«Árıne, áriptestik, yntymaqtastyq týraly áńgimeler aıtylǵany anyq. Biraq, bul mańyzdy emes. Bul Djonnyń ózine de mańyzdy bolmaýy múmkin. Onyń kelisiniń túp-tórkini tereńde jatyr» deıdi «Qala men Dala» gazetine pikir bildirgen saıasattanýshylar.
Reseıdiń kózqarasy
Semen ÝRALOV, saıasattanýshy:
Kerrı – Hodorkovskıı, Saakashvılı, Áblázov sıaqtylardy izdeýge keldi...
Ortalyq Azıa. Bul aımaq – Amerıka úshin erekshe mańyzǵa ıe. Sebebi, Aýǵanstanǵa jaqyn. Taıaý Shyǵysta soǵystyń baǵyt-baǵdaryna qarańyz. Irak, Sırıa, Saýd Arabıasy, Iran, Túrkıa, Iemen, Izraıl, Lıvan...bylaısha aıtqanda azamattyq soǵys pen ıntervensıanyń aýmaǵy keńeıýde. Islam álemin sońǵy 30 jyl júıeli «bombylap» jatyr. Aýǵanstannan bastady. Bári osy jerden bastaý alǵan. Olardy búgin «IGIL» dep ataıdy, 80-jyldary olardy «modjahedter» nemese «dýshmandar» dep ataǵan. Qazirgi Sırıada, Aýǵanstanda, Irakta júrip jatqan soǵys syrtqy kúshterdiń aralasýynyń nátıjesinde burq etti. Muny qoldap otyrǵan da sol syrtqy kúshter. AQSH basqa da ıslam elderiniń ishinde gıbrıdti soǵystyń taralýyna múddeli. Kelesi kezekte – Ortalyq Azıa jáne Qazaqstan...
Kerrıdiń kelgeninen Ortalyq Azıaǵa qandaı da bar naqty paıda bolady dep oılamaımyn. Amerıkanyń bul aımaqta ekonomıkalyq jobasy joq, Vashıngton naqty bir dúnıe usyna almaıdy. Sapardyń basty maqsaty – iskerlik (bıznes) jáne saıası elıtamen til tabysý. Nege? AQSH-qa óziniń yqpalyn keńeıtý, kúsheıtý úshin sózge kónetin saıasatkerler men bıznesmender kerek. Biraq, olardyń taǵdyryn qarańyz. Hodorkovskıı, Áblázov, Berezovskıı (marqum bolyp ketti) jáne Iýshenko...Joq, bulardy basybaıly qul qylady degen sóz emes. AQSH-ta álgindeı saıasatkerlerdi bildirtpeı, ózine tartyp alatyn túrli bıznes tásili bar. Senbeısiz be? Bir kezgi grýzın prezıdenti, qazirgi Odessanyń ákimi Saakashvılıdiń karerasyna qarańyz. Onyń qalyptasýyna, ósýine bastan-aıaq kómektesken Amerıka. Sondyqtan Kerrı Ortalyq Azıaǵa jergilikti iskerlik jáne saıası elıtamen tanysý úshin, birinshi kezekte olardyń arasynda aqylǵa kónetinderdi qaǵazǵa túrtip alý úshin keldi.
Reseıge Kerrıdiń kelgeninen qaýip joq. Sebebi, AQSH Ortalyq Azıa men Qazaqstanǵa eshteńe usyna almaıdy. Demek, eshqandaı ekonomıkalyq baılanys joq bolsa, endeshe eshqandaı áriptestik te joq. Bul degenimiz – AQSH-tyń bul aımaqqa qatysty kózdegen maqsaty basqa degendi bildiredi. Qandaı? Óziniń Aýǵanstandaǵy yqpalyn kúsheıtý, onymen qoımaı Túrikmenstan, Ózbekstandaǵy yqpalyn keńeıtý.
Qazaqstan, Tájikstan jáne Qyrǵyzstan Reseımen birge ortaq áskerı odaqta. Tıisinshe, bulardyń múddesi ortaq. Bul –aımaqtaǵy qaýipsizdikti saqtaý, tereńdetilgen eýrazıalyq ıntegrasıa, kedendik shekarany ashý, taýardyń erkin aınalymy. Al AQSH-tyń atalǵan aımaqta bizdiń ustanymǵa saı keletin múddesi bar ma? Joq. Sondyqtan Kerrıdiń kelgeninen de eshqandaı paıda joq, budan jańa múmkindik ashylmaıdy. Kerisinshe, aımaqqa qater tóndirýi múmkin.
Onyń kelgeninen eshteńe ózgermeıdi. Túrikmenstandaǵy jaǵdaıǵa qatysty qandaı da bir ilgerileý bolatyn shyǵar. Sońǵy kezderi Ashhabadtyń Aýǵanstanmen aradaǵy shekarasynda maza joq. Túrikmenderge jańa odaqtas kerek, demek. Al ózbek prezıdenti Islam Kárimov óz eliniń basqa eshbir memleketpen áskerı odaqqa birikpeıtinin aıtqan. Kerrı Kárimovten úmittenbeı-aq qoısyn.
Ortalyq Azıadaǵy AQSH «qyzyǵyp» otyrǵan taǵy bir el – Mońǵolıa. Biraq, mońǵol ekonomıkasy basybaıly Qytaıǵa táýeldi, sondyqtan ol jaqta Kerrı Pekınniń qarsylyǵyna tap bolady. Bul bizge qatysy joq oıyn. Bul jaqta múlde basqa partıa oınalyp jatyr.
Iýlıa Iakýsheva, saıasattanýshy:
Qazaqstan bizdi satpaıdy
AQSH Memlekettik hatshysy Orta Azıadaǵy barlyq memleketterdi aralap shyqty. Munyń úlken máni bar. Amerıkanyń Memdepartamenti bizge telearnalardan kórsetilgen áriptestik baılanys úshin ǵana kelgen joq. Strategıalyq turǵydan qarastyrsaq Kerrı sapary aımaqtaǵy AQSH-tyń yqpalyn kúsheıtý jáne ekinshisi: Reseıdiń yqpalyn azaıtý. Jalpy budan buryn Orta Azıaǵa Japonıa úkimetbasshysy kelip ketken bolatyn. Al Japonıa Amerıkanyń eń jaqyn ári eń senimdi áriptesteriniń biri. Bolashaqta Japonıa AQSH-qa 12 memleketten turatyn Transtynyqmuhıttyq erkin saýda aımaǵyn qalyptastyrýǵa kómektesedi. Amerıka osy arqyly Azıa-Tynyqmuhıt aımaǵynda Qytaıǵa «soqqy» jasamaq. Osynyń nátıjesinde Ortalyq Azıaǵa Qytaıdyń ekonomıkalyq yqpaly tómendeıdi. Bul tarapta Djon Kerrıdiń: «Orta Azıada Investısıalyq jáne energetıkalyq jobalardy júzege asyrýǵa ázirmiz» deýi tegin emes.
Árıne, buǵan atalǵan aımaqta ornalasqan memleketter qalaı qaraıtyny ázir belgisiz. Iá, olar amerıkalyq ınvestısıaǵa qyzyǵady. Biraq, bul tarapta naqty qandaı da bir kelisimge qol qoıylǵan joq. Menińshe, Túrkmenstan men Ózbekstan Amerıkamen áskerı áriptestikke qol qoıýǵa ázir. Al Qazaqstan óziniń syrtqy saıasattaǵy baǵdaryna berik.Ol óziniń jaqyn áriptesterin satpaıdy...
Qazaqstan ne deıdi?
Dáýren SÁKENULY, saıasattanýshy:
Keldi-ketti, bul – ádepki jumys sapar
Negizinde Ortalyq Azıa óte kúrdeli ári óte mańyzdy aımaq. Bizge «qyzyǵyp» otyrǵan álemdik derjavalar bar jáne bola da beredi. Bul Reseı, AQSH, Qytaı...Ortalyq Azıaǵa qatysty árqaısysy óz strategıasyn quryp qoıǵan. Osy arqyly aımaqtaǵy yqpalyn keńeıtýdi kózdeıdi. Atalǵan aımaqta aıtarlyqtaı yqpalǵa ıe bolsa, keıinnen tutas Kaspıı aımaǵyna, Taıaý Shyǵysqa jáne Ońtústik Azıaǵa qatysty joba-josparlarynyń júzege asaryn biledi, óıtkeni. Demek, Ortalyq Azıa geosaıası turǵydan asa mańyzdy strategıalyq keńistik degen sóz.
Amerıkanyń memlekettik hatshysy Dj.Kerrıdiń issapary ádepki sapar. Keıbireý oılaǵandaı munyń astarynda Amerıkanyń «álemdi bıleý» atty astyrtyn áreketi jatqan joq. Kórdińizder, kýásizder saıası, biraq negizinen saýda-ekonomıkalyq, ınvestısıalyq jáne gýmanıtarlyq saladaǵy áriptestik máselesi kóterildi.
Ortalyq Azıa Kerrıdi jaqsy qarsy aldy. Bul atalǵan aımaqta ornalasqan barlyq elderdiń AQSH-pen áriptestikke ázir ekenin bildiredi...
Kerrıdiń sapary AQSH pen Ortalyq Azıa elderiniń arasyndaǵy búgingi jáne bolashaqtaǵy baılanystardy damytýǵa, jetildirýge jol ashady. Ony barlyq memleket basshylarynyń qabyldaýy tegin emes. Ortalyq Azıadaǵy barlyq el basshylary aımaqtaǵy turaqtylyqtyń saqtalýyna múddeli. Bul – túsinikti. Biraq, AQSH bizge qatysty óziniń memlekettik múddesine saı uzaqmerzimdi strategıasyn áldeqashan jasap qoıǵan.
Reseı Kerrıdiń kelgenin jamandyqqa joryp jatyr. Kerrı búldirgisi kelse, buǵan sebep tabar edi. Mysalǵa, múddeleri toqaılaspaı otyrǵan aımaqtaǵy memlekettiń birin qoldap, endi birine «seniki durys emes» dese jetip jatyr. Ol óıtken joq. Demek, Amerıkaǵa da bul aımaqtyń tynyshtyǵy qajet.
Kerrıdiń sapary nátıjeli boldy dep oılaımyn. Kúlli eldiń syrtqy saıasatynyń sózin sóıleıtin adam Ortalyq Azıaǵa kelse munyń búgindik qana emes, erteńgilik te mańyzy bar.
AQSH-tyń Ortalyq Azıadaǵy yqpaly kúshti emes. Aımaqty óziniń «strategıalyq tyly» sanaıtyn Reseı men Qytaı bizdegi barlyq oqıǵalardy qadaǵalap otyr. Keıbir reseılik sarapshylar sóz etkendeı, Kerrıdiń kelgeninen Ortalyq Azıadaǵy keıbir elderdiń syrtqy saıasattaǵy baǵdary ózgermeıdi. Jalpy bulaı oılaýdyń ózi qısynsyz sıaqty. Amerıkanyń sózin sóılese, bul Reseı men Qytaıǵa jaqpaıdy. Ortalyq Azıadaǵy eshbir el mundaı «radıkaldy» qadamǵa bara qoıýy neǵaıbyl.
Qyrǵyzstan qalaı oılaıdy?
Denıs BERDAKOV, saıasattanýshy:
Qyrǵyzstan Kerrıge renjýli
Ulttyq múddesine saı keletin máselelerge túsinistikpen qarasa, Qyrǵyzstan kez kelgen memleketpen áriptesýge ázir. Buǵan osy jolǵy saparynda Kerrıdiń kózi jetti. Bir nárse baıqalyp qaldy: Amerıkanyń Memlekettik departamentine Qyrǵyzstanmen aradaǵy áriptestikti qaıta jandandyrý nemese jaqsartý qajet bolyp tur. Osy jazdaǵy jaǵdaıdy bilesizder, Amerıka qyrǵyzstandyq qorǵaýshy Azımjan Asqarovǵa «Adam quqyǵyn qorǵaýshy» premıasyn bergesin muny «arandatý» dep sanaǵan qyrǵyz bıligi Amerıkamen aradaǵy dıplomatıalyq qatynastardy úzgen. Kerrı sol joly AQSH-tyń nege bulaı etkenin aıtyp, «aqtalǵan» boldy. «Qyrǵyz bıligi bizdi durys túsinbepti. Memlekettik departament bul premıany Asqarovtyń bir eldegi ǵana emes, jalpy adam qorǵaý quqyǵyndaǵy sińirgen eńbegine baılanysty berdi», – dedi Kerrı. Demek, Amerıka Qyrǵyzstanǵa «kel, qaıta dostasaıyq» dep otyr. Budan keıin qyrǵyz bıliginiń geosaıası maqsat-muraty ózgerýi múmkin be? Tańǵalarsyz, biraq joq.
Dál qazir Qyrǵyzstanǵa AQSH emes, Reseı qajet. Nege? Sebebi, Islam memleketiniń qaýpi kúsheıýde, tutas Ortalyq Azıa týrbýlentti jaǵdaıǵa jaqyn tur. Onyń ústine qazirgi prezıdent komandasynyń (parlamenttiń) ózi reseıshil. Árıne, bul AQSH-pen aradaǵy áriptestik nasharlaı beredi degen sóz emes.
Dál qazir Qyrǵyzstanǵa AQSH-ta, Reseı de, Qytaı da qaýipti emes. Qaýip eldiń óz ishinen. Bılikke «jegishter» taǵaıyndalsa, jetip jatyr. Bılik degenimiz – aqsha. Álgindeı «jegishter» (bular jaı «jegishter» emes saıası klandar) aqshaǵa talassa, bul óz kezeginde prezıdenttiń reıtıńine áser etip, saıası elıta arasyndaǵy urysqa ulasady. Bul – Qyrǵyzstanǵa qyzyǵýshylyǵy bar syrtqy kúshter, korporasıalar jáne terorıstik toptar úshin bılikti tóńkerýdiń eń tıimdi amaly.
Konstantın LARIONOV, saıasattanýshy:
Kerrı – tapsyrmany oryndaýshy ǵana...
Keıbireýler Kerrıdiń kelgenin AQSH-tyń Ortalyq Azıadaǵy yqpalynyń álsirep bara jatqanymen túsindiredi. Bálkim, shynymen de solaı shyǵar. Sebebi, AQSH-tyń syrtqy saıasatynda mynadaı strategıa bar: «ýysynan shyǵyp bara jatqan aımaqtardy kózben kóredi». Demek, Kerrı Ortalyq Azıaǵa kelýi arqyly Amerıkanyń bul aımaqtaǵy yqpalynyń ne sebepti álsirep bara jatqanyn kózben kórý úshin jáne bul jaqta ne bolyp jatqanyn bilý úshin keldi. Kerrı Ortalyq Azıadaǵy 5 memlekettiń áleýetin baǵalap ketti. Árıne, oǵan Memlekettik departament qana emes, Amerıkadaǵy birqatar iri ınvestorlar da ótinish aıtqany anyq. Ortalyq Azıaǵa kelip-ketken Kerrı álgi ınvestorlaǵa naqty qaı salaǵa qarjy quıýǵa bolatynyn aıtady. Bul da yqpaldy kúsheıtýdiń bir joly.
Kerrı kele otyra AQSH-tyń Ortalyq Azıaǵa qyzyǵýshylyǵy tómendemegenin kórsetti. Biraq, Amerıka naqty nege nazar aýdaryp otyr, onyń qyzyǵýshylyǵy nede? Muny bilmeımiz. Negizinde, bilý, zertteý kerek.
Tájikter ne túıdi?
Haırýllo MIRSAIDOV, saıasattanýshy:
Ortalyq Azıany saıası kataklızm kútip tur
Kerrıdiń kelgenin eshqandaı saıasatqa syıǵyzbaıtyndarǵa tańǵalamyn. Ortalyq Azıa úshin jańa kúres bastaldy, negizinde. Kerrıdiń sapary osyny dáleldeıdi. AQSH Reseıge qarsy maıdannyń úshinshi shebin (Ýkraına men Sırıadan keıin) ashty. Japonıa premer-mınıstri Sındzo Abeniń Ortalyq Azıaǵa sapary Kerrıdiń kelisiniń aldyndaǵy barlaý bolatyn. Mıllıondaǵan dollar turatyn kelisimsharttar usynǵan Japonıa Ortalyq Azıadaǵy keıbir elderdi Batysqa jyǵyp berdi. Osylaısha Kerrıdiń jumysyn jeńildetti. Iá, Tájikstan men Qyrǵyzstan Japonıadan túk alǵan joq. Abe keldi, ketti. Boldy. AQSH bul elderdi Reseıdiń odaqtasy sanaıdy.
AQSH-tyń Ortalyq Azıaǵa qatysty úlken strategıasy bar. Sonyń biri – memleketterdiń arasyna ot salý. Bul – meniń boljamym, bálkim siz kelispeýińiz múmkin.
Amerıkanyń eń negizgi maqsaty – Ortalyq Azıa, onyń ishinde Ferǵana aımaǵyn ekstremızm men terorızmniń oshaǵyna aınaldyrý. Biraq, muny Pýtın boldyrtpaı otyr. AQSH-tyń buǵan qatysty joba-josparyn Reseı bilmeıdi emes. Sondyqtan Amerıka atalǵan aımaqtaǵy jaǵdaıdy turaqsyzdandyrýǵa ashyq bara almaıdy. Ortalyq Azıadaǵy turaqtylyqtyń saqtalýyna jalǵyz Reseı emes, Qytaı da múddeli. Baıqar bolsańyz, aımaqtyń qazirgi kúngi eń basty ınvestory osy – Qytaı, Reseıdi ekinshi kezekke syrǵydy. Osylaısha Pýtınniń eki problemasy bar. Biri – AQSH, ekinshisi – Qytaı.
AQSH Eýrazıalyq odaqqa qarsy ekenin áldeneshe ret aıtqan. Ýkraındaǵy oqıǵalardyń ózi AQSH-tyń Reseıge qarsylyǵy, tıisinshe Reseıdiń Ýkraınadaǵy yqpalyn kúsheıtýge tyrysýynyń nátıjesinde burq etti. Ferǵanany beker aıtqan joqpyn. Sońǵy 2 jylda úsh memlekettiń shekarasymen shektesetin bul ańǵarda kóptegen shekaralyq qaqtyǵystar boldy. Batys talas týdyryp otyrǵan aýmaqta Qyrǵyzstanǵa jol salýǵa kómektesip, otqa maı quıdy.
Qoryta aıtsam, qaýip bar. Ortalyq Azıany saıası kataklızm kútip tur. Onyń ústine aımaqtaǵy birqatar memleket basshylary aýysýy múmkin....Búgin bolmasa da, bolashaqta. Al mundaı jaǵdaıda aımaqqa talas kúsheıe túsedi.
Hýrsand Hýrramov, saıasattanýshy:
Kerrı «keshigip» keldi...biz Reseıdiń vasalyna aınalyp úlgerdik
Qysqa da nusqa aıtaıyn. Álemdik saıasat degenimiz – úlken oıynshylardyń arasyndaǵy báseke. AQSH-qa ne mańyzdy? Aımaqtaǵy Reseıdiń yqpalyn azaıtý, Ortalyq Azıadaǵy elderdiń tutastaı Reseımen ıntegrasıalanýyna jol bermeý jáne Qytaıdyń ekonomıkalyq yqpalynyń kúsheıýine tosqaýyl qoıý. Negizinde, AQSH keshigip qalýy múmkin. Tipti, Kerrı «keshigip keldi» dep aıtýǵa bolady. Biraq, «eshten kesh jaqsy».
Kerrı keldi. Biraq, ol Ortalyq Azıanyń memleket basshylaryna ne usyndy? Saıyp kelgende AQSH-tyń ekonomıkalyq jáne saıası úlgisi neǵurlym tartymdy bolǵan saıyn, soǵurlym Reseıdiń yqpaly azaıa túsetinin Kerrı jaqsy biledi. Biraq, Ortalyq Azıa memleket basshylarynyń arasynda osylaı oılaıtyndar bar ma? Másele osynda.
Daıyndaǵan, Dýman BYQAI
