Ol – saıasattanýshy. Táýelsiz maman. Aty bar, zaty joq jıyndarda tóbe kórsetpeıdi. Joǵarydan áldebireý telefon soqsa, Astanaǵa jetip barmaıtynyn, memlekettik tapsyrysqa jumys istemeıtinin aıtady. Onysy ras. Jaltaqtyqty jek kóredi. Ótkir. Tikke aıtatyn minezi bar. Buqaralyq aqparat quraldaryna ashyq. Eshkimdi bólip-jarmaıdy. Qoǵamdaǵy saıası-ekonomıkalyq, áleýmettik ózekti máselelerge qatysty udaıy pikir bildirip otyrady. Oryssha da, qazaqsha da. Shynyn aıtady. Bıpazdap, máımóńkelemeıdi.
Baz bir áriptesteri sekildi aqshasyn tólese boldy, kez kelgen jobanyń tutqasyn ustap, shapqylaı bermeıdi. Ustanǵan ózindik pozısıasy bar, soǵan adal. Sodan keıin de ol bárine unamdy. Óıtkeni maman túgili, bizde ondaı adamdardyń ózi óte qat.
Ol joǵary suranysqa ıe maman. Bári ony paıdalanǵysy keledi. Biraq ol ózin paıdalandyrmaıdy, kerisinshe ol ózin jaqsy paıdalanady, óıtkeni naryq tilin jaqsy meńgergen. Ótimdi ónim jasaıdy. Qalaı deısiz ǵoı?..
Zamana aǵymynan qalyspaıdy. Trendterdi jibermeıdi. Áleýmettik jelide belsendi, bedeldi. Sodan soń da táýelsiz túrli ataq pen syılyqtarǵa ıe. Mysaly, ol «El tulǵasy» jobasynyń turaqty ıegeri.
2012 jyly «Jyl mesenaty» ataǵyn jeńip alsa, al 2016 jyly «Qoǵamdyq qyzmet» nomınınasıasyn qanjyǵylady.
Biraq sońǵysynda Dosymnyń ózi: «Negizi, bul marapatqa Atyraýdaǵy Maks Boqaev laıyq edi», – dedi. Onysy da durys. Kerek kezde kerek sózdi taba biledi.
Ol
Tili oryssha. Biraq baz bireýler sekildi «orysshamyn, al qaıtesiń» dep betpaqtanyp, bólinbeıdi. Aqtalyp ta jatpaıdy. Áıteýir qazaqqa kelgende nıeti túzý, pıǵyly jaqsy.
«Qazaq tili ústemdik qurady, shalaqazaq máselesi joıylady, 2025 jyly memlekettik til qoldanysy 90 prosent bolady dep boljaıdy ol. Bastysy, balalaryn qazaqshaǵa beripti. Ózi solaı aıtqan bir suqbatynda. Demokratıa jarshysy.
2002 jyly «Táýekelderdi baǵalaý toby» saraptamalyq uıymyn qurǵan. Sonyń basshysy. Saıası jáne ınvestısıalyq táýekelderdiń qaýip-qaterin baǵalaýǵa mamandanǵan. Onyń jaryq kórgen 300-ge jýyq ǵylymı eńbeginiń kóp bóligi osy baǵytqa arnalady. Demek, saıası jáne ekonomıkalyq derekterdiń tereńine boılaı biletin adam.
Shynyn aıtqanda, máselen, zeınetaqy júıesindegi bylyqty búge-shigesine deıin demeı-aq qoıalyq, biraq birazynyń betin ashyp bergen bul – elimizdegi ekinshi adam.
Birinshisi – Esep komıtetiniń burynǵy tóraǵasy, qazirgi kezde depýtat Omarhan Óksikbaev. Odan soń – osy jigit. Boldy!
Dosym ult, ıdeologıa, til, qazaq syndy jalań ádemi sózderden boıyn aýlaq ustaıdy. Óıtip urandatpaıdy. Urandaǵandarǵa kóp ilespeıdi. Kóp kúshin sıfrlardy qaýzaýǵa jumsaıdy. Sebebi ol shıkizatqa baı eldiń halqy da baı bolý kerek dep sanaıdy. Halyqqa jaǵdaı jasaý kerek degendi jıi aıtady.
Tóbe bı
Negizinen, Dosym el aqshasyn ońdy-soldy jumsap úırenip qalǵandar jemqor jýandardyń arasyna basyn suǵyp kórgen bótenniń bireýi! Biregeıi dese de bolady. Esterińizde bolsa, byltyr Biryńǵaı jınaqtaýshy zeınetaqy qorynyń tóraǵasy Rýslan Erdanaev ustalǵan.
5 mlrd teńge kóleminde qomaqty aqsha jymqyrdy dep oǵan aıyp taǵyldy. Artynan zeınetaqy jınaǵynyń taǵy bir qomaqty bóligi qundy qaǵazyna salynǵan Ázirbaıjan banki bankrot bolatyny jarıalandy. Óstip zeınetaqy jınaǵyna qatysty daý burq etti.
Úkimet Ulttyq bank jaýap bersin dep jaltardy. Bas bankır Danıar Aqyshev bolsa, ol da jalt ketti. Bar aıypty aldyndaǵy basshyǵa japty. Iaǵnı, Qaırat Kelimbetovke. Ol da ózinshe aqtaldy. Eshkim alǵanyn moıyndamady, biraq zeınetaqy jınaǵyndaǵy orasan aqsha joq. Bul – naqty fakti. Zeınetaqy qoryna qaıtarylmaı „turyp„ qalǵan ıesiz aqsha da bolǵan sekildi ol arada.
Sóıtip saıası toptar arasynda taza tartys bastaldy. Bir-birin tyńdaǵysy da, aıaǵysy da joq. Bir parasy Aqyshevqa jabyldy, bir parasy Kelimbetovke jabyldy. Arasynda dúrbeleńdi paıdalanyp, buǵan qatysy joqtar óz aldyna bir aıqasyp aldy.
Maqsat – ońtaıly sátte opyryp qalý sekildi. Túrli sybys ketti. Shyny bar, ótirigi bar. Qoǵam kádimgideı dúrlikti. Úshinshi tarapsyz bolmady. Qaısysynyń sasqany, bilmedik. Aqyry Biryńǵaı jınaqtaýshy zeınetaqy qory janynan qoǵamdyq keńes quryldy. Oǵan táýelsiz mamandar tartyldy. Tartylǵan adamdar tóbe bı qyp aralarynan Dosym Sátpaevty saılady.
Bul arada saıası toptar osy keńesti paıdalanyp, aram oıymyzdy júzege asyramyz degen bolýy kerek. Biraq Dosym ońaı shaǵylatyn «jańǵaq» emes. Kerisinshe, naǵyz áńgime, osy keńes qurylǵannan bastaldy. Keńesti qurǵandar aqyrynda ony tarata almaı ábden álek boldy ǵoı óıtkeni. Nege deısiz be?.. «Troıa aty» degen ataýǵa ıe bolǵan bul keńes bárin ıt qyldy. Mınıstrden bastap, Úkimet basyna deıin...
Dosym irkilmedi, birden qamshyny basty. Eshkimge qaramady. Kele saldy da, «halyqtyń aqshasynan tartyńdar qoldaryńdy» dedi. Bárin bilip tur ǵoı óıtkeni. Sóıtip, Biryńǵaı jınaqtaýshy zeınetaqy qoryndaǵy aqshaǵa túrli memlekettik jobalardy qarjylandyrýǵa moratorıı engizýdi usyndy.
«Óziniń zeınetaqy jınaǵyn qaıda ınvestısıalaý kerektigin qatardaǵy salymshynyń ózi sheshýi kerek, al sheneýnikterdiń onda shataǵy bolmasyn!.. Moratorıı, eń aldymen, osy úshin kerek!».
Týra osylaı aıtty. Bári tosylyp qaldy... Biraq bul Dosymnyń salǵan «sálemi» ǵana bolatyn.
Daý
Odan soń zeınetaqy jınaǵy ınvestısıalanǵan memlekettik qurylymdardan jaýap alyndy. Týra bir-birlep. Olardyń bergen jaýaby birden BAQ betterine jarıalandy. Bári jarıa júrdi. Kim qurbandyqqa shalynǵysy keledi deısiz? Jan kerek bárine. Áne, pyshaǵyn jalańdatyp otyrǵan saıası toptar anaý. Myna jaqta, qydyń-qydyń etken túsiniksiz bireý, saýal joldap, jaýap kútip otyr. Berdi eriksiz jaýaptaryn. Birinen soń biri...
Biraq, qaıdan bilsin, Úkimet basynyń, Parlamenttiń aldynan esh irkilissiz óte beretin tom-tom qaǵazdyń ol aradan ótpeı qalatynyn. Iá, bir mınıstrlik masqara boldy. Ony aıtasyz, annan-mynnan myń qurap daıyndaǵan baıandamalary ózderine bále bop jabysty. Aqyrynda mınıstrdiń ózi aǵaıynshylap Dosymǵa zvandap, keshirim surapty. Qoıa ǵoı, endi, áketaı-kóketaı dese kerek. Aýzynan qaǵynyp júrgen orynbasarym – Albert Raý depti. Zeınetaqy qorynan bólinetin 50 mıllıard teńge týraly qatelesip, málimdeme jasaǵan sol dese kerek.
Jaltaqtyqty ıt etinen jek kóretin Dosym buǵan kóne me? Erteńinde bul týraly áleýmettik jelide jazba jarıalady. Durys qoı. Eldiń shyndyqty bilýge tolyqtaı qaqy bar.
Sóıtse zeınetaqy jınaǵynyń 50 mlrd (!) teńgesin Ulttyq bank temirjol salasyna ınvestısıalaǵaly otyr eken. Tabys tabý úshin bolsa, bir sári ǵoı. «Investısıa maqsaty – osy salany saýyqtyrý» dep tur deıdi mınıstrlik qujatynda. Bul qalaı sonda?..
«Saýyqtyrýǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamada zeınetaqy jınaǵy aqshasyn paıdalaný kimniń oıyna kelgen? Bul aqsha kóbeıtý úshin ınvestısıalaýǵa beriledi, saýyqtyrý úshin emes. Sondyqtan Úkimettiń bul sheshimi zeınetaqy salymshylarynyń múddesine qaıshy keledi„ – dep jazba jarıalaǵan Sátpaev bul sheshim kimdiki dep ortaǵa suraq tastaıdy.
Osylaısha kináli izdestirile bastaıdy ǵoı. Apalaqtap júrip mınıstrdiń Dosymǵa zvandap júrgeni de sol. Aqyrynda «bul aqsha temirjol salasyna túkke kerek emes» dep Úkimet basyn ala qashty. Sóıtip, zeınetaqy jınaǵynyń 50 mlrd teńgesi ornynda qaldy.
Bastysy, osylaı abyr-dabyr bop jatqanda MEGA Silk Way «Baıterek Development» arqyly alynǵan 5 mlrd teńge qaryz merziminen buryn jabylady ǵoı. Sóıtse bul da zeınetaqy jınaǵynyń aqshasy bop shyqqan. Soǵan qaraǵanda ony japqandar Sátpaevqa túsinikteme berip, áýre bolǵysy kelmegen sekildi. Qurysyn, birdememiz shyǵyp qala ma dedi me eken? Arty taza bolsa, búıtip jantalaspas edi ǵoı...
Aqıqat
Osy kezde Qazaqstan Damý banki ózi arqyly ınvestısıalanǵan zeınetaqy jınaǵynyń 117,5 mlrd teńgesiniń jaı-kúıi týraly málimet jarıa boldy. Qoǵamdyq keńes suraǵan soń, árıne.
Osylaısha zeınetaqy júıesiniń tamyryn basyp kórgen Dosym ózi qoıǵan «dıagnozdy» jarıalaı bastady.
«Birinshiden, myna qurǵan Biryńǵaı jınaqtaýshy zeınetaqy qory degenderiń durys emes. Bul dap-daıyn «ámıan», basqa eshteńe emes. Zeınetaqy aqshasymen biryńǵaı qor aınalysa bastaǵan kezde-aq «zeınetaqy qazanyna» Úkimet, túrli mınıstrlikter, kvazımemlekettik qurylymdar «qasyqtaryn» ala júgirdi. Buǵan zeınetaqy aqshasyn depozıt túrinde saqtap, paıda tabatyn bankterdi de qosyńyz. Muny biz bilmeıdi, ańǵarmaıdy dep oılaısyzdar ma?..
Biryńǵaı jınaqtaýshy zeınetaqy qoryna bárin biriktirgen soń, aıaq-astynan 90 mlrd teńge zeınetaqy jınaǵy joıylatynyn (spısanıaǵa ketetini) málim ettińizder. Bul – Qazaqstan halqynyń adal eńbegimen tapqan aqshasynyń 10 prosenti. «Tesik shelekten» ázirge osylaı tonap jatyrsyzdar», – dep bir qaıyrǵanda ,birneshe shendiniń júregi toqtap qala jazdady.
Mynaý bir dúleı ǵoı desti. Biraq oǵan toqtaǵan Dosym joq.
«Úkimet basy, zeınet jasyn ulǵaıtýǵa kezeń-kezeńmen kirisip ketipsizder, ún-túnsiz ǵana. Sizderge mundaı quzyrdy kim berdi?.. Halyqtan suradyńyzdar ma, kelisesizder me buǵan dep. Joq. Al demokratıalyq qoǵamda mundaı áreketke jol joq» dep taǵy bir saldy.
Onysy ras endi. Bıyl, ıaǵnı 2018 jyly áıelderdiń zeınet jasy alty aıǵa kóterilip, 58 jas alty aıda shyǵatyn boldy. Al kelesi jyly áıelder 59-dan eki aı asqanda shyqpaq. Buǵan qoǵam túbegeıli narazy.
Biraq onymen sanasyp jatqan bılik joq. Osyny shyjǵyryp betterine basty. Jalqydan bastalǵan syn jalpyǵa osylaı kóshkende Úkimettiń ózi de sasa bastady.
«Bólisińder aqshany halyqpen! Tolyqtaı qaqysy bar oǵan. Bárine ber demeımin, biraq birli-ekili jaǵdaıdy jasaýǵa bolady ǵoı. Ne boldy sonsha?..». Óstip ústeldi toqpaqtaǵan qoǵamdyq keńes óz usynystaryn alǵa tartty.
«Mysaly, eger salymshy óte aýyr dertke shaldyqsa. Ol báribir zeınet jasyna jete almaıdy, onda ony nege kútýi tıis? Qazirden jınaǵyn óz emine paıdalansyn!
Árıne, úkimet densaýlyq saqtaý salasyndaǵy paraqorlyqqa siltep, bul usynystan basyn ala qashýy múmkin. Alaıda balyq basynan shirıdi emes pe? Eger sheneýnikterdiń ózi jemqorlyqqa jol berip otyrsa, onda el azamattaryna aıyp taǵýdyń qajeti qansha?
Úkimet óz júıesine senimsizdikpen qarasa, onda olar salymshylardy zeınetaqy júıesine ıek artýǵa qalaı shaqyrady?
Osyndaı belgili bir sebebi bar toptarǵa zeınetaqy jınaǵyndaǵy aqshasyn merziminen buryn sheship alýǵa múmkindik bersin. Onsyz da qazir bul aqsha tájirıbe kezinde joǵalyp, qunsyzdanyp jatyr. Oǵan qosa, onyń bolashaqta saqtalyp qalatynyna da eshkim kepil bere almaıdy. Ras qoı. Eń quryǵanda, shotynda 5 mln teńgesi barlardan bastasyn.
Sonda adamdar zeınetaqy tólemi qandaı da bir qosymsha salyq emes, aýyrǵan kezde, basqa qıyn kúnder týǵanda paıdalanýǵa bolatyn óz aqshasy ekenin túsinedi. Ondaıda jumysshylarda kóptep eńbek etýge, jınaq jasaýǵa degen qulshynysy paıda bolady. Al qazirgi túrimen alysqa bara almaımyz!».
Osylaı bylsh etkizdi. Biraq buǵan qarsy tarap shydamady. Shyjbalaqtaı bastady.
Úreı
Aqyry bul báleni suńqyldatpaı kózin qurtaıyq dep sheshken sekildi. Árıne, ashyq ketýge eshkim bel býmady. Bári jabylyp, oǵan Nurbıbini aıtaqtady. Nurbıbi degenimiz aldynda jemqorlyq daýyna baılanysty Turǵyn úı qurylys jınaq bankinen ketken basshy. Soǵan qaramastan, qalaı ekeni belgisiz, osy Biryńǵaı jınaqtaýshy zeınetaqy qory basqarmasynyń tizginin ustapty. Tolyq aty-jóni – Nurbıbi Naýryzbaeva (tómende sýrette).
Árıne, osy qor janynan qurylǵan keńes bolǵan soń olar sol basshysymen tikeleı jumys istedi. Arada naqty ne bolǵany belgisiz.
Belgilisi, Dosym Sátpaev «Ketem» dep short ketti. Ketti de. Dosym ǵana emes, onymen qosa osy keńeske múshe, ekonomıs Rahym Oshaqbaev pen «Qarjylyq erkindik» qamqorlyq keńesiniń basshysy Bota Jumanova da ketti. Bir aıǵa jýyq Dosymnyń «shokovaıa terapıasynan» ótken jýandar, árıne buǵan qýandy. Arqalarynan júk túsip, kádimgideı keýdelerin kerip tynystap qaldy. Kúdik te, qorqynyshtary da aqyryndap seıildi.
Árıne, bul jaıt Úkimetke jaısyz bolǵanmen jaqsy jarnama boldy. El qulaǵyn túrip otyrdy. Bireýi de tysqary qalmady.
Jelide osy taqyryp talqysyna taıly-taıaǵy qalmaı bar qazaq atsalysty. Bári aıtty óz oıyn. Oryssha sóıleıtini de, qazaqsha sóıleıtini de. Damyl bolmady. Dosymnyń jazbasyn bóliskenderdi kórseńizder. Barlyq BAQ kóshirip basty ony. Qazaqshalary mınýt-sekýnd salmaı aýdaryp berip otyrdy. Buıryq kelip, kúni túsip turǵanda goszakazdy osyndaı qulshynyspen oryndamaǵan shyǵar bir de bir BAQ. Mine, bul eshqandaı da joba emes. Saıası alańdaǵy taza oıyn, taza tartys...
Bir qyzyǵy, Dosym ketken soń bul keńestiń úni shyqpady. Zeınetaqy jınaǵyna qatysty sóztartys ta sap tyıyldy. Biraq birazǵa deıin ǵana…
Mine, ótken aıdyń sońynan bastap zeınetaqy jınaǵyndaǵy bylyq taǵy byqsı bastady. Keshe ǵana zeınetaqy jınaǵynyń mıllıardtary salynǵan ABDI kompanıasy tehnıkalyq defoltqa ushyrady. Al álgi Rýslan Erdanaev «urlamadym, bank shotynda sol kúıi tur» degen 5 mlrd teńge so kúıi qaıtpaǵan. Ortadan bireýler qarpyp ketti me, ol jaǵy belgisiz. Belgilisi, Biryńǵaı jınaqtaýshy zeınetaqy qory burynǵy basshy Erdanaevtyń ústinen taǵy aryzdanbaq.
Sebebi qor der ýaqytynda qaıtpaǵan aqshanyń kesirinen 1,7 mlrd teńgege shyǵynǵa ushyraǵan kórinedi. Endi sony da tólesin dep dikińdep jatyr. Iá, zeınetaqy jınaǵyna qatysty daý qaıtadan shıelenisip, kúrdelene túsýde. Qazirdiń ózinde qor 20 emıtentten jalpy somasy 41,1 mlrd teńgeni qaıtara almaı, ańyryp otyr. Bular qaıdan shyqqan aqsha? Nege munsha kóp soma? El túsinip bolmaıdy.
Bir Dosym kerek bop tur bul araǵa. Bárin jipke tizgendeı etip túsindirip, ár shımaıdy erinbeı bir-birlep shıyratyn. Bálkim, álgi qoǵamdyq keńeske Dosym qaıtyp keler? Biraq, qaıdam?..
Qazir Dosym ne istep júr deısizder me sonda? Ol bosqa júrgen joq. Jekemenshik mádenı-aǵartýshylyq qor quryp alǵan. Sol qordyń qoldaýymen jaqynda otandyq kınoteatrlarda «Ystambuldan shyqqan qazaq» derekti fılminiń tusaýy kesildi.
Taǵdyr qalaýymen otanynan jyraqtap qalǵan qazaqtar jaıynda. Osy sekildi rýhanıatqa beretin azyqty bir jerge jınaqtap, ol el mádenıetine úles qosyp jatyr...
KÁMSHAT SATIEVA
Arnaıy "Qala men Dala" gazeti úshin
