bolýy kerek.
Jyl sanap emes, kún sanap kórinis tapqan dinı aǵymdar osy rýhanı tiregimizge tirelip, keri qulap, álsirep qala bermek. Bul – dinı dúrdarazdyqqa yryq bermeıtin babalar joly.
Mine, el tanıtyn, qoǵamdyq pikir týǵyza alatyn azamattar osy iske kelgende aýyzbirshilik tanytsa eken deımiz. Usaq sózdi uran etkennen abyroı tappaımyz. Qazirgi aǵa býyn, orta býyndy osynaý jaýapty iske qoldan kelgenshe qoldaý bildirýge, tym bolmaǵanda aǵalyq aqyl-keńes aıtýǵa shaqyramyz. Sebebi, keleshek úshin, urpaq úshin bárimiz de jaýaptymyz.
Serikbaı qajy ORAZ,
naıb múftı, «Áziret Sultan» meshitiniń bas ımamy
