Ras, joǵarydaǵy jan shoshytarlyq sıfrdyń basym bóligi bizge Keńes dáýirinen qalǵan mura. Odaq tarap, qýatty óndiris oryndary jabylyp qalǵan soń, ıesiz uńǵymalardan, shahtalar men kenishterden, áskerı-synaq aımaqtarynan qalǵan qaldyqtar el men jerdiń berekesin ketirip, ár óńirde jatyp qaldy. Degenmen, táýelsizdik alǵan kezeńnen beri qaraı da óndiristik qaldyqtyń jınalýyna az úles qosqan joqpyz. Sebebi, 2020 jyly respýblıkanyń 20 qalasy men eldi mekenderine júrgizilgen qadaǵalaý Óskemen, Rıdder, Aqtaý, Aqtóbe, Atyraý, Almaty, Balqash, Astana qalalarynda atmosferalyq aýanyń lastanýy joǵarǵy deńgeıge jetkenin kórsetken.
Elimizdiń jerasty qazba baılyǵyn ıgerýge kelgen sheteldik alpaýyt kompanıalardyń ekologıa zańdaryn oryndamaýynyń saldarynan tól tabıǵatymyzǵa aıtarlyqtaı zalal keltirgeni jasyryn emes.
Onyń ústine, bizdegi ekologıalyq daǵdarysqa hımıa, munaı, metalýrgıa jáne otyn ónerkásibiniń kóp mólsherde damýy da áser etip otyr.
Mysalǵa, sonaý 90-jyldardyń basynda aýaǵa jyl saıyn 6 mln tonna qaldyq tarasa, onyń 50 paıyzy jylý energıasynan, 20 paıyzy karametaldan, 13 paıyzy tústi metaldan, 4 paıyzy munaı-hımıa óndirisinen shyqqan zattar.
Eger, taý-ken qazba baılyqtary óndirisiniń qaldyqtary Qaraǵandyda 29,4 paıyz, Shyǵys Qazaqstanda 25,7 paıyz, Qostanaıda 17 paıyz, Pavlodarda 14,6 paıyz dep tirkelse, Qyzylorda, Atyraý, Batys Qazaqstan oblystary munaı ónimderiniń qaldyǵymen lastanǵan óńirler retinde belgili.
Úkimet tarapynan jyl saıyn eskertý jasalyp, ekologtar dabyl qaǵyp kele jatsa da, óndiris qaldyqtaryn atmosferaǵa orynsyz shyǵarý isi azaımaı tur.
Óıtkeni, el baılyǵyn ıgerip jatqan kompanıalar qymbatqa túsetin bolǵandyqtan ekologıalyq taza ónim óndiretin tehnologıalardy satyp alýǵa attap baspaıdy. Óndiris oryndarynyń qýattylyǵy, kóptigi jaǵynan respýblıkada aldyńǵy orynda turǵan munaıly ólkelerdiń ózinde tozyǵy jetken tehnıkalar paıdalanylýda.
Munaıdyń jerge tógilip, aýaǵa artyq gazdyń shyǵýy da osydan. Osynyń saldarynan baryp, Batys Qazaqstan oblysynda munaıdan lastanǵan jerdiń aýmaǵy 190 myń gektarǵa jetken. Mamandar sońǵy júz jylda Kaspıı teńizindegi ıtbalyqtar sanynyń 90 paıyzǵa azaıǵanyn aıtyp júr.
Búginde teńiz aımaǵynan 1 474 lastaný núktesi anyqtalǵan. Mine, qart Kaspııde qalyptasqan ekologıalyq ahýaldyń kórsetkishi. Resmı málimetterge súıensek, respýblıka boıynsha tabıǵatqa shyǵarylatyn zıandy qaldyqtardyń 27 paıyzy "Qazaqmys" Korporasıasy" JSHS men "ArselorMıttal Temirtaý” AQ-na tıesili eken, onyń 18,5 paıyzy "Qazaqmystyń", 8,5 paıyzy "ArselorMıttal Temirtaýdyń" qoqystary.
Ekolog-mamandardyń aıtýynsha, jyl saıyn respýblıkadaǵy sý qoımalaryna hımıalyq qospalar men lastanǵan 6 mlrd tekshemetr aǵyn sý quıylyp, 3 mln tonna zıandy zattar aýa qabatyna sińedi. Zıandy qaldyqtardyń kólemine salsaq, ekinshi orynda energetıka óndirisi tur.
Óıtkeni, el aýmaǵynda jınalǵan qaldyqtardyń 1,5 mlrd tonnasy bir ǵana Ekibastuz GRES-ine tıesili. Tipti, Almaty qalasynyń ózinde ornalasqan energıa kózderinen jylyna 50 myń tonnadan astam zıandy zattar shyǵady.
Búginde, damyǵan memleketter D.I. Mendeleevtiń «Hımıada qaldyqtar bolmaıdy, tek qana qoldanylmaǵan shıkizat bolady» degen qaǵıdasyn ustanyp ónerkásip oryndaryndaǵy kereksiz zattar men qaladan shyǵatyn qoqystardyń ózin qundy shıkizat kózi retinde qarastyryp, ony ıgilikke jaratyp otyrǵany belgili.
Oǵan dálel shetelde qaldyqtardy óńdeıtin kásiporyndardyń qarqyndy damýy. Mysaly, AQSH-ta óndiris qaldyqtarynyń 33 paıyzy qaıta óńdeledi eken. Jáne bul kórsetkish álemde jyl ótken saıyn óse túsýde.
Desek te, bizdiń elimizde qazirgi kezeńdegi ǵylym men tehnıkanyń damý deńgeıine sáıkes ábden jetildirilgen tehnologıanyń joqtyǵyna baılanysty, olardy óńdep qajetti ónimder alý ázirshe jolǵa qoıylmaı tur.
Keıbir qaldyqtardyń iske jaratylmaı bekerge jatýy — kompanıalardyń ony orta kásiporyndardyń qaıta óńdeýine bergisi kelmeıtindigimen de baılanysty. Osyǵan oraı Úkimet jer asty qazba baılyǵyn paıdalanyp otyrǵan kompanıalardyń kelisimshartty oryndamaǵandarynan ken oryndaryn qaıtaryp alyp, ózge tıimdi jumys isteıtinderge, ıaǵnı, qazaqstandyq úles deńgeıin saqtaý, qaıta óńdeý isimen aınalysyp, ekologıa zanyn oryndaıtyndarǵa berýdi qarastyrýda.
