Birtýar, daryndy, altyn aıdarly ánshimiz Dımash Qudaıbergenniń oryndaýyndaǵy jibekteı esilgen «Daıdıdaı-aý» áni qudiretti áýenimen dúıim áleýmetti tánti etkeni sonshalyq, tipti dúnıejúziniń konsert zaldarynda Dımashtyń ánine qosylyp, teńizdeı tolqyǵan halyqty kórip júrmiz.
Árıne, mıllıondaǵan tyńdaýshylar arasynda osy «Daıdıdaı-aý» ániniń avtory kim, qashan paıda bolǵan degen suraqtyń týyndaýy ábden múmkin.
Al, áleýmettik jelidegi «Mýzarýbkanyń» júrgizýshisi bul ánniń avtory Maǵjan Jumabaev pen Beıimbet Maılın degeni tipti shyndyqqa janaspaıdy. Bul asa kórnekti aqyn, jazýshylarymyz 1937-38 jyldarǵy stalındik qandy qýǵyn-súrginniń qurbandary boldy.
Maǵjannyń kompozıtor emestiginen beıhabar keıbir «bilgishter» «Iapyraı», «Daıdıdaı-aý» ánderiniń sózi men ánin Maǵjanǵa telip, onyń «Sen sulý», «Súı, jan sáýlem» óleńderine án qosyp jazǵany qazaq ánderiniń jınaǵynda bar (1990 j. «Óner» baspasy, Almaty q.).
Qazaq ádebıetiniń klassıgi Sábıt Muqanov uly aqynymyz Abaıdy – danalyq pen parasatty, al Maǵjandy – sezim qasıetin jyrlaýshy aqyndar dep ataǵany bar.
Sonymen, «Daıdıdaı-aý» ániniń sózi men áýeni kórnekti aqynymyz Maǵjan Jumabaevtyń shyǵarmalaryna esh qatysy joq.
Bul ándi kópshilik halyq aýyz ádebıetine teńegenimen, onyń avtory, sazdy áýeniniń ıesi ári oryndaýshysy – Muhametqanapıa Bahramuly Shaqshaqtegi. Onyń jas kezinen aqyndyq talantyn, tanym-tabıǵaty men quralaıdy kózge atqan mergendigine súısingen halqy oǵan «Segiz seri» dep at qoıǵan. Ol 1818 jyly Soltústik Qazaqstannyń ormandy alqaby, kókjasyl tabıǵaty jaıqalǵan Gúltóbe-Mamanaı aýylynda dúnıege kelip, 1854 jyly 36 jasynda týǵan jerinde qaıtys boldy. Onyń ákesi Bahram óz zamanyna saı bilimdi, jan-dúnıesi tereń, dara minezdi kisi bolsa kerek.
Al Segiz seriniń atasy Shaqshaq – Kereı taıpasynyń Ashymaıly rýynan shyqqan qadir-qasıeti artqan, el aýzyndaǵy tulǵa bolǵany málim.
Uly atasy Qojabergen jyraý da Jońǵar shapqynshylyǵyna qarsy kúreste jaýynger, qolbasshy bolǵan. Qazaq taıpalarynyń basyna tóngen qasireti men asharshylyqty sıpattaǵan «Elim-aı» epıkalyq jyrynyń avtory. «Elim-aı» áni Patshaly Reseıdiń opasyzdyǵyn sýretteıdi: 1731 jyly Kishi júz qazaqtaryn ózine qosyp alǵanymen, Patsha bıligiqazaq jasaqtaryna eshqandaı (dıplomatıalyq, materıaldyq)kómek bermeı, kerisinshe qazaqtar men jońǵarlardy bir-birine qarsy jaýlastyryp, jońǵarlarmen jasyryn sóz baılasyp, olarǵa oq qarý men zeńbirekterin, t.b. soǵys quraldaryn berip otyrǵan. Ondaǵy Reseıdiń kózdegeni qazaqtardy birjolata qurtyp, onyń shuraıly jerlerin basyp alý edi. Biraq jymysqy oıy júzege aspaı, qazaq batyrlary óz jerlerin qorǵap qaldy.
Segiz seri Omby qalasyndaǵy Azıa áskerı ýchılıshesinde (keıin Shoqan Ýálıhanov oqyǵan Sibir kadet korpýsy dep ataldy) oqyp júrgende-aq Patsha bıliginiń qazaq eline qarsy jazalaýshy ári salyqpen qanaýshy otrád jasaqtap jatqanyn túsinedi. Qazaq Dala demokratıasynyń ulttyq tálim-tárbıesinde, adaldyq pen ar-namys rýhynda tárbıelenip ósken Segiz seri ýchılısheni bitirgen soń-aq general-gýbernator P.D. Gorchakovqa qyzmet etýden bas tartady. Osy qareketi úshin Orys Patshasynyń tutqynynan qashqan Segiz seri Batys Qazaqstandaǵy naǵashy aǵasy, qazaq tarıhynda esimi belgili batyr, ult kóterilisshileriniń jetekshi kósemi Syrym Datulyna baryp bas saýǵalaıdy. (P. Vátkın – akademık, «Batyr Syrym», «Moskva-Lenıngrad» basp., 1947 j.).
Batys Qazaqstannyń sheksiz qıyr dalasynda Segiz seri óziniń seriktesterimen at ústinde elden eldi jaǵalap 4 jyl boıy Patsha úkimetiniń jaýyz qaraqshylary men onyń saıasatyn júrgizip otyrǵan qazaqtyń satqyn sultandary, sonyń ishinde Jáńgir hannyń soıylyn soqqan jaldamaly jendetterden qashyp, boı tasalaǵan. Osy jyldary týyp-ósken jerden jyraqta júrgen Segiz seriniń keıin qazaq halqynyń mádenı asyl murasyna aınalǵan týyndylary jazyldy.
Segiz seri tabıǵatynan batyr tulǵaly, symbatty, rýhy bıik, ánshi, kompozıtor, mýzyka, qol óner, qarý jasaýdan sheber jan-jaqty bola tura, quralaıdy kózge atqan mergendigi de bar edi. Osy qýǵyn-súrgin zamanda eńsesi túsken eldiń ishinen ózi sıaqty seriktes talantty jigitterdi jınap, Segiz seri shaǵyn ónerpazdar tobyn qurǵan. Ár aýylǵa kelgende el jınalyp, olardy qýanyshpen qarsy alyp otyrǵan. Jıynda ata-babamyzdan kele jatqan salt-dástúrimizge saı ónegeli, ómirsheń úrdisi, tanym-tabıǵaty, qadir-qasıet, rýhanı bolmys-beınesin jyrlaǵan aıtys, ánder, kúıler, jyrlar men ańyzdar aıtylyp, palýandar dodaǵa túskende qyzyqqa kenelgen qaýymnyń jany kirip, jadyrap qalatyn edi.
Ár jerdiń tabıǵaty, ár elden kórgen turmys qareketteri, bolmysy bólek qazaq qyzdarynyń boıynan tabylatyn sulýlyq qasıetteri, soǵysqa ketken erleriniń ornyn basyp,elin, jerin qorǵap, jaýǵa qarsy shapqan qazaq arýlarynyń batyldyǵy – osynyń bári Segiz seriniń shyǵarmashylyq shabytynyń qaınar kózi boldy.
Sondyqtan Segiz seri keıipkerleriniń esimderi: «Gaýhartas», «Ǵaını», «Aqbet», «Qarǵash», «Daıdıdaı-aý» jáne basqalary osydan 150 jyl buryn dúnıege kelgen jáne qazirdiń ózinde elimizdiń teatr jáne konsert zaldarynyń sahnalaryda halyqtyń súıip tyńdaıtyn ánderine aınalǵan.
Mine, búginde klasıkaǵa aınalǵan mahabbat jyrlary «Qyz Jibek», «Qozy Kórpesh – Baıan sulý», poetıkalyq drama «Aıman – Sholpan» álemdik «Romeo men Djýletta», «Láılá men Májnún», «Farhad pen Shyryn» poemalarymen qatar aıtylady.
HİH ǵasyrdyń birinshi jartysyndaǵy mýzykalyq-poetıkalyq shyǵarmalardy týdyrǵan kórnekti tulǵa, Patshalyq Reseı otarlaýshylaryna qarsy kúresker Segiz seri týraly jazylǵan kitaptar, ǵylymı eńbekter, maqalalar Qazaqstannyń gazet-jýrnaldarynda kóptep jarıalanǵan. Osy jazbasha derekkózderde «Daıdıdaı-aý» ániniń sózi, áni, oryndaýshysy Segiz seri ekeni aıtylǵan.
Qaramendi T.S. «Qazaq ádebıeti» gaz., 13.08.2010 j.
Qaramendi T.S. «Qazaq ádebıeti» gaz., 20.10.2006 j.
«Segiz seri shyǵarmalary», 2 tomdyq, «Jalyn» baspasy, 2013 j.
Segiz seriniń tańdamaly shyǵarmalary, 2 tomdyq, «Dáýir» basp., 2014j.
Dárkenbaeva G.K. «Segiz seri shyǵarmalary – qazaq halqynyń asyl qazynasy», «Dáýir» baspasy, 2014 j.
Ospanov S.K. «Segiz seri. Ómiri men mýzykalyq murasy». «Balaýsa» basp. 2020 j.
Búgingi sahna tórinde oryndalyp júrgen Segiz seriniń ánderin kópshilik aýyzdan aýyzǵa aıtylyp júretin halyq ánine teńeıdi. Nelikten?
Dúnıe júzi halqynyń súıip tyńdaıtyn ánine aınalǵan «Daıdıdaı-aý» ániniń, sondaı-aq birneshe jyr, poemalarynyń avtory Segiz seriniń aty 30 jyl buryn Táýelsizdik Deklarasıasyn qabyldaǵan elde osy ýaqqa deıin nege kópshilik nazarynan tys qalyp otyr? Óıtkeni Segiz seri bala jasynan Orys Patshasynyń qazaqqa degen zulymdyǵyn arǵy atasy Qojabergenniń «Elim-aı» jyrynan estip, bilip ósken, keıin óziniń ashý-yzaǵa toly shyǵarmalarynda Patsha bıligin, onyń ókili P.D. Gorchakovtyń qazaq aýyldaryn talqandaýshy qandy qol qaraqshy ekenin ashyp jazady. («Segiz seri», Shyǵarmalary, tom 1, «Dáýir» baspasy, 2014 j., 61 bet). Sondaı-aq Segiz seri ýchılıshe (kadet korpýsyn) bitirgennen keıin Patshanyń jazalaýshy otrádyna qosylýdan, oǵan qyzmet etýden bas tartqany da óz shyǵarmalarynda aıtylady. (Osy shyǵarmasynda).
Orys Patshasynyń ozbyrlyǵyna, otarlaýyna qarsy kóterilisti bastaǵan Isataı Taımanuly men eliniń bostandyǵy úshin aıanbaı kúresken aqyn Mahambet Ótemisulynyń satqyn týystarynyń qolynan qaza tabýy da Segiz seriniń óleńderinde sıpattalǵan. (Atalǵan derekkózde). Patshanyń asa jaýyzdyǵymen aty shyqqan Kýzmınskıı men Deryshev otrádtary Syrdarıa ózeniniń boıyn jaılaǵan qazaq aýyldaryn qatygezdikpen qyryp joıǵany da Segiz seri óleńderinde bar. (Atalǵan derekkózde, 113 bet).
Segiz seriniń kórnekti aqyn, sazger, shyǵarmashy tulǵa ǵana emes, Patshaly Reseıdiń otarlyq ezgisine qarsy kúresker bolǵanyn resmı derekkózder rastaıdy.
«Qazaq SSR tarıhynan» (1957 j. Almaty qalasynda basylǵan, 346-347 bb.) úzindide bylaı dep jazady: «Podpolkovnık Kýzmınskıı, Deryshev jáne maıor Mıhaılovtyń jazalaýshy otrádtary asa qatygezdigimen kózge tústi. Olardyń bir otrády 164 aýyldy áıel, bala-shaǵa, kempir-shalymen qosa qyryp-joıyp, qostaryn órtep, maldaryn aıdap ketken». Bul jan tózgisiz jaýyzdyq jaıynda A.I. Gersenniń shyǵaryp otyrǵan «Kolokol» gazetinde: «Ejelden jaýyngerler arasynda Kýzmınskıı men Deryshev otrádtary sıaqty qanisher zulymdar bolǵan emes. Bul sumdyq oqıǵanyń áli de zertteleri anyq» dep jazdy. Árıne, Patshaly Reseı ımperıasy keıin onyń ornyn basqan Keńes odaǵy otarshyldarǵa qarsy kúresken qazaq patrıottary jaıynda eshteńe aıtpady, jazbady. Mine, ulty, eli, jeri úshin kúresken Segiz seriniń Patsha ımperıasy, Keńes zamanynda da esimi atalmaýy sondyqtan. Segiz seriniń esim, erligi jáne onyń shyǵarmalary aýyzsha halyq arasynda aıtylyp, urpaqtan urpaqqa jalǵasyp keledi.
Qazaqstan tarıhynda esimi jazylmaǵan Segiz seriniń (Muhametqanapıa Bahramuly Shaqshaqtegi) atyn ańyzǵa shyǵaryp, al onyń aıtýly shyǵarmalaryn Kishi júzden shyqqan traıbalıst-qazaqtar óz attaryna jazyp, ıemdengisi kelgender de boldy. Traıbalızm áli kúnge deıin qazaq halqynyń tutas ult bolyp qalyptasýyna kesirin tıgizýde.
HH ǵasyrdyń aıaǵynda Segiz seriniń ómirin, shyǵarmalaryn zertteýshi eki ǵalym dúnıeden ótip ketti. Biri - Tólesh Súleımenov, fılolog-ǵalym, «Segiz seri» kitabynyń avtory, 1991 j., Almaty, «Óner» baspasy. Kitapta gazet, jýrnal, ádebı muralar men qoljazbalar – 279 derekkózi kórsetilgen. Ekinshisi – Seıitqalı Qaramenditegi (meniń ákem) – jarty ǵasyrdan astam ýaqyt aýyz ádebıetińiń fólkloryn zerttep, halyqtyń aýyzeki shyǵarmalaryn tirnektep jınaǵan. Arab qarpin erkin oqıtyn ol, 1929 jyly Qazaqtanda latyn álipbıine aýystyrǵanǵa deıin Segiz seriniń shyǵarmalaryn jınap, bastyryp shyqty. Ol Segiz seriniń arab grafıkasynda jazǵan «Qyz Jibek» poemasyn túpnusqadan oqyǵan. 1991 j. 19 shildede «Qazaq ádebıeti» gazetinde «Bekejan da bir arys» atty ákemniń maqalasy shyqty.
1905 jyly Qazan qalasynda Júsipbek Shaıhýslamuly Segiz seriniń «Qyz Jibek» poemasyn, Birjan sal, taǵy basqa aqyn-jyraýlardyń eńbekterin ashyqtan-ashyq ıemdenip,óz atynan bastyryp shyǵarǵan. Bul poemanyń keıipkeri Tólegendi óltirgen Bekejandy ol Orta júzdiń Arǵyn rýynan dep kórsetedi.Al Bekejan, ol Kishi júzdiń batyry. Sóıtip, Júsipbek shyn máninde Tólegendi óltirgen Qoja rýynan shyqqan óziniń jerlesi qaraqshy Keskenterekti jasyryp qalady. Mine, sondyqtan áli kúnge deıin kınoda, teatrda, buqaralyq aqparat quraldary men mektep oqýlyqtarynda tarıhı máni bar aqıqat burmalanyp,halyqtyń nazaryna teris aqparat sińip ketken.
Osydan keıin 2000 jyly Kishi júzdiń traıbalısteri BAQ arqyly T. Súleımenovti – fantas, al meniń ákemdi Segiz seri shyǵarmalaryn óziniń ataǵyn shyǵarý úshin paıdalandy dep aıyptaǵan. («Aqtóbe». «Ana tili» gazetterinde ).
Soǵan qatysty sot, jınalys, talqylaý, basylymdar arqyly qazaq ultyna Segiz seriniń tarıhı tulǵa ekeni, asyl murasy – dúıim áleýmetti uıytar máni barónegeli de ómirsheń tól týyndylary tolyq dáleldendi.
Mysaly, Segiz seriniń ómiri men ónerin zerttep, kóptegen maqala jazyp júrgen Qarataı Bıǵojınge Almaty qalasy Medeý aýdanynyń soty sheshimimen jala jabýshylar tarapynan 2001«Ana tili» gazeti arqyly keshirim surap, 80 000 teńge aıyppul tólendi. (Sotta men onyń jaqtaýshysy boldym). «Qazaq ádebıeti» gazetinde 2006 jyly 3 jáne 7 qarashada shyqqan 43,44 sandarynda meniń «Segiz seri – halyqtyń uly tulǵasy. Jalaqorlarǵa jaýap» atty maqalam jaryq kórdi.
Biraq, sońǵy 20 jyl ishinde Segiz seri men onyń shyǵarmalarynyń shynaıylyǵyna dáıekti dálelderge qaramastan, ony joqqa shyǵarǵan ekijúzdi ǵalymdar, jazýshylar men kompozıtorlar áli tıisti jazasyn almaı keledi. Endi olardy tek ákimshilik jazamen ǵana emes, sonymen qatar qylmystyq kodekstiń baptaryna sáıkes qurmetti ataqtarynan, úkimettik marapattarynan aıyryp, jaýapqa tartatyn ýaqyt jetti.
Naqty dálelder retinde. Kompozıtor Ilá Jaqanov «Aqqýlar qonǵan aıdyn kól» atty óz kitabynda 1988 jyly Segiz serini tulǵa retinde kórsetse, 2000 jyldan bastap qazaqtyń án, mýzyka ónerinde Segiz serini joq qylyp tastady. («Juldyz» jýrnaly №10,2003j.).
Jazýshy Mereke Kulkenov «Jángir han» kitabinde Segiz serini sýyryp salma aqyn ekenin kórsetti. Al 2000 jyldan bastap «Ana tili» gazetinde Aqtóbelik muǵalim Bóribaı Kartenniń maqalalaryn jarıalap, Segiz seri joq, oıdan shyǵarylǵan tulǵa dep atady. Bul meniń maqalamda «Áýezov ul-qyzyn nege oryssha oqytty?» («Qala men dala» gazeti№16,4.05.2018j. )
Qazirgi «Jas Alash» gazetiniń bas redaktory Qaırat Mátrekov tipti rýhanı qylmysqa jol berip otyr. Osy gazettiń №69,26.08.2021 jyly Mańǵystaý aýdanynyń qurmetti azamaty, Q.R. halyq aǵartý isiniń úzdigi, «Eńbek ardageri» medalińiń ıegeri N. Aryqbaıulynyń «Bekejan da bir arys» maqalasyn jarıalapty. Sonda bul ataqtary «jer jaratyn» adam, aıtyp ketken meniń ákemniń ( Seıtqalı Qaramendın) 30 jyl buryn 19.07. 1991 j. jarıalaǵan maqalasynyń taqyrybyn da, mátinin de ózgertpeı kóshirgen N. Aryqbaıulynyń urlyǵyn, «Jas Alash» shyǵaryp otyr.
Tóleýbek QARAMENDİTEGİ, profesor, KSRO Sáýletshiler odaǵynyń múshesi, QR Jýrnalıser odaǵynyń múshesi, qoǵam qaıratkeri.
