Erbolat batyl jazady. Ómirdiń qaltarys, qubylystaryn «qoıma aqtarǵandaı aqtaryp» (M.Áýezov) jazý daryǵan, qazirgi dánemege selt etpeıtin jartylaı jansyz mehanızmge aınalǵan, keýdesindegi júregi bóten pıǵylmen ǵana tynym tappaı týlaıtyn pende shirkindi birtúrli shamyna tıip, qolaısyz kúıge túsiretin áser týǵyza alatyn sıqyry bar.
Adam balasyn baǵzy dúnıeden beri qýalap kele jatqan kereǵar sharpysýlar – atamzamannan beri kórkem ádebıettiń taýsylyp bitpeıtin qoregi. Qaı dáýir, qaısy kezeńde de ózektesip qatar aǵatyn adal men aram, aqıqat pen aldaý, ar men azý Erbolattyń shap-shaǵyn áńgimelerinde tarıhı tuǵyry shaıqalmaı ǵumyryn jalǵaı beretinin qashanǵy qany tamǵan kórkemdik shyndyqta bir jasap qalatyn tozbaıtyn dástúrimen taǵy da toılaıdy.
[caption id="attachment_14677" align="alignright" width="299"]
Erbolat Ábikenuly[/caption]
Erbolattyń «Mınıstri» týraly emis-emis estidim. Oqymaǵan edim. «Jalyn» baspasynyń «Jas tolqyn» serıasymen Qazaqstan Respýblıkasy Mádenıet jáne sport mınıstrligi «Ádebıettiń áleýmettik mańyzdy túrlerin basyp shyǵarý» baǵdarlamasy boıynsha 2015 jyly jaryq kórgen «Jeltoqsan yzǵary» prozalyq jınaǵynda qaıta basylypty.
Kitaptyń shaǵyn anotasıasy kókeıdegini dóp qamtyǵan. Jas jazýshynyń qoltańbasyn aıqyndaıtyn aıǵaqty arqaýlarǵa mán berilipti. Jalpaq jahandaǵy áńki-táńkisi shyqqan tanys-beıtanystan ólseń aırylǵyń kelmeıdi. «Páli, Erbolatymyz myqty bolyp shyqty-aý!» – dep kóziń dymdanyp otyryp qupıa bir qýanyshpen jymıasyń. Erbolat búıregin tym buryp, túgin qaldyrmaı aqtaryp, aıap, arasha turýǵa asyǵyp, ara-tura aıyptap otyrǵan «kishkentaı pendelerdi» týǵan-týysqan, túp-tuqıanymen tabystyryp, toǵystyrmasa bolmaıdy eken dep ábigerlenesiń. Esime bala kezden etene bolǵan baıaǵy Gogol, sol kádimgi Dostoevskııler aldymen túsedi. Apyr-aı, á, Gogoldiń «Shıneliniń» shalǵaıy búgindi de qamtyp jatqanyn qarashy dep, túbine jetkizbeıtin beı-bereket oılardyń tuńǵıyǵyna tartylasyń...
Ne degende de Erbolat erledi. Onyń jazý mánerindegi jatyq jańashyldyq moıyndatty. Búgingi ýaqyttyń, bir kezderde asa ótimdi bolǵan zamandas adam atalǵan kádimgi kúnde kórip júrgen kisilerdiń bir shoǵyr tıptik – etene keskinderin syrt qalyp, túr-turpat, ishki ıirim, jyqpyl-qaltarysymen tutas ılanymdy qalpynda kórkemdik aınalymǵa qosypty.
Qalamger ataýlynyń týabitti muraty – azamat erdiń júgin kóterýge bel baılaǵan Erbolat prozasyndaǵy áleýmettik janaıqaı beı-jaı qaldyrmaıdy.
Jazýshynyń birinen biri ótip jutynyp turǵan qysqa áńgimelerin joǵaltqanymdy tapqandaı, ol az bolsa jańa bir kútpegen tabysqa kenelgendeı serpilip, sergip, qýana oqyp shyqtym.
«Qasiret» áńgimesi adamzattyń ózine ózi opasyzdyq jasaýynyń atyp ketken aıar, aıaqtalmaıtyn aýyr isiniń eńseni kótertpeıtin qolaısyz, asa bir baqytsyz sherin qozǵaıdy.
Áńgime zamananyń topalań aǵystary toqtaýsyz jaıpap ótip, tálkek qylyp, kúıbeń ómiriniń daǵdysyn buzyp, qurbandyqqa shala salatyn kishkentaı adamdar týraly.
Atalǵan áńgimede qurban bolǵan rasymen de, týra maǵynasyndaǵy kishkentaı adam – buıryqtan buryn ólim jazasyna kesilgen ishtegi perishte sábı.
Erbolat áńgimesin qara bazar erte qartaıtaıyn degen jas áıeldiń aǵymdy tirshiligine tónip kele jatqan opattan oıran salyp óksitip ketetin qaýip etken qaıǵysyn tóndire túsip baıandap bastaıdy. Janyn shúberekke túıgen jas áıeldiń aınalasy tutas jaý. «Balany aldyr!» – deıdi kúıeýi. «Senen de zorǵyǵa istegenbiz», – deıdi aqsha kórse eshkikózdenip ketetin istigin sýmańdatqan otashy.
Áıel sorlynyń kóp qasiretiniń ishindegi eń soraqysy týraly ishki kúı qaıshylyǵy, syrtqy sansyraǵan qalyp – barlyǵy aýyr, ashyq alynyp, qaıyrsyz qoǵamyna, zamanyna, áldeqansha ǵasyrdan beri bet-júzi shimirikpeı shamasyz, sharasyz jan ıesin ómir quqynan aıyryp kele jatqan jalmaýyz pıǵyl jat júrek adamzatqa qaıtarýsyz aıyp júktelgen.
Jazýshy jan qyjylyn úıip-tógip aıtyp, baıandap jatpaıdy. Sıtýasıany egjeı-tegjeıli beınelep, sýrettep, baıandap otyrady. Jas áıeldiń tán azabyn sezintýinde, zardaby aýyr jan azaby boı kórsetip turady.
«Sosyn qulaǵyna ókpe-baýyrdy tabaqqa bolp etkizip tastaı salǵandaǵydaı dybys keldi. Dáriger qyzyl shaqa náresteni, jaralynyń táninen alynǵan oqty tastaǵandaı-aq selqos túrde tegeshke laqtyrǵan bolatyn. Sol sátte beıkúná náreste enesi jerip, tańdaıyna bir tamshy ýyz tambastan, shýy da jalanbastan, jaryq dúnıeni kóre sala óler aldyndaǵy, jaǵy qarysqan qozy qusap, aýzyn jarty mınýttaı kerip ashty da, qanǵa malshynǵan denesin bir dir etkizip baryp, jan úzdi».
«Kóteý» áńgimesinde, taǵy da basqa birneshe «Bir qoı», «Elý teńge», «Ampýtasıa» syndy týyndyda jazýshy aınala pul bılegen zamannyń aıla qýyp, amal saýyp aqsha tabý jolynda arzan azyp, joldan taıǵan baqytsyzdyǵyn, jandalbasalyǵyn ár qalypta, bar qasiret-uıatymen topyrlatyp tizip qoıyp kózge shuqıdy.
Dárigerden jumystan qalǵan kúnderine anyqtama ala almaǵan Almas kelesi qabyldaýyna qamdanyp kelgen.
«Keshegideı emes Almastyń eti úırenip qalypty. Noqtaǵa basyn tosqan ıakı aýyzdyqty ózi-aq qarsh etkizgen momyn jylqydaı, bóksesin ananyń aldyna tosty. Anaý bolsa sol bóksege eńkeıe túsip, kózi jarq etti.
– İshinde aqsha ma birdeńe tur, – dedi diril aralas daýyspen, tolqyǵanyn jasyra almaı.
– Ol endi seniki, – dedi Almas, birden «senge» kóship.
– Meniki deısiz be? – dedi anaý «sennen sizge kóship» kishipeıildik baıqata. Uıat bolmaı ma?
– Al, – dedi Almas taǵy da.
– Rahmet. – Sóıtti de shıyrshyqtalǵan kók qaǵazdy asqan sheberlikpen sýyryp alyp, halatynyń jan qaltasyna súńgite qoıdy. Almas shalbaryn kóterip, belbeýin túımelegen kezde, bar iltıpatpen, asqan meıirimdiligin tóge otyryp kómektesip jiberdi».
Jazýshy, árıne, bul jerde ásirelep otyr. Biraq ılanymdy. Qalaı alsa da keshe jón sóılespegen dárigerdiń búgin aqsha alǵany, aqsha alǵan soń qattalyp, mórlenip turǵan daıyn anyqtamaǵa Almastyń aty-jónin jaza salyp, qolyna ustatqany ras.
Erbolattyń jazý sharýasyna pisip-qatqan daıyndyǵy, arǵy-bergi álemdik muranyń tunyǵynan qanyp iship sińirgeni, qaısybir sheberlik tásilderdi shyǵarmashylyqpen, ońtaıly kádege jaratyp otyrǵany, dúnıeniń nebir bultarys, qaltarysyn kánigi sheberdiń batyldyǵymen, talǵampazdyǵymen, tartynshaqtamaı erkin dóńgeletip tastap otyratyny, til qoldanystaǵy buzylmaǵan taza tezge salynyp, normamen qyrlanyp qor bolmaǵan baı sózdik qor sáýleleri – qazirgi qazaq ádebıetiniń boı kórsetýindegi nyshandy belgiler.
Baıyrǵy dástúrli aǵaıynshylyq, adamshylyqtan yryqsyz alystańqyrap bara jatqan qoǵam, daǵdyly úlkendik ınstıtýttardyń ydyraýy, jas adamnyń úıirge qosylyp, ortaǵa tartylýyndaǵy tosyrqaýlar men tosylýlar – qazirgi ýaqyttyń shyndyǵy.
Erbolat «Kishi ǵylymı qyzmetker» áńgimesinde ekudaı, tipti múlde beımálim bulyńǵyr ómir ortasyndaǵy jas jigittiń kúıkilik dertinen zardap shegip júrgen qasiretin aıaýsyz shynshyldyqpen bir kúnniń oqıǵasy aıasynda túgin qaldyrmaı táptishtep, ár sát, ár oqıǵa, ár detalǵa zamanalyq júk artyp, júrekti ornynan qozǵap, ýaıymǵa bóktirip sýrettep baıandaıdy. Derttibek kádimgi kóp aıtylatyn, kórkem týyndydaǵy tıptik beıne deńgeıinde tur. Onyń ómirinde shattyq tapshy (qyzy men áıeliniń qasynda ǵana bolar – Q.M.), shalqymaıdy, tasyı almaıdy. Anaý da, mynaý da qoja. Rasyn aıtqanda qazir qoja kóp. Alpys, jetpiske kelgenderge de qoqańdap júrgender, ózinen sál tómenniń tóbesinde oınaıtyndardyń zamany bildirmeı, birtindep buzylmastaı ornyǵyp aldy.
Derttibektiń Erbolat shyǵarmasyndaǵy zamandas, qurbylarynyń kópshiligi bir tektes ómir súrip jatyr. Turmys bılegen zaman dánemege des bermes jıyrma bestiń mysyn basqan. Erbolat áńgimelerindegi keıipker jas adamnyń janynda jalaý bolyp júretin jas kelinshek ıba, ádebimen, erin pana tutqan qazaqy qalpymen kóriner edi. Endi, ómir bolǵan soń ala da, qula da bar degendeı, buzyq nıet jeńil áıelder de obraz deńgeıinde ashylǵan áńgimelerdi de este ustaımyz.
Jazýshy keıde shyǵarmaǵa bolmaǵandy bolǵandaı etip kiriktirse, onda bul – jazý maqsatyna jeter joldaǵy qalaýly bir tásili.
«Dambal» áńgimesindegi adam nanǵysyz áreketter jazýshy Erbolattyń osaldyǵy emes – tapqyrlyǵy. Osyndaǵy ashshy ájýa, mazaq barshamyzǵa baǵyttalǵan. Qazaqy jaıdaq daraqylyq, ózin tómen qoıyp, ózgenikin ásire dáripteýge qumar, qushtar bolý qanymyzǵa qaıdan sińse de, sińip qalǵan.
Jazýshy shyǵarmany jedel shıraqtyqpen ońtaıly qalypqa laıyqtap qurady. Onyń qalamyna keıipkeriniń túp pıǵyl, shama-sharqyn áıgilep otyratyn tabylǵan dıalogtyń sóz úlgileri ár kirgizip, nár quıyp otyrady.
«– Dárihanaǵa lyp etip baryp, kelshi, – dedi Shaıhan oǵan. Sabyrly da, báseń únmen. – Qanym órlep ketti-aý deımin. Basym aýyryp turǵany. Búıte berseńder ustazdaryńdy óltirip tynasyńdar ǵoı! Sosyn senderdi kim súıreıdi. Qamdaryńdy kim oılaıdy, – dedi aıanyshpen yńyrana sóılep».
Erbolat áńgimelerinde Almatynyń abyrjyǵan alańkóńil jas adamnyń kózimen qaraǵanda jylýy qashyp, sulýlyǵy básin tómen túsirip, suryqsyz qyrlarymen kórinetin tustary – kúnde meıram emes ómirdiń sur kıimdi shyndyǵy.
«Ol kúni Almatynyń aspany túnekke shomyp turǵan. Qan jutqandaı súreńsiz edi. Qaıǵy tunǵan jylańqy juldyzy, alarǵan aıy tym muńly, tym jupyny bolatyn. Jaıaý júrseń saıqal kóshesi, tizeńdi mújip, tabanyńdy qyzdyratyn» «Elý teńge» áńgimesinde ash qaryn, sharshańqy bozbalalarǵa Almaty jatbaýyr qala. Adamy aldaıdy, arbaıdy, reti kelse qorlaýdan da taıynatyndaı emes. Osynda termın sózdiń tizim qataryn «baıytqan» oralman ataýyn ıelengen eki jastyń bir keshki kúıinen tutas bir ýaqyttyń qattylyǵy, jatqa kelgende japyrylyp, elim dep, eńse kóterýge kelgen bir týǵan baýyrdy bótensinýdiń ózimiz kóz kórgen astarsyz aıǵaǵy kóz aldymyzǵa kóldeneń turady.
Ashshy. Biraq – shyndyq. Ǵasyr asqan saǵynysh, ańsaý, yntyq kóńilge eljiregennen edireıýimiz basym boldy. Birtalaı jurtty úrkitip, shoshytyp aldyq. Olardyń kóbi mundaǵy syıqymyzdy kórip qazaqta qasıet qalmapty-aý dep qan jylaǵan.
Erbolattyń prozasy qanyq boıaýly sarań sýretteýlermen ómir ajaryn ashady. Oqıǵanyń bastalýy, damý shyrǵalańy, sharyqtaý shegi asyp-tógilip yqsham, tyǵyz baıandalady da, kóbine sheshimi «oıda qalyp», oqýshyǵa qaraı ysyrylyp tastap aıaqtalady.
Kúnde bastan keship júrgen ortaq kepten, rýhanı jadap, jabaıylanýdan shyǵar jol qaısy? Ne isteý kerek? Kim kináli?
Jazýshynyń otta turǵan sútin qarap otyrǵan kelinshekti kirpik qaqpaı qaltqysynan kóz jazbaǵan balyqshyǵa balaýy, onyń adam amalsyz qalǵanda toqtaýsyz jaýatyn jańbyrly kúnderi; ómir kıkiljińderinde maltyǵyp júrgende tizeden jaýatyn qar; t.b. tirshiliktiń ádeıi jasaǵandaı ǵaıyptan qıýlasa ketip turatyn qosózen aǵystaryn kórkemdik ózegine tartýynda kánigi ustalyq kózge urady.
«Qyjyl» áńgimesinde erli-zaıypty ǵana emes, qadir bilmeýdiń túbi qaıyrly bolmaıtynyn meńzeıtin qalyń astar meńzeletindeı...
Erbolat Ábikenulynyń «Jeltoqsan yzǵary» kitabyn álem ádebıetindegi ózim tanıtyn teperish kórgen keıipkerlerdi qaıta-qaıta esime túsirip otyryp oqydym.
Qoǵamǵa qyjyl, ulttyq namys, ar-ojdan jalaýy jelbiregen, jeke taǵdyrlardyń adamdyq ańsar, aldanǵan, jalǵanǵan úmiti, keýdesin tepkilegen júrek atoıy beıtarap qaldyrmaıtyn, anotasıada atap aıtylǵandaı «lırızm men satıranyń, psıhologıa men natýralızmniń ushtasýynda» týǵan, «ótkir tildi», «fılosofıalyq» shyǵarmalary tutas bir dúnıeniń quramdy bólshekteri – jeke taraýlary syndy áser qaldyrǵan Erbolat Ábikenulynyń osy kitabyndaǵy jabyq jatqan kómbeler týraly oqýshy jurtshylyq únsiz qalmas, baǵasyn tolyq berer.
Jas býynnyń osy bir mastanýdan taza jarqyn júzdi, kisi bolatyny kishiktiginen belgi berip turatyn, namys otynyń jalyny basqany da sharpı bastaǵan laıyqty ókiline «Jeltoqsan yzǵarynda» sál pisýi jetpegen, ómirde bolsa da jalańdaý shyqqan da tustar kózge túskenin tilektes kóńilden aıtqym keledi. Negizinde, Erbolat eshkimnen jón suraıtyndaı emes, jazýda jolyn tapqan myqtynyń biri ǵoı.
Qanıpash Qaısaqyzy MÁDİBAI,
Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ
profesory, f.ǵ.d.
