Kim jaman?
O basta qazaqtyń qabyrǵaly jazýshysynyń bulaı degene sene almadyq. Biz biletin Dúkeń bulaı demese kerek edi. Táýelsizdik jyldary «álemge tarydaı shashylǵan qazaqtardy elge shaqyrǵan Izraılden keıingi el – Qazaqstan» dep maqtanǵanymyzda kókiregimizge nan piserdeı bolýshy edi. Endi kim jaman? Oralman jaman bolyp qalypty. Mundaı úrdiske tez arada tosqaýyl qoıýymyz kerek.
Jaraıdy, Dúkeń aıtqandaı shettegi qazaqtardyń arasynan básekege qabiletti aýzymen qus tistegen, tehnıkanyń tilin biletin (ádebıet pen mádenıetti eskepke almaǵanda) eń tańdaýly mamandardy elge ákeleıik. Sonda olar Qazaqstanda ne isteıdi? Aramyzda júrgen bilikti oralmandarǵa mamandyǵyna saı jumys taýyp bere almaı otyrǵanda, olardy elge ákelip, ıntellektýlaldi jumyssyzdardyń sanyn kóbeıtip, qaıtemiz? Bizdińshe, Dúkeń oılaǵandaı tehnıkanyń tilin biletin, báskekegi qabiletti qandastarymyz Qazaqstanǵa kelmeıdi.
Olar óziniń qadirin biletin, mamandyǵyna saı jumys beretin Amerıka men Eýropa elderine barǵandy jón sanaıdy (árıne, bul úshin olardy kinálaýǵa bolmaıdy). Inovasıalyq ekonomıkany qur sózben qurǵan Qazaqstandy qaıtsin, olar. Osy jaǵyn oılaǵan jan bar ma?
Aıtalyq, Mońǵolıada Parlament Tóraǵasynyń orynbasary, Úkimet tóraǵasynyń orynbasary bolǵan Zardyhan Qınaıatuly aǵamyz elge kelgende sol kisiniń tájirıbesin bizdiń Úkimet qajetsindi me? Joq. Aǵamyz elge kelgen soń, ótken tarıhymyzdy zerttep, Etnologıa jáne tarıh ınstıtýtynda qatardyǵy ǵylymı qyzmetker bolyp, dúnıeden ótti.
Eń durysy bizge qolynan is keletin qarapaıym oralmandardy elge tartqan jón. Elbasynyń álgi «Eńbek qoǵamyna 100 qadam» baǵdarlamasyn iske asyrýǵa solar ıkemdi. Al eldegi qazaqtardyń para alyp, toı toılap, bı bıleýden qoly bosaǵan joq.
Bilesiz be?
Esimizge osydan 4-5 jyl bolǵan oqıǵa túsip otyr. Bizdiń Almaty oblysy, Panfılov aýdanyna qarasty aýylymyzǵa bir oralman otbasyn aýyl ákimi kóshirip ákeldi. Ákimniń maqsaty oralmandardy aýylymyzǵa jersindirý emes, óziniń paıǵa alǵan jerine jumys istetip (árıne aqysyn berip), sharýashylyǵyndaǵy jumysyn júıeleý bolǵan-dy.
Ákim jeriniń qasynan syrttan kelgen qandasymyzǵa shaǵyn jer berip, soǵan kókónis ósirýin jáne óziniń egin-jaıyn qatar qaraýdy tapsyrdy. Qytaıdan kelgen qandasymyz otbasymen ala jazdaı bel jazbaı eńbek etti. El qydyryp, ýaqytyn bosqa ótkizgen kezin kórmedik. Tynymsyz eńbeginiń arqasynda ákimge de, ózine de kól-kósir paıda keltirgenin bizdiń aýyldyń áıelderi jyr qylyp aıtqany esimde.
Jaz shyqqanda qyzanaq, qıaryn esek arbaǵa salyp, aýyl úıdi aralap satyp biraz paıda tapty. Olardyń bul áreketin jeńeshelerimiz synap ta tastady. Keıbir shaıpaý minezdi jeńeshelerimiz adal eńbegimen mal tapqan qandastarymyzdy «paıdakúnem», «pysyq» dep sógip tastaǵany esimde. Biraq oralmandardy kúndegen sol jeńshelerimiz «kókónisi Járkenttegi uıǵyrlardikine qaraǵanda arzan eken» degende ne jylarymyzdy, ne kúlerimizdi bilmegen edik.
Eger sol shaıpaý minezdi jeńeshelerimiz qatar sháılary (chernyı kasa) men ósek-áńgimelerin qysqartyp, bir mezgil esik aldynǵy topyraǵy tozań bolyp jatqan at shaptyrym jerine qyzanaq pen qıar ekse, qys boıy azyq qylatyn as-kógin ózderi-aq qamdap alar edi. Biraq eńbekke qyry joq jeńshelerimiz (árıne bári jalqaý dep aıtýǵa bolmas) mundaı mehanat-tirlikpen aınalysqansha, balalarynyń Almatyda qara jumys istep taýyp kelgen azyn-aýlaq aqshasyna daıyn kók-shópti satyp alǵandy jón sanady. Mamyrajaı jaz da aıaqtalyp, kúz keldi. Endi jeńshelerimiz aýyl shetinde ákimniń jeriniń basynda otyrǵan oralman otbasyn músirkeı bastady.
– Kún sýtyp, qys bolsa taıap qaldy. Oralmandardyń basynda baspana joq. Jaz boıy kók-shóp satqansha, bastaryna baspana turǵyzyp almady ma eken. Shıtteı balalary qınalatyn boldy-aý, – dep ýaıymdaǵanda bu qazaqty túsine almaı-aq qoıdym dep aqylman aǵalarymyzdyń saly sýǵa ketetin kezderin azdap bolsa da túsingendeı boldym (endi darabaz jazýshymyz Dýlat Isabekovtyń áńgimesin aqylǵa jeńdire almaı otyrǵan jaıym bar).
Biraq biz oılaǵandaı oralmandar qysta qınalǵan joq. Olar sol ákimniń jeriniń basynan bir aptanyń ishinde jerkepe qazyp, sony qystap shyqqany esimde. Keıinnen ákimmen kelispeı sol oralmandar aýylymyzdan kóship ketti. Mine, oralmandar qalaı eńbektenedi. Sondyqtan syrttan qandaı (mamandyǵyna qarap jiktemeı-aq qoıalyq) qandasymyz kelse de ony ózekke teppeı, qushaq jaıyp qarsy alýymyz kerek.
Ákim-qaralarǵa unamaıdy...
Iá, bóten elde, bóten jerde ómirin ótkizgen adamnyń ómirlik paıym-túsinigi ózgeshe bolady. Biz biletin oralmandar ózi turǵan elindegi qandaıda bir jaqsy tájirıbeniń Qazaqstanda ıgiligin kórgisi keledi. Bizdegi qısyq dúnıeni túzetkisi keledi. Al ákim-qaralarǵa bul unamaıtyny anyq. Sodan keıin «oralman andaı, oralman myndaı» degen áńgime paıda bolady.
Bizdińshe, bizder ǵumyr boıy kapıtalısik qoǵamda ómir súrip, sol jaqtyń ómir synynan ábden synalyp, jetilgen dúnıelerdi oralmandar arqyly qazaq qoǵamyna sińirýimiz kerek. Biz oralmandardan úırenýge arlanbaýymyz kerek. Jabaıy naryqqa endi ǵana boıymyz úırene bastaǵan bizdiń eldiń «keńesshil» turǵyndary kapıtalısik qoǵamnyń qyry men syryna ábden qanyqqan qandastarymyzdan kóp nárseni úırenýi qajet.
Qytaı, Iran, Túrkıa jáne Eýropa elderinen kelgen oralmandardyń is-tájirıbesin basshylyqqa alyp, eldegi reformalardy júzege asyrýymyz kerek edi. Ókinishke oraı, biz munyń birin de istegen joqpyz. Bul bizdiń úlken qatemiz dep esepteımiz. Bizder áli de bolsa myqty oralmandardyń is-tájirıbesin dıplomatıa, keden, kóshi-qon salasynda paıdalanýymyzǵa bolady. Áli de ýaqyt bar (múmkin Dýlat aǵamyz osy máseleni meńzegen shyǵar).
...Aýyt Muhıbekti ǵana bilemiz
Bizder bir mıllıon oralmandy elge kóshirip alǵanda, tek qana halyqtyń sanyn kóbeıtýdi kózdemegen shyǵarmyz. Búginde elge alǵash kelgen qandastarymyzdyń ata qonysqa tabandarynyń tıgenine 30 jylǵa taıap qaldy. Sol mıllıonnyń arasynan on myń básekege qabiletti mamandy iriktep alýǵa bolady ǵoı. Solar qaıda? Parlamentten, mınıstrlikten, oblystyq ákimdikten oralmandardy kórdińiz be? Óz basymyz kórgen joqpyz.
Ótken jyly «Nur Otanǵa» qyzmetke turyp, oralmandardyń máselesin kóterip júrgen Aýyt Muhıbekti ǵana bilemiz. Aldymen solardy jumyspen qamtyp alaıyqshy. Oralmandar tanysy men orys tilin jetik bilmegen soń, joǵary laýazymdy qyzmetke umtylmaıdy. Qazir shetten kelgen qandastarymyz saýdada, orta bıznes, aýyl sharýashylyǵynda jáne ádebıet pen mádenıet salasynda tabysty eńbek etýde.
Komýnıserdiń qaı jeri artyq?
Bizder, ıaǵnı, keń baıtaq Qazaqstannyń baıyrǵy turǵyndary oralmandardyń potensıalyn paıdalanýdy bılikten talap etetin kez keldi. Ótken jylǵy Parlament saılaýynda oralmandar partıasyn qurý týrasynda másele kóterilgende múıizi qaraǵaıdaı aǵalarymyz «úı ishinen úı tikkendeı bolamyz» dep jurtqa basý aıtqansydy. Elde 1 mıllıonǵa taıaý syrttan kelgen qandasymyz bar. Bizdińshe, bul oralmandar partıasyn qurýǵa jetkilikti san. Elimizde 100 myń komýnıs bolmasa da, komýnıserdiń partıasy qoǵamdyq-saıası ómirimizge aralasyp otyr ǵoı. Osy turǵydan alyp qarasaq, oralmandar partıasyn qurýdyń ýaqyty jetkenin bes jasar bala da uǵynady. Syrttan kelgen qandastarymyz máselelerin ózderi shesheo edi. Sol kezde Dýlat sıaqty aǵalarymyz sózinen jańylyspaıdy. Al aýyldaǵy shaıpaý minezdi jeńeshelerimiz oralmandardy syrtynan kúndemes edi.
Nurlan JUMAHAN
