Atom salasynyń Qazaqstandaǵy damýy týraly aıtatyn bolsaq, keleshekte onyń bolashaǵy jarqyn bolatyny sózsiz. Óıtkeni elimizdegi atom salasynyń damýy óte qyzyqty jáne kóp qyrly tarıhy bar. Búginde Qazaqstan álemdegi eń iri ýran óndirýshilerdiń biri bolyp tabylady, bul atom energetıkasy salasyndaǵy úlken quzyrettiligi bar ekenin kórsetedi.
Qazirgi tańda ýran óndirý jaǵynan Qazaqstan álemdegi eń iri ýran eksporttaýshy elderdiń biri. Bul el ekonomıkasy úshin mańyzdy resýrstardyń biri bolyp tabylady.
Qazaqstanda ıadrolyq ǵylymı-zertteýlerdi júrgizetin birneshe ınstıtýttar bar. Olar ıadrolyq fızıka, radıasıalyq qaýipsizdik jáne basqa da baılanysty salalar boıynsha zertteýler júrgizýmen ǵylymı negizde aınalysady. Solardyń bir hám biregeıi Almatyda ornalasqan Iadrolyq fızıka ınstıtýty men Kýrchatov qalasyndaǵy Ulttyq ıadrolyq ortalyq.
Iá, Qazaqstanda ázirge iri atom elektr stansıalary joq. Alaıda, Aqtaý qalasyndaǵy Mańǵystaý atom energetıkalyq kombınatynda tájirıbelik-ónerkásiptik reaktor jumys isteıdi.
Qazaqstanda atom salasy úshin mamandar daıarlaıtyn birneshe joǵary oqý oryn bar. Olar ıadrolyq fızıka, radıasıalyq qaýipsizdik jáne basqa da baılanysty mamandyqtar boıynsha mamandardy daıyndaıdy. Olardyń qatarynda – QazUÝ, EUÝ, SHQÝ, Shakarim University, Satbayev University, AÝES syndy oqý oryndaryn ataýǵa bolady.
Sonymen qatar Iadrolyq fızıka ınstıtýtynyń bazasynda 2010-shy jylǵa deıin Qazaqstannyń atom salasyna 300 jýyq fızıka-matematıka ǵylymdarynyń kandıdattary men doktorlary daıarlandy. Osy rette ınstıttyń 6MVt-tyq SSR-Q zertteý reaktory jumys isteıdi. Odan basqa 6 údetkish bar, 2010 jyldan bastap bakalavr, magıstr jáne de PhD doktorlary halyqaralyq deńgeıde qarqyndy jáne de sapaly daıyndalyp jatyr.
Bul kórsetkishter Qazakstannyń atom salasyndaǵy mamandardyń tapshylyǵy joq ekenin anyq kórsetedi. SSR-Q zertteý reaktory 57 jyl múltiksiz óz jumysyn tolyq atqaryp keledi. Osy tańǵa deıin birde-bir apattyq jaǵdaı bolǵan emes. Sonymen qatar bul reaktor halyqaralyq uıymnyń (MAGATE) únemi baqylaýynda. Aıta ketetin jaıttardyń biri ol AES-ke jáne de zertteý reaktorlaryna halyqaralyq uıymnyń tarapynan qaýipsizdik jáne paıdalanýy jaǵynan qoıylatyn talaptar birdeı bolady.
AES salý – bul óte kúrdeli jáne qymbat joba. Qazaqstanda AES salý múmkindigi týraly ártúrli pikirler bar.
Artyqshylyqtaryn aıta ketetin bolsaq ol:
* Energetıkalyq táýelsizdik.
* Ekologıalyq taza energıa kózi.
* Jańa jumys oryndarynyń paıda bolýy.
* Ǵylymı-tehnıkalyq progrestiń damýy.
Kemshilikteri:
* Joǵary quny.
* Radıasıalyq qaýipsizdik máselesi.
* Radıoaktıvti qaldyqtardy saqtaý máselesi.
Qazaqstannyń ekonomıkalyq jáne de áleýmettik jaǵynan damýyna óz úlesin qosatyn ol energetıkalyq táýelsizdik ekenin aıdan anyq.
Al sol táýlesizdikti qamtı alatyn ol turaqty elektr qýatyn óndiretin atom elektrstansıalary. Óıtkeni adamzat osy tańǵa deıin basqa turaqty elektr qýatyn óndiretin ádisin oılap shyǵarmady.
Joǵaryda aıtylǵan atom salasyndaǵy júrgizilip jatqan ǵylymı-zertteý jumystary, kadrlardy daıarlaý jáne de basqa qatysty suraqtary boıynsha, osynyń bári Qazaqstannyń AES salýǵa tolyqtaı qaýqary bar ekenin kórsetedi.
Qazaqstanda atom salasynyń bolashaǵy zor ekenin óz basym senimdimin.
Ashat BEKBAEV
