A.Súleımenov te óz qoǵamynan bólinip kete alǵan joq. Keıbir qalamger ony «saıaq jylqy», «dıssıdent», «emıgrant» dep eseptese de, ol óz qoǵamynyń ishindegi ishki saıaq jylqy, ishki dıssıdent, ishki emıgrant edi. Ol – tipti ózine-ózi qarsy bolǵan tulǵa. İri talantta, iri sýretkerde qaıshylyq problema kóp bolady. Ol qaıshylyqtyń ústine syrtqy qoǵamdyq qaıshylyqtardy qosyńyz. Sonda bul eki qaıshylyq qosyndysynan ne shyǵady?! Tulǵa fenomeni shyǵady.
Asqar kúresken, áshkereleýge tyrysqan dertter, aýrý uǵymdar – jalǵan ıntellıgentshildik, stılsiz, minezsiz óner, qortyq ıntellektýalshyldyq, ulttyq nıgılızm, ótirik qoǵamdyq teorıa – sosıalızm, irip-shirigen eldik júıe – totalıtarızm t.b. Ol – sosıalızmge senbegen, keńestik ıdeologıany, júıeni qabyldamaǵan jazýshy. Jáne ol qalpyn erterek túsinip, óz shyn bolmysyna erterek júgingen zıaly qaýym ókili. Lenın ol úshin avtorıtet bolmaǵan. Oǵan qaraǵanda janyna Chaadaev jaqyn bolǵan. Chaadaevpen jaqyn bolǵan adamnan qorqýǵa bolady. Al, Abaımen she? Asqar ózinshe 60-jyldardaǵy – Abaı. Keńes kezindegi – Abaı. Ol sol Lenındi attap ótken kúıi Alashordalyqtarǵa kep tireldi. Alashordalyqtardan ótip baryp, Quranǵa kep jyǵyldy. Ras, Qurannyń aldynda İnjildi de biraz sharlaǵan. Qaıtys bolarynan az buryn Qazyǵurttaǵy Qyzylqıa degen aýyldaǵy Jaqan degen kúıeý balasynyń úıinde qonaqtaǵan eken. Jaqańmen sóıleskenimde, ol kisiniń shuqshıyp kitapqa kóp úńilgenin aıtty. «Qandaı kitap»? – degenimde, «Ásirese, «İnjil», – degen. İnjil – ol kisi úshin kelesi bir baspaldaq, ómir boıy, 53 jyl boıy úzdiksiz júrip otyrǵan tanym baspaldaǵy edi.
Dúnıege adam bolyp kelgen. Adam bolǵan soń, adamshylyq áreketter jasamaı tura almaǵan. Ol áreketti túsinbegenderdi ol da túsinbegen. Sol túsinbegen kúıi ómirden ótti.
Bilim boldy. Bas boldy. Intýısıa bar. Júrek bar. Sezim bar. Sodan soń orta boldy. Orta – sol orta. Orta saǵan tósek bop jaıylmaıdy. Orta eshkimge kórpe bop tóselmegen. Adam sonyń zardabyn tartýǵa májbúr. Ortany adam ózgerte ala ma? Ózgertedi? Biraq iri bir sharty bar. Allah Taǵala qalaǵan bolsa. Onsyz adamnyń qolynan eshteńe kelmeıdi. Onsyz adam – bir shybyn, álsiz zat. Al Allahtyń óziniń zańy bar, erejesi bar. Ol erejege biz basshylyq jasaı almaımyz. Ol bizge basshylyq jasaıdy. Oıshyl jan bul jalǵan tirshilik syryn, mehanızmin, fenomenin seze aldy. Ásirese, ómiriniń sońǵy kezindegi býyrqanǵan tarıh faktorlary buny qatty sezdirdi. İri jaranyń iriń bop aqqan qalpyn kórdi. Dúnıe óziniń minezi men asty-ústine túsip ózgeriske dýshar boldy. Qaly bar patsha bul jerde tek ánsheıin shahmat fıgýrasy ǵana. Asqar da – fıgýra. Biz de – fıgýramyz. Ózi kóp aıtatyn fızıkasy bar fıgýra ǵana.
Asqardyń boıyna Qudaı ónerdi úıip-tógip bergen. Al sol ónerdiń serti bar. Másele sol, sertti ustanýda ǵana bolatyn. Ol – sol sertti ustanǵan jan. Óner sertin ustaný, ustanbaý da ońaı nárse emes. Ol sertti ustaı almaı, sert ózderin ustaǵandar da bolǵan tarıhta. Qudaı odan saqtasyn. Asqar qoǵamnan bólinip qalǵan. Ol maǵan taldan úzilip túsken almaǵa, ne japyraqqa uqsaıdy. Ómirde ondaı qubylystyń bolatynyn eshkim joqqa shyǵarmaıdy ǵoı. Sol bir úzilip túsýden, bólinýden men bir tazalyq kóremin. Bóliný – bóliný úshin bolmaǵan. Keıinirek Muqaǵalıǵa, Asqarǵa eliktep bóliný úshin bólingender de bolǵan. Biraq ol jasandy áreketter tez ońyp, bilinip qaldy. Bular da ol samorodnyı sary altyn túrde bolǵan. Keńestik dáýirdegi bólinýdiń kókesi – Baýyrjan Momyshuly sıaqty bop kórinedi. Baýkeń sekildi kim bóline alǵan? Bular sodan keıin bólingender. Qoǵamnan shyn bóline alǵandar az boldy. Ol ekiniń biriniń qolynan kele me? Asqar sózsiz – iri jan. Eń bastysy – osy. M.Shahanov birde: «Óleń jazý aqyndyqtyń 100 shartynyń biri ǵana», «Tipti aqyn bolý úshin óleń jazý mindetti de emes», – degen. Sonda ol neni meńzedi? Menińshe, iri jandylyqty. Jannyń iri bolýyn. Jany iri bolǵan adam – bar qyzyq sonda. B.Momyshuly da iri jan bolǵan. Onyń eń basty qasıeti – 1941 jyly general Panfılovtyń rezervinde bolǵanynda emes. A.Bek povesiniń bas qaharmany bolǵanynda da emes. Mineziniń shataq bolǵany da emes. Gáp basqada. Ony ishteı siz de sezesiz. Muhtar Shahanovtyń da eń basty ereksheligi ol – onyń «Tanakóz» poemasyn jazǵany emes. Nemese jeltoqsan oqıǵasy jaıly sıeze batyrlyq málimdeme jasaǵany da emes. Sol sıaqty, sol sıaqty bop kete beredi. Baýyrjan – iri tulǵa, Muhtar da, Oljas ta – iri tulǵalar. Asqar hám – iri tulǵa. Iá, Asqar – iri tulǵa. Qaıda barsańyz da meıli. Másele qaıda? Másele osynda. Bulardyń bólinýshiligi de osynda jatyr ma deımin. Áıtpese nege bólinedi olar. Muqaǵalı hám – iri tulǵa. Áli kúnge onyń óleńderiniń halyq janyn terbeıtini sodan. Janynyń iri bolǵanynan. Sózderiniń uıqasy keremet bolǵanynan emes. Halyq ishinde iri jandy adamdar kóp bolý kerek. İri jandy adam – tiri adam. Bular – tiri adamdar. Qoǵamda óli adamdar da kóp. Sonda olardan basqalardyń bári óli adam bolǵany ma? Joq, bári óli emes. Basqalar da tiri. Tek bular jaı tiri emes. Gúlnár Salyqbaı degen fılosof aqyn qyz aıtypty:
...Bireýlerge óliden de ólimiz,
Bireýlerge tiriden de tirimiz, –
dep. Olar tiriden de tiri. Múmkin bizdiń aıtpaǵymyz da osy shyǵar. İri janǵa aq pen qara arasy ashylady. Iaǵnı, ol aq pen qarany ajyratýshy kabiletke ıe bolady. Eń zor óner, bálkim óner ataýlynyń eń bıik Han Táńirisi de sol. Asqar baıqamaı sol bıikke kóterilip ketken tulǵa eken. Áıtpese ol: «Eń zor óner ol – aq pen qarany ajyrata bilý óneri. Bul máseleni tek ishki túısikpen sheshýge bolady. Onda da áýpirimdep», – dep jazbaǵan bolar edi. Ózi qoıǵan problemalardy ózi sheship ketti. Aq pen qara problemasyn ol ómiriniń problemasy etip qoıa aldy. Qal-qaderinshe sheshýge tyrysty. Sozaqtan shyqqan Hemıngýeı – Amerıkadan shyqqan Asqar emes. Baıaǵyda bir fransýz: «Daryndy jandy adamdar provınsıada týyp, Parıjde óledi», – degen eken. Biz bul órnekti bylaı túrlentpekpiz: «İri jandy adamdar Jýalyda týyp, Almatyda óle beredi». Nemese «İri jandy adamdar Qarasazda týyp ta Almatyda óle beredi», – dep t.b. Bul jaı ánsheıin fason ǵoı. Ádebıet – asyl sóz. Qadirli sóz. Ol – óner. Adam taǵdyryn sheshýge aralasatyn, dánekerlik bolatyn element. Qaıtip? Bir Qudaı tarapynan sert bop kelýi arqyly. Sizge sert bop kelgen nárselerge siz de sertpen jaýap berýińiz kerek. Ol qandaı óner bolsyn, meıli. Sonyń arty taǵdyr fenomenine aınalady.
Aqjol QALSHABEK,
fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty
