Konfýsııdiń «Ózgergemeli zamanda ómir súrýden qudaı saqtasyn» degen ataqty sózine qazaqtyń «Qubylǵan zamannyń kaharmany bola bilý kerek» degen tilegi belgili dárejede sáıkes keledi. Degenmen, qazaqstandyqtar táýelsizdik alǵannan beri eń kúrdeli áleýmettik-ekonomıkalyq synaqtar men túbegeıli mádenı jáne saıası ózgeristerge tap boldy. Bul ózgerister árbir qazaqstandyq azamatqa da, árbir qazaqstandyq otbasyǵa da áser etti.
Sońǵy onjyldyqta búkil álemde áleýmettik damýdy synı kózqarasta qabyldaý beleń alyp keledi, adamdar búgingi kúnge de, ótken kúnge de teris baǵa berip otyr. Jalpy alǵanda adamdar ómirdiń jaqsarǵany úshin úkimetterge alǵys bildirýge beıim emes, biraq kemshilikter úshin jaýapkershilikti úkimetke artady.
Saýalnamada respondentterden memlekettiń ekonomıkalyq jetistikteri men onyń saıasatyn emes, óz otbasyndaǵy ózgeristerdi baǵalaýdy suradyq. Memlekettiń jahandyq mega-ınstıtýtynyń mıkrokosmy retindegi otbasy onyń naqty keıpin bildiredi.
Osy turǵydan alǵanda, halyqtyń otbasy deńgeıindegi ózgeristerdi baǵalaýy qoǵamnyń uzaq merzimdi perspektıvada bolyp jatqan ózgeristerdi qalaı túısinetinin jáne qabyldaıtynyn túsinýge múmkindik beredi. 33 jyl ishinde óz otbasyndaǵy ózgeristerdi baǵalaý máselesi óte kúrdeli másele ekeni anyq, al osy ýaqyt aralyǵyndaǵy kóptegen otbasylardaǵy oqıǵalar ekiushty sıpatta boldy.
Óńirlik monıtorıńte biz respondentterge 1991 jyldan beri otbasynda bolǵan ózgeristerdi, Táýelsizdiktiń basynan beri otbasyndaǵy ózgeristerdi bes baǵyt boıynsha baǵalaýdy suradyq:
– Jalpy ómir
– Turatyn qalasyndaǵy/aýylyndaǵy ómir
– Otbasylyq qatynastar
– Tabys
– Densaýlyq.
Málimetter kórsetkendeı, qazaqstandyqtardyń tórtten úsh bóligi 33 jyl ishinde otbasynda bolǵan ózgeristerge oń baǵa beredi. Eń optımısik baǵa, birinshiden, jalpy ómirge; ekinshiden, otbasylyq tabystyń, sondaı-aq turatyn qalasyndaǵy/aýylyndaǵy ómirdegi ózgerister. Bir qyzyǵy, kiristerdegi ózgerister eń jaqsy baǵalanady – respondentterdiń 17,2% «áldeqaıda jaqsardy», 54,7% – «jaqsardy» dep atap ótti.
Qazaqstandyqtardyń besten bir bóligi 1991 jyldan beri otbasynda aıtarlyqtaı ózgerister bolǵan joq dep esepteıdi.
Joǵarydaǵy sýrette kórinip turǵandaı, pesımızm densaýlyqqa baılanysty ózgeristerdi baǵalaýda aıqyn kórinedi. Osylaısha, áıelder erlermen salystyrǵanda densaýlyqty, otbasyn, qarym-qatynasty jáne jalpy ómirdi baǵalaýda kóbinese pesımısik oı bildirgen. Bilim deńgeıi neǵurlym tómen bolǵan saıyn, bes saladaǵy jáne ásirese otbasyndaǵy ózgeristerge soǵurlym pesımısik baǵa beriledi. Qala turǵyndary aýyl turǵyndaryna qaraǵanda barlyq bes baǵyt boıynsha ózgeristerge pesımısik kózqaraspen qaraıdy.
Sonymen, qazaqstandyqtardyń tórtten úshi 33 jyl ishinde otbasynda bolǵan ózgeristerdi oń baǵalaıdy. Psıhologıalyq jaǵdaıy jaqsy adamdardyń ómirdiń uzaq kezeńderinde bolyp jatqan oqıǵalardy optımısik turǵydan qabyldaýǵa jáne ómirdiń ártúrli salalaryndaǵy jalpylamalarǵa baılanysty senimdilik tanytatyn turaqty ómir retinde anyqtaýǵa beıimdiligi túsinikti. Ár adamnyń, áleýmettik toptyń jaqsylyq týraly, berekeli ómir týraly ózindik oılary bar. Áleýmettanýda adamnyń ál-aýqaty tabys deńgeıimen eń tyǵyz baılanysta dep esepteımiz, ál-aýqaty joǵary respondentter ony tómendetedi, al tabysy tómen adamdar asyra baǵalaýǵa beıim.
Eldegi ómir súrý deńgeıi týraly resmı statısıka ne deıdi, qarap kóreıik. Halyqtyń aqshalaı tabystary týraly málimetteri ómir súrý deńgeıin anyqtaıtyn negizgi faktor bolyp sanalady. Resmı statısıkaǵa sáıkes, sońǵy 23 jyldaǵy qazaqstandyqtardyń nomınaldy jáne naqty aqshalaı kiristeriniń dınamıkasy ósý tendensıasymen sıpattalady, bul grafıkten kórinip tur. Aıta ketetini, aqshalaı kiris qurylymynda áleýmettik tólemderdiń mańyzynyń artqan.
Búgingi tańda búkil álemde damýdyń progresıvti perspektıvalaryna adamdardyń senimi retindegi qoǵamdyq optımızmge úlken qajettilik bar. Qoǵamnyń áleýmettik negizderin turaqtandyrý jáne qazaqstandyqtardyń ómir súrý sapasynyń artýy, qoǵamdaǵy áleýmettik kelisim men tártiptiń saqtalýy kóptegen faktorlarǵa baılanysty, munda iskerlik belsendilik resýrsy retindegi áleýmettik optımızm erekshe ról atqarady.
*Áleýmettanýlyq saýalnama 2024 jyldyń 11 mamyry men 22 maýsymy aralyǵynda QSZI tapsyrysy boıynsha júrgizildi. İrikteme kólemi 8000 respondentti quraıdy. Saýalnamaǵa 17 oblys pen respýblıkalyq mańyzy bar qalalardyń, Astana, Almaty jáne Shymkent qalalarynyń 18 jastan asqan respondentteri qatysty.
Aıgúl Zabırova, QSZI bas ǵylymı qyzmetkeri, áleýmettaný ǵylymdarynyń doktory
