Qazaqstanda qosymsha qun salyǵyn (QQS) 12%-dan 20%-ǵa deıin birden ósirý týraly kúbir-sybyr áńgime jyl aıaǵynda aıtyla bastaǵan. Sodan kúni keshe, 23 qańtarda premer-mınıstr Oljas Bektenovtyń sarapshylardy, ekonomıser men bıznes ókilderin Úkimet úıine arnaıy shaqyrtyp alyp, jasaǵan jıynynda ol talqylanǵan №1 máselege aınalyp shyǵa keldi. Iá, Salyq kodeksiniń tujyrymdamasyna qatysty usynystardy talqylaý úshin jan-jaqtan bilikti degen barlyq mamandar Astanaǵa arnaıy aldyrtyldy. Soǵan qaraǵanda búgingi Úkimet otyrysynda osy ózgeristiń engizý jaıy jarıalanyp ta qalýy múmkin be, qalaı? Sondyqtan endi osy másele túıtkiline úńilsek. Sarapshylar ne degenin óz nazarlaryńyzǵa usyna otyralyq, dep jazady Dalanews.kz.

Osy sıpattaǵy suraqqa jaýap bergen sarapshylar Forbes Kazakhstan portalyna Úkimetke bul ózgeris búdjet jyrtyqtaryn jamaý úshin kerek bolyp otyrǵanyn aıtypty.  Onda da Úkimet bir QQS kólemin arttyrǵanǵa qanaǵattanatyn túri joq, ózge de kásipkerlerge arnalǵan buǵan deıingi jeńildetilgen salyqtyq rejımderdiń de kúshin joımaq nıette kórinedi.

"Bir aılyq jalaqyńdy memleketke ber…"

"Ýchót" kompanıalar tobynyń negizin qalaýshy, salyq máseleleri jónindegi sarapshy Maksım Baryshev QQS mólsherlemesin 20%-ǵa kóterýge túbegeıli qarsy. Onyń paıymynsha, mundaı qadam halyqqa edáýir salmaq túsiredi:

"Meniń qolymdaǵy esep boıynsha, bul ózgerister qabyldansa, búdjetke shamamen 7,5 trln teńge kóleminde qosymsha kiris túsedi dep boljanady. Onda da bul aqsha siz ben bizdiń qaltamyzdan shyǵady. Basqasha aıtqanda, Qazaqstannyń árbir azamaty, kishkentaı sábılerdi de qosyp alǵanda, jyl saıyn qosymsha 375 myń teńge salyq tóleıdi degen sóz. Eldegi ortasha jalaqy 390 328 teńge bolsa, QQS kóterilgen jaǵdaıda ár qazaqstandyq jylyna bir aılyq tabysyn salyqqa berýi kerek bolady".

Mamannyń esebinshe, QQS shegin jylyna 15 mln teńgege deıin tómendetý arqyly QQS tóleýshilerdiń qataryna qazirgi 110 myń uıymǵa qosymsha taǵy 300 myńǵa jýyq shaǵyn bıznes sýbektisi tirkelmek. Bul, birinshiden, býhgalterlik qyzmet naryǵynda alasapyran týǵyzady, ekinshiden, elektrondy shot-faktýralar men salyq eseptiligin tapsyrýdaǵy saýatsyzdyq kóbeıip, aıyppul men esepshottardyń buǵattalýy jıileıdi. Bul, sózsiz, kásipkerlik belsendilikke aýyr soqqy bolmaq.

Baǵa ósimi

QQS stavkasynyń ósýi resmı túrde satylatyn barlyq taýar men ónimniń qymbattaýyna ákelip soǵady. Baryshevtyń aıtýynsha, buǵan qosa shaǵyn jáne orta bıznes turalasa, orta merzimde ekonomıkanyń baıaýlap, tipti toqyraýy da yqtımal. Ol "álemniń eshbir elinde salyqty ósirý ekonomıkalyq órleýge jol ashpaǵanyn" qadap-qadap aıtady.

Sarapshy sońǵy birneshe jylda Qazaqstanda qosymsha salyqtar engizilgenin aıta ketti: dıvıdendke salynatyn salyq, jalaqydan alynatyn mindetti medısınalyq saqtandyrý jarnalary jáne jumys berýshiniń mindetti zeınetaqy aýdarymdary. Sonyń saldarynan kóleńkeli ekonomıkanyń úlesi kóbeıip, búdjet kirisi, kerisinshe azaıyp otyrǵanyna nazar aýdartty.

"Esterińizde me, 2000 jyldan 2009 jylǵa deıin QQS mólsherlemesi 20%-dan 12%-ǵa deıin birtindep azaıtylǵan jyldary ekonomıkamyz 10%-dan astam ósimdi kórsetti. 2010-2011 jyldardaǵy 12% QQS kezinde de ósim 7%-dan asty. Ekonomıkanyń damýy salyqtyń kóbeıýine emes, eńbek ónimdiliginiń artýyna baılanysty bolady", – deıdi ol.

Baryshevtyń aıtýynsha, dál qazir saýda, qoǵamdyq tamaqtaný jáne qurylys salalary ekonomıkanyń negizgi tirekteri bolyp tabylady.  Meıramhana sıaqty qoǵamdyq tamaqtaný oryndaryndaǵy qarqyn – osy salaǵa arnalǵan jeńildetilgen (roznıchnyı nalog) salyqtyń arqasy. Qurylys salasy da jeke tulǵalar úı satyp alǵan kezde QQS tóleýden bosatylǵan soń ósim berýde. Endi retrospektıvaǵa qarsy qadam jasalyp, dámhana-meıramhana salasyn qoldap kelgen salyq jeńildigi toqtatylýy múmkin, al páter satyp alýshylardy QQS-qa qaıta tartý jaıy talqylanyp jatyr.

"Suranys ıkemdiliginiń faktory iske qosylǵanda, satyp alýshylar sany azaıyp, aqshalaı aınalym bálkim kóp ózgermeýi múmkin, biraq satylatyn taýar nemese kórsetiletin qyzmet kólemi kúrt tómendeıdi. Eger 2030 jylǵa qaraı ekonomıka kólemin eki ese arttyrýdy kózdesek, QQS-ty kótermeýimiz kerek. Kerisinshe bızneske qoldaý kórsetip, ishki tutynys pen eksportty ulǵaıtýǵa baǵyttalǵan yntalandyrý sharalaryn oılastyrý qajet. Ony qazirgi 12% deńgeıin saqtap turyp-aq júzege asyrýǵa, sonymen birge jalaqyǵa túsetin salyq aýyrtpalyǵyn da azaıtýǵa bolady", – dep sózin túıindeıdi Barysheva.

Qoǵamdyq kelisimge selkeý túsirgen kim?

AERC kompanıasynyń bas dırektory, Tengenomika telegram-arnasynyń avtory, ekonomıs Ǵalymjan Aıtqazın búdjet pen salyq júıesindegi ózgeristerdiń qajet ekenin moıyndaı otyryp, onyń halyq pen bızneske aýyr tıetinin joqqa shyǵarmaıdy:

"QQS – túptep kelgende tutynysqa salynatyn salyq. Sondyqtan ol birinshi kezekte qarapaıym halyqtyń qaltasyn qaǵady. Alaıda salyq-búdjet saıasatyn qaıta qaraýymyzǵa birneshe faktor túrtki bolyp otyr. Máselen, 2019 jyldan 2023 jylǵa deıin búdjettiń kirisi men shyǵysy arasyndaǵy aıyrmashylyq 5,2 trln teńgeden 10,7 trln teńgege deıin ósti. Bul tapshylyqty jabý úshin Úkimet qaryz alýǵa jáne Ulttyq qordyń transfertin paıdalanýǵa májbúr. Al Ulttyq qorǵa qatysty jaǵdaı máz emes: sońǵy 10 jylda qordan 40 trln teńge alynǵan, bul sol kezeńdegi túsimnen 10 trln teńgege artyq. Al mundaı is-qımyl ekonomıka býferi bolyp tabylatyn qordy áıteýir bir kúni túgesýge ákelip soǵady".

Ekonomıs qazirgi kezde ınfraqurylym (energetıka, sý sharýashylyǵy, kólik-logıstıka) kúrdeli jańǵyrtýdy talap etetinin, bul búdjettiń moınyna artylǵan úlken júk bolyp otyrǵanyn eske saldy. Bul salaǵa qarjy salmasaq, ekonomıkamyz toqyrap qalýy da ǵajap emes.

"Salyq júıesindegi irgeli ózgerister – "qoǵamdyq kelisim" uǵymyna áser etetin qadam. Demek memleket mundaıda qarsy tarapqa da mindettemeler usynyp, memlekettik qarjyny basqarý isin jetildirýi kerek. Dál osy tusta halyqaralyq standarttardy engizý, búdjetti qatań baqylaý, ekonomıkadaǵy memlekettik úlesti azaıtý jáne shynaıy básekeni damytý mańyzdy", – deıdi Aıtqazın.

Onyń aıtýynsha, Úkimettiń salyq júktemesin ósirýdi kózdeýi belgili bir dárejede túsinikti bolǵanymen, bıznes-qaýymdastyq munyń saldaryn jaǵymsyz jaǵyn kórip otyr. Kóbi birden "shaǵyn jáne orta bıznes qarańǵylyqqa tap bolady, ekonomıkada toqyraý bastalady, kásiporyndar bankrottyqqa ushyraıdy" degen boljam jasaıdy.

"Tesikti jamaımyz" dep osyndaı qurbandyqqa barýǵa bolady ma?

"Qoǵamdyq tamaqtaný uıymdarynyń ózin-ózi retteý qaýymdastyǵynyń" tóraǵasy Veronıka Daýgalıeva shaǵyn jáne orta bızneske, onyń ishinde meıramhanalarǵa tikeleı áser etetin mundaı usynys salanyń túbine jetip tynady ma dep alańdaıdy. Elimizde 60 myńnan astam kásiporyn SHOB qatarynda bolsa, sonyń 50 myńǵa jýyǵy – qoǵamdyq tamaqtaný oryndary (dámhana-meıramhanalar).

"Shaǵyn bıznes – halyqty jyl boıy jumyspen qamtyp otyrǵan negizgi sektor. Qazirdiń ózinde jalǵa alý, komýnaldyq tólemder eki-úsh esege ósken. Oǵan salyq aýyrtpalyǵy da qosylsa, kóp kásiporyndar mundaıǵa tótep bere almaıdy".

Veronıkanyń esebinshe, eger QQS 20%-ǵa kóterilse ári bólshek salyq alyp tastalsa, QQS shegi tómendetilse, 24 myńǵa jýyq bıznes nysany jabylyp, 600 mlrd teńge bereshek boıynsha bankrotqa ushyraýy múmkin. Onyń 200-250 mıllıardy ǵana qaıtarylýy yqtımal, qalǵan soma múlde ótelmeı qalady, óıtkeni kóptegen kásipkerlerdiń satatyn múlki de joq.

Bul pikirdi Lanzhou jyldam tamaqtaný jelisiniń negizin qalaýshy, «Qoǵamdyq tamaqtaný qaýymdastyǵynyń» keńesshisi ári Ortalyq Azıa franchaızıń qaýymdastyǵynyń tóraıymy Gúlbaný Maıgarına da qýattaıdy:

"Qazaqstandaǵy salyq júıesi "paıda tappas buryn salyq tóle" degen qaǵıdaǵa negizdelgen. Mysaly, jalaqy tóleı salysymen birden 40% salyq ketedi. Al QQS shegi 15 mln teńgege túsirilse, bul kásipkerlerdi toqsan saıyn salyq tóleýge mindetteıdi. Keı kezderi taza paıda joq bolsa da, tólem jasalady. Bul "búdjet tesikterin" jamaýdyń joly bolǵanymen, budan eń aldymen shaǵyn jáne orta bıznes zardap shegetin bolady".

Maıgarınanyń paıymynsha, QQS pen onyń shegin osylaı ózgertkenshe, qazir jumys istep turǵan tıimdi mehanızmderdi saqtaǵan jón: mysaly, bólshek salyq. "Bul SHOB úshin óte yńǵaıly, qarapaıym jáne túsinikti qural, óz tıimdiligin dáleldedi de", – deıdi ol.

"Bólshek salyqqa qatysty qandaı da bir ózgertýdi engizbes buryn, onyń is júzindegi tıimdiligine taldaý júrgizý kerek. Odan keıin baryp qana sheshim qabyldaý logıkalyq turǵyda durys bolar edi. Júıeni sol kúıinde qaldyrǵanymyz jón. Tipti, kásipker tólemdi ár chekten avtomatty túrde aýdaryp otyratyn biryńǵaı stavka engizgen kúnniń ózinde bızneske túsetin salmaq arta qoımaıdy. Al memleket úshin túsim turaqty ári túsinikti bolady", – dep sózin tolyqtyrady Maıgarına.

"Pil áseri"

Densaýlyq saqtaý salasyna qajetti buıymdar men azyq-túlik óndiretin kásiporyndardyń ıesi Almas Muhametov bul usynysty absýrd dep atap, muny "bızneske kádimgideı qyrǵıdaı tıý" dep sanaıdy. Onyń sózinshe, salyqtyń mundaı úlkeıtilgen mólsherin tez qabyldap, dereý iske qosý – orynsyz qadam.

"Eger QQS-ty birden 20%-ǵa ósirsek, taýar quny keminde 30%-ǵa qymbattaıdy. Óıtkeni nan pisiretin naýbaıhanany alaıyq: ol 100 teńgeniń unyn satyp alǵan kezinde 12% QQS tólep otyr. Endi sońynda shyǵatyn daıyn ónim – nan – 200-300 teńge aralyǵynda satylady, bul baǵaǵa da QQS kiredi. Sonda shıkizat úshin tólengen, daıyn taýardan túsetin salyq jáne taǵy basqa shyǵyndar bir-birine qosylyp, kásiporynnyń moınyna aýyr salmaq túsiredi. Olar amalsyzdan baǵany odan ári kótermek. Nátıjesinde nan, bir ǵana 8%-dyq ósim emes, eki ese qymbattaýy múmkin. Sonda ony kim satyp alady? Bul, ásirese shaǵyn bıznes úshin orasan qaýip. Mundaıda ınflásıa deńgeıi 8 nemese 15%-ben shektelip qalmasy anyq", - deıdi ol.

"Ekonomıkada "kóbelektiń qanaty" nemese "pil áseri" degen uǵym bar: kishkentaı oqıǵa úlken saldar týdyratyn kezde aıtylady.

"Mundaıda sol "pil áseri" iske qosylady. QQS mólsherin 8 paıyzdyq pýnktke ǵana kóterý ekonomıkaǵa aıtarlyqtaı zardabyn tıgizip, jumyssyzdyqty, ınflásıany arttyrady da, tutyný tómendeıdi. Bıznes qazirgi jaǵdaıda da áreń keledi. Bulaı salyqty ósirý – sońǵy soqqy ispetti", – deıdi ol.

Muhametovtyń sózinshe, eger salyqty osylaı kóterse, kásipkerlerdiń teń jartysy kóleńkeli naryqqa ketedi nemese "shynaıy óndirispen aınalysqannan góri, Qytaıdan arzanyraq taýar tasyp satqan tıimdi" degen oıǵa kelip, bári saýdaǵa qaraı aýýy múmkin.

"Ýaqyttyń aýysýyna qatysty másele sheshiminde halyqtyń sózi eskerilmedi. Endi myna salyq týraly ózgeristi de qaperge almasa, jaǵdaı qıyn bolady. Bul – bıznes úshin, shyn máninde, toqyraý bolmaq. Nátıjesinde memleket te salyqtan túsetin tabysynan aıyrylyp, keri ketýi múmkin", – dep sózin qorytty ol.

"Barsha kásipkerdi kóleńkeden shyǵarýǵa tıispiz!"

Úkimette aıtylyp jatqan usynystardy Májilis tolyq qoldap otyrǵan joq. Mysaly, depýtat Aıtýar Qoshmambetov "QQS-ty 20%-ǵa deıin kóterý – tym aýyr jáne tıimsiz sheshim" ekenin ashyq aıtady:

"Bıznes mundaı sheshimge qýana qoımasy anyq.  Májiliste, ázirge bul másele talqylanǵan joq. Tek Úkimet deńgeıinde, sarapshylar otyrysynda ǵana sóz boldy. Eger Parlamentke resmı túrde kelse, óz basym qarsy bolamyn".

Qoshmambetovtyń pikirinshe, zańdy túrde salyq tólep júrgen kásipkerlerge odan beter qysym jasaǵannan góri, "kóleńkeli naryqqa" ketken sýbektilerdi jaryqqa shyǵarý mańyzdy. Sondaı-aq ekonomıkadaǵy memlekettik úlesti azaıtyp, kvazımemlekettik sektordy qysqartý kerektigin aıtady:

"Bizdegi ádiletsizdiktiń biri – bireýler múldem salyq tólemeıdi, al adal jumys istep júrgenderdi odan saıyn qysa beremiz. Aldymen osy kóleńkeli ekonomıkany tyıyp, bárin bir deńgeıge qoıǵan durys. Odan keıin baryp qana salyq mólsherin talqylaýǵa bolady".

Sarapshylar damyǵan elderdiń tájirıbesin de úlgi etedi. Máselen, Birikken Arab Ámirliginde QQS 5% bolsa, Sıngapýrda – 9%, Shveısarıada – 8,1%, Ońtústik Koreıada – 10%. Tipti AQSH-tyń keıbir shtatynda mundaı salyq atymen joq.

"Búkil álemde salyqty kóterý ekonomıkany óshiretinin kórip kelemiz. Bizge eń bastysy – ońtaıly stavkamen birge kóleńkeli bıznesti zańdastyrý jáne búdjet qarjysyn basqarýdy tártipke keltirý", – deıdi mamandar.