Imýnıtetti saqtaýdyń mańyzdylyǵy tek aýyryp, em izdegende ǵana eske túsip jatatyny ótirik emes. Ásirese kún sýytqanda aǵzadaǵy ımýndyq júıe tómendep, sonyń saldarynan sýyq tıgennen paıda bolatyn aýrýlar jıilep ketedi. «Aýyryp em izdegenshe, aýyrmaıtyn jol izde» degen halyq ishinde támsilge súıensek, birden dári-dármekke júginbeı, aldymen aǵzadaǵy aýrýǵa qarsy qorǵanysh qabiletin qataıtyp, ımýndyq júıeni kúsheıtý qajet ekenin eskere bermeımiz. Al ımýnıtetti kúsheıtýdiń mańyzdy joly - durys jáne paıdaly tamaqtaný. Osy másele jóninde biz durys tamaqtaný eksperti, nýtrısolog, tehnıka ǵylymdarynyń magıstri, «Senimen bolashaq» RQB sarapshysy Erkejan Maratqyzymen áńgimelesken edik.
- Adam aǵzasyndaǵy ımýndyq júıeniń qýat-kúshi tómendegende aǵza túrli ınfeksıany birden ilip alýǵa beıim keledi. Ásirese qazirgideı, kúz mezgilinde aǵza erekshe qoldaýdy qajet etedi, - dep bastady áńgimesin kásibı maman. - Imýnıtet degen sózdiń ózi – deneniń qarsylasý qabileti degendi bildiredi. Iaǵnı ımýnıtet qalypty deńgeıde bolsa ol aǵzaǵa engen bógde jasýshalardy, ınfeksıalar men vırýstardy beıtaraptandyryp, sodan keıin joıyp jiberedi. Bir sózben aıtqanda, ımýnıtet – bizdiń ishtegi armıamyz. Al adamnyń ımýnıteti qalaı saqtalady? Ol paıdaly uıqynyń, dene belsendiliginiń jáne durys tamaqtanýdyń arqasynda saqtalady.
– Iaǵnı qazaqta «As – adamnyń arqaýy» dep tegin aıtylmasa kerek. Jalpy durys tamaqtaný degenimiz ne, tarqatyp aıtyp berseńiz?
– Adam densaýlyǵynyń mańyzdy faktory - durys tamaqtaný. Tamaqtaný sandyq jáne sapalyq turǵydan da múmkindiginshe paıdaly bolýy qajet. Durys tamaqtaný degenimiz kúndelikti tutynatyn taǵamdy tepe-teń etip paıdalaný, aǵzańyzǵa qajetti qorektik zattardy jetkilikti mólsherde tutyný. Aǵzamyzdyń kúndelikti talap etetin bazalyq muqtajyn jabý, qajetti makro, mıkronýtrıentterdi alý. Mysaly, kúndelikti taǵam rasıonyna ne kirý kerek, aqýyzdyń, kómirsýlardyń, maılardyń jáne jasýnyqtyń mólsheri qansha bolýy kerek degen syndy máseleni ajyratyp alǵan jón.Biraq sol astyń ózin qajetine, syrqatyna jáne jas ereksheligine qaraı mólsherlep tutyný kerektigin de esten shyǵarmaý kerek.
– Iaǵnı tamaq jeýge de saýattylyqpen qaraý kerek deısiz ǵoı?
– Óte durys aıtasyz. Aldymen ne úshin tamaqtanamyz, sony bilýimiz kerek? Ókinishke oraı, qazirgi damyǵan zamanda biz asty tábetimiz bolmasa da jeý kerekpiz degen táýeldilikke túsip qalǵanbyz, tamaq ishý erejesine kóńil aýdarmaımyz. Eshqandaı rejımsiz, qajettiliksiz qoldanylady. Bir sózben aıtqanda, kópshiligi tamaqtaný - qaryn toıdyrý dep qaraıdy. Osyndaı qatelikterden, sapasyz tamaq jeýdiń saldarynan qanshama aýrýlar kóbeıip jatyr, tipti ol aýrýlar jasaryp ta bara jatyr. Eki jastyń birine kelmeı asqazany aýyryp júrgen jastar kóp. Kishkene sábıdiń ózinde ótinde tas bar dep jatyr. «Aýrý- astan» dep qazaq tekten tekke aıtyp ketken joq. Toksınderge, hımıkattarǵa toly tamaqtardy, tez daıyndalatyn fasfýdtardy qoldaný arqyly keı aýrýlardy ózimiz qoldan týdyryp jatqan jaıymyz bar. Sondyqtan, durys tamaqtanýdy bir rettik júıe dep qaramaı, ony qalypty jolǵa qoıa bilý árbir adamnyń sanalylyǵy jáne óz aǵzasyna degen jaýapkershiligi dep aıtýǵa bolady. Iaǵnı ómirińizdi jaqsartý óz qolyńyzda degen sóz.
– Durys tamaqtanýdy qolǵa alǵan kezde qandaı keńesterdi eskergen jón?
– Basty ereje – aǵzany kúızeliske túsirip almaý. Sebebi, osy ýaqytqa deıin basqasha tamaqtanyp júrgen adam birden kalorıany azaıtsa, aǵzasy qınalyp qalady. Sondyqtan durys tamaqtanýdy bastaǵanda zıandy tamaqtardy paıdaly ónimdermen birtindep aýystyrý arqyly kóshý kerek. Mysaly, qýyrylǵan tamaqtardan bas tartyp, onyń ornyna býǵa jáne sýǵa pisken tamaqtardy tańdańyz. Sýdy qajetti mólsherde paıdalaný da durys tamaqtanýdyń birden bir joly. Sý tepe- teńdigin saqtaý, as qorytý jumysyna ǵana emes, sonymen qatar sulýlyqqa, teri qurylymyna paıdasy mol. Jáne bir aıta keterligi tańǵy asqa nemquraıly qaramaý kerek. Kópshilik tańǵy asqa jetkilikti ýaqyt bóle bermeıdi. Tańǵy as ishpeý úshin «úlgermeımin», «onyń ornyna uıyqtap alaıyn», «tań atpaı tamaq batpaıdy, tábetim joq» jáne t.b. syltaýlardy aıtady, nemese júrdim-bardym birnárseni jeı salyp shyǵyp ketedi. Bul durys emes. «Tańǵy asty tastama, túski asty toıyp ish, keshki asqa qarama» degen halyq danalyǵy bar emes pe? Kúnimizdiń berekeli, energıaǵa tolý bolyp ótýi tańǵy asqa tikeleı baılanysty ekenin umytpaǵanymyz jón.
– Maman retinde aıtyńyzshy, tańǵy asqa ne jeý kerek?
– Tańǵy astyń rasıonynda kúni boıy aǵzaǵa kúsh-qýat beretin qorektik zattar molynan bolýy kerek. Túngi uıqyda aǵza demalyp, qalpyna kelýi úshin kóp resýrsyn jumsaıdy. Sol ketken energıanyń ornyn biz tańǵy aspen toltyrýymyz kerek. Aldymen uıqydan turǵanda mindetti túrde jyly sý ishken durys. Bul asqazan, ishek joldary men qan aınalymyn iske qosady. Sý jumys isteý úshin qımyldaý kerek. Eskeretin jaıt, sýdy asyqpaı, urttap ishken durys. 30-40 mınýttan soń baryp tańǵy as ishý kerek. Tańǵy asqa sút qosylatyn júgeri úlpekterin nemese jeńil býterbrod qabyldaý durys emes. Sebebi, tańerteńgilik ýaqytta aqýyz, maı, kómirsýdyń sińirilýin retteıtin fermentterdiń bóline qoımaýy áserinen, asqazanda mundaı as túrleri durys qorytyla qoımaıdy. Sonymen tańǵy asqa ne jeý kerek: janýar tekti aqýyz ónimderi (et, qus eti, balyq, súzbe, irimshik, jumyrtqa) jáne ósimdik tekti aqýyz ónimderi (burshaq tuqymdastary noqat, úrmeburshaq, jasymyq), sýbónimderden (baýyr, kókbaýyr, búırek, ókpe, júrek, til) daıyndalǵan pashtetter, jarma ónimderi (kúrdeli kómirsýlar) jáne mindetti túrde paıdaly maı túrlerin (ghı maıy, sary maı 85%-ten joǵary, qaımaq, quıryq maı, záıtún maıy) jeýge bolady. Tańǵy asty jańa pisken kókónistermen tolyqtyrý da densaýlyqqa zıan keltirmeıdi.Olar dárýmenderdiń, mıneraldardyń jáne mıkroelementterdiń kúndelikti qunynyń bir bóligin alýǵa kómektesedi. Jańa syǵylǵan shyryndardy jasaýǵa bolady. Degenmen, asqazan-ishek joldaryn titirkendirmeý úshin sıtrýs jemisterin ash qarynǵa teris paıdalanbaǵan durys. Qysqasy tańǵy asty tastamaý uıqydaǵy aǵzany oıatady; aǵzany glıkogen zatymen baıytady; zat almasýdy belsendi etedi; kúni boıy boıyńyzǵa qýat syılaıdy; mı men bulshyqettiń jumysyn jaqsartady. Kúnińizdiń qanshalyqty nátıjeli bolatyny tańerteńgi tamaqtyń sapasy men mólsherine baılanysty.
– Sonymen, ımýnıtetimizdi kóterý úshin qalaı durys tamaqtanamyz?
– Jalpy ımýndyq júıe tolyqqandy fızıologıalyq turǵyda jumys jasaý úshin bala da eresekte kún tártibin bıologıalyq yrǵaqtylyqqa saı saqtaǵany jón. Oǵan sý rejımi, 7-8 saǵattyq uıqy, durys teńdestirilgen tamaqtaný, tamaq ishý erejesi, fızıkalyq jattyǵýlar, taza aýada serýendeý, tabıǵat aıasynda bolý, kúızelisti boldyrmaý… Osy jaǵdaılar eskerilgende ǵana ımýnıtetińiz jaqsy bolady. Qazir endi bar azyq-túlikti satyp alamyz. Alyp jatqan azyq-túliktiń quramyn mindetti túrde oqýymyz kerek. Biz baǵasyna qarap, arzan eken dep ala salamyz, baǵasyna emes aldymen sapasyna qaraýymyz kerek. Jaqsy taǵam arzan, qymbattan turmaıdy, onyń quramyndaǵy paıdaly zattardan turady. Sodan soń kúndelikti tutynatyn taǵamnan tuz ben qanttyń mólsherin shekteý qajet. Gazdalǵan sýsyndardy múldem ishpegen jón: olardyń quramynda qant mólsheri óte kóp. Onyń ornyna shóp shaı men kókónis pen jemis-jıdekterden jasalǵan shyryn ishińiz. Asqazan ishek qurylysynyń shyryshty qabatyn jaqsartý úshin sorpany , onyń ishinde súıekten jasalǵan sorpa óte jaqsy kómektesedi. Odan keıin maıly taǵamdar jeý kerekpiz. Iaǵnı durys maı tańdaýymyz kerek. Maılar adam rasıonyndaǵy negizgi qorektik zattardyń biri. Eger tamaq rasıonynda maı bolmasa, reprodýktıvti fýnksıa nasharlaıdy, maıda erıtin A, E, D, K dárýmenderi aǵzaǵa tıisti deńgeıde sińirilmeıdi, ót qaby únemi turaqty jıyrylyp, ót bulaqtaı aqpaıdy, ókpede sýrfaktanttyń túzilýi (90% maıdan turady) nasharlaıdy.Sonymen qatar mıdyń qyzmeti úshin de maılar qajet. Maılar kúsh-qýat alýdyń qaınar kózi . Qazir kóbi maı jesek semirip ketemiz degen jańsaq pikirde júredi. Alystan izdemeı-aq, ata-babalarymyz tutynǵan jylqy,qoı,sıyr etin jep, energetık emes ulttyq sýsyndarymyzǵa qaıtyp oralsaq,transjırlar emes tórt-túlikten alynǵan maılardy rasıonǵa qossaq paıda tappasańyz,zıan shekpeıtinińiz haq! Eger shamadan tys shydamsyzdanyp júıkeńiz juqaryp júrse, oǵan qosa umytshaqtyq mazalasa aldyńyzdaǵy asqa da kóńil aýdaryńyz. Jalpy aıtqanda tamaqtaný bolsyn, tárbıe bolsyn jaýap izdesek barlyq dúnıe ózimizdiń tamyrymyzda, túbimizde jatyr. Sondyqtan, urpaq densaýlyǵy - ult densaýlyǵy alańdatsa, tabıǵı, taza ónimderdi, paıdalanyp tektiligimizdi arttyraıyq!
– Áńgimeńizge rahmet!
Merýert MÁÝLETQYZY,
birlestik jýrnalısi
