EAEO kelisimderiniń arqasynda oǵan qatysýshy elderdiń azamattary osy irgeli uıym elderiniń kez kelgeninde «zeınetaqy eksporty týraly kelisim» boıynsha zeınetaqy alý múmkindigine ıe boldy, medısınalyq jáne farmasevtıkalyq salany qospaǵanda, joǵary bilim týraly dıplomdy rastaýdyń qajeti joq.
Resmı derekterge sáıkes, EAEO 100 myńǵa jýyq Qazaqstan azamatyna Reseıde jumys isteýge múmkindik beredi, beıresmı derekter boıynsha bul kórsetkish bes ese kóp. Reseı Federasıasynda oqıtyn stýdentterdiń sany boıynsha Qazaqstan TMD elderi arasynda rekordtyq kórsetkishke ıe – 80 myń adam.
Eýrazıalyq odaq óziniń úlken jıyntyq naryǵymen elderge ekonomıkanyń naqty sektoryn damytýǵa jol ashatyn únemdi óndiris qurýǵa yqpal etedi. Kompanıalar tek óz naryqtarynda jumys istep qana qoımaı, tehnıkalyq reglamentterdi tirkeý men birizdendirýdiń qarapaıym algorıtmderiniń arqasynda EAEO elderine deıin keńeıe alady.
Buǵan tildik kedergilerdiń joqtyǵyn, tutynýshynyń mentalıteti men ádetindegi ortaqtyqty qosyńyz. Iaǵnı, uıymǵa múshe elder bir-birin jaqsy túsinedi, ulttar jalpy mádenıetimen, rýhanıatymen, ádep-ǵurpymen tanys.
Osylaısha, kompanıalar óz ónimderi men qyzmetterin jyljytý úshin tamasha naryqtarǵa ıe bolady. Barlyq maǵynada bizdiń bıznesmender úshin EAEO naryǵyna shyǵý Eýropa nemese Azıa naryǵyna kirýden birneshe ese ońaı.
EAEO naryqtarymyzdy syrtqy óndirýshiden qorǵaıdy, bul bizdiń kompanıalarǵa buryn-sońdy bolmaǵan yntalandyrýlar men preferensıalar alýǵa múmkindik beredi. Eýropanyń, AQSH-tyń jáne basqa elderdiń naryqtary dál osylaı qorǵalǵan, bul - qalypty tájirıbe.
EAEO tómen logıstıkalyq shyǵyndar men biryńǵaı kedendik baj salyǵy arqasynda qarapaıym azamattarǵa uıymǵa múshe elderden azyq-túlik ónimderiniń úlken assortımentin arzan baǵamen ala alady. Osy sekildi faktorlardyń barlyǵy EAEO taýar aınalymynyń jalpy ósýine áser etpeı qoımady.
Eýrazıalyq damý bankiniń (EADB) málimetinshe, 2022 jyly odaq elderiniń ózara taýar aınalymy rekordtyq kórsetkishke - 80,6 mıllıard dollarǵa jetti, Armenıa, Belarýs, Qazaqstan jáne Qyrǵyzstan taýarlarynyń eksporty aıtarlyqtaı ósti.
EAEO elderiniń ekonomıkalyq ósýine kútpegen jerden Reseı Federasıasyna qarsy salynǵan sanksıalar yqpal etti. EAEO zańnamasy sınhrondalǵan jáne reseılik kásiporyndar óz qýattaryn Qazaqstanǵa tıimdi túrde berýde, bul eldiń ónerkásiptik sektorynyń damýyna septigin tıgizetini sózsiz.
Eýropalyq qaıta qurý jáne damý bankiniń (EQDB) «Aımaqtyq ekonomıkalyq perspektıvalar» esebinde bul qarjy ınstıtýtynyń sarapshylary boljamǵa qaramastan, 2022 jyldyń esepti kezeńinde Qazaqstannyń ekonomıkalyq ósimi 3,4 paıyzdy quraǵanyna tań qaldy. Budan burynǵy boljam 2 paıyzdyń tóńireginde bolatyn.
Qazaqstannyń ekonomıkasynyń ósýine munaı eksporty ǵana emes, elimizdiń bank sektoryna Reseı men Belarýs elderinen jańa klıentterdiń kelýi de sebep bolǵanyn atap ótken jón. Qazaqstan ekonomıkasynyń 2022 jyly Batys úshin kútpegen tabysynyń taǵy bir quramdas bóligi – Reseıge kompúterler, turmystyq tehnıka men elektronıka, avtobólshekter, elektr jáne elektrondy komponentterdi reeksporttaý esebinen tabystyń artýynan dep bilý kerek.
EAEO arqasynda Qazaqstan Reseıge qarsy salynǵan sanksıalardan keremet paıda kóre alady. Eń aldymen, taýar aınalymyn ártaraptandyrý úshin elimizge asa mańyzdy bolyp tabylatyn shıkizattyq emes eksporttyń ósýine baılanysty. Qazaqstannan úshinshi elderge taýarlyq emes eksport 2022 jyly 24,8 paıyzǵa ósip, 18,9 mlrd dollardy qurady. Qazaqstan Respýblıkasynyń óńdelgen taýarlardyń negizgi eksporttaýshy elderi Qytaı, Ózbekstan, Túrkıa jáne Nıderlandy bolyp tabylady. Endi EAEO aıasynda úshinshi eldermen saýda týraly kelisim ratıfıkasıalanǵannan keıin bul kórsetkish 10 paıyzǵa artýy múmkin.
Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev 2022 jyldyń aıaǵynda dıplomatıalyq mısıalardyń basshylarymen kezdesýde aıtqandaı, qazirgi jahandyq daǵdarystar Qazaqstannyń shıkizattyq emes ónimder eksportyn ulǵaıtý josparyna kedergi emes. Byltyrǵy kúzde ótken Qazaqstan men Reseıdiń XVIII óńiraralyq yntymaqtastyǵy forýmynda sóılegen sózinde ol halyqaralyq uıymdar men ıntegrasıalyq birlestikter, onyń ishinde UQSHU-nyń EAEO-men aımaqtyq qaýipsizdik baǵytyndaǵy ózara is-qımylyn qamtamasyz etýge eleýli úles qosatynyn aıtty.
Qazirgi tańda EAEO elderiniń ıntegrasıalyq ekonomıkalyq prosesteri qarqyn alýda. Máselen, Qazaqstan Parlamenti 2023 jyly EAEO aıasynda saýdadaǵy tehnıkalyq kedergilerdi alyp tastaıtyn úshinshi eldermen saýda týraly kelisimdi bekitti. Bul da saýda operasıalarynyń sany men kóleminiń artýyna yqpal etedi.
Qazaqstandyq saıasattanýshy Nıkolaı Kýzmın EAEO perspektıvalary, odaqty EAEO+ formatyna keńeıtý múmkindigi týraly redaktorlardyń suraqtaryna bylaı dep jaýap beredi: «EAEO bolashaǵy syrtqy jáne ishki faktorlarmen baılanysty. İshki faktorlar – múshe elderdiń jańa syn-qaterlerdi birlesip jeńý, jahandyq naryqtardaǵy ózgergen erejeler jaǵdaıynda yntymaqtasý, AQSH pen onyń serikteriniń sanksıalardy saqtaýyn baqylaý».
Nátıjelerdi qorytyndylaıtyn bolsaq, ótken jyly aqpan aıynyń basynda Almatyda ótken Úkimetaralyq keńes otyrysynda barlyq elderdegi ekonomıkalyq jaǵdaı turaqty, ózara saýda artyp kele jatqanyn kórsetti. Onyń ústine, bul ósimge Reseıge qarsy sanksıalar da úlken yqpal etýde. Sondaı-aq Reseıdiń kóptegen elder úshin ekonomıkalyq seriktes retinde tartymdylyǵy artqanyn atap ótýge bolady.
Bul jerde, árıne, AQSH-pen qarsylasýda Reseıdi ashyq qoldaıtyn Qytaıdyń ustanymy erekshe mańyzdy, sondaı-aq Úndistan úshin Ortalyq Azıadaǵy qatysýyn keńeıtý mindeti ózekti bolyp qala beredi. «Shyǵys-Batys», ıaǵnı Qytaıdan Eýropaǵa jáne «Soltústik-Ońtústik», ıaǵnı Úndistannan (Mýmbaı) Reseıge (Sankt-Peterbýrg) deıingi halyqaralyq kólik dálizderiniń de mańyzy artyp keledi. Tipti, odaqqa kirmeıtin aımaq elderi de EAEO-da bar normalar men erejelerge negizdelgen birlesken jobalardy júzege asyrýǵa múddeli.
EAEO men Qytaı arasyndaǵy kelisim negizinen shekteýshi bolyp tabylatynyn umytpaý qajet, bir kezderi ol EAEO naryǵyn qytaılyq ónimderden qorǵaý úshin qabyldanǵan bolatyn. Degenmen, qazir osy kelisim aıasynda temirjol tasymaly salasyndaǵy yntymaqtastyqty tereńdetý boıynsha shemalar ázirlenýde. Birshama ýaqyt buryn tıisti jol kartasyna qol qoıyldy.
Iran men EAEO qańtar aıynda erkin saýda týraly kelisimge qol qoıǵany bar. Bul Túrkıa, Grýzıa, Ázerbaıjan kiretin EAEO-men yntymaqtastyq erejelerin jeńildetýdiń alǵashqy qadamy bolsa kerek. Sonymen qatar, Irannyń EAEO+1 erkin saýda aımaǵyn qurý tájirıbesi basqa eldermen qandaı da bir úlgilik kelisimdi ázirleýge tirek bola alady.
Árıne, Vetnammen erkin saýda kelisimi 2015 jyldan beri kúshinde, biraq Iranmen yntymaqtastyq tek taýarǵa ǵana qatysty emes, bul, eń aldymen, kólik-logıstıkalyq ınfraqurylym.
Qazaqstanǵa keletin bolsaq, bizdiń Syrtqy ister mınıstrimiz Muhtar Tileýberdi AQSH-tyń Memlekettik hatshysy Entonı Blınkenmen birlesken baspasóz brıfıńinde atap ótkendeı, Astananyń ekonomıkalyq saıasaty EAEO-qa qatysýmen anyqtalady jáne Qazaqstan bul qatysýdan bas tartpaq emes.
Tutastaı alǵanda bizdiń ekonomıkamyz úshin jáne jekelegen qazaqstandyq kompanıalar úshin (ásirese, tehnologıalyq jaǵynan eń ozyq kompanıalar úshin) EAEO Reseıge qarsy sanksıalar jaǵdaıynda ósýdiń jańa múmkindikterin ashty.
