«Qazmedıa ortalyǵy» konferens-zalynda Qazaqstan men Reseıdiń ǵylymı jáne mádenı qoǵamdastyǵy úshin mańyzdy oqıǵa –«Dáýir dıalogy: Qazaqstan men Reseı Federasıasy halyqtarynyń tarıhı jadyn saqtaý» taqyrybynda dóńgelek ústel ótti, onyń kún tártibiniń negizgi suraǵy:«Eski dáýirge jańa kózqaras: Qazaq dalasy men Reseı ımperıasy statısıka prızmasy boıynsha» monografıasynyń tusaýkeseri. İs-sharanyń uıymdastyrýshysy: «Eýrazıalyq monıtorıń»taldamalyq zertteýler ortalyǵy», dep habarlaıdy Dalanews.kz.
İs-shara Reseı Federasıasynyń Prezıdenti Vladımır Pýtınniń Qazaqstanǵa sapary qarsańynda ótti, is-sharada talqylanatyn taqyryptardyń Qazaqstan men Reseı Federasıasy arasyndaǵy mádenı dıalog pen áriptestik qatynastardy nyǵaıtý úshin ózektiligin atap ótti.
İs-sharanyń jumysyn bastaǵan kezde «Eýrazıalyq monıtorıń» TZO dırektory Álibek Tájibaev monografıanyń mańyzdylyǵyn ortaq tarıhı murany nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan ǵylymı dıplomatıanyń úlgisi retinde atap ótti. Á.Tájibaev zertteýdiń biregeı tásilin jetkizdi, bul tásildiń osy kezeńdegi zertteýlerdiń kópshiliginen aıyrmashylyǵy qazaq dalasynyń Reseı ımperıasyna qosylý úderisterin saıası taldaý áreketin bildiredi. Jumys Reseıdiń iri kitaphanalarynda saqtalatyn jalpyǵa qol jetimdi derekti derekkózderge negizdelgen bolyp keledi. Monografıa avtorlary osy málimetter jıyntyǵyn birinshi orynǵa qoıa otyryp statısıkalyq jáne derekti derekterdi obektıvti taldaýǵa erekshe nazar aýdarady.
«Eýrazıalyq monıtorıń» TZO ǵylymı jetekshisi, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Taısıa Marmontova «Eski dáýirge jańa kózqaras: Qazaq dalasy men Reseı ımperıasy statısıka prızmasy boıynsha» dep atalatyn zertteýdiń janryn «qujattardaǵy monografıa» retinde aıqyndady. Bul tásil dástúrli avtorlyq ınterpretasıany bastapqy derekkózderdi taldaýmen ushtastyra otyryp, qazaq dalasyn Reseı ımperıasynyń quramyna kiriktirýdiń kúrdeli tarıhı prosesine jańa kózqaras usynýǵa múmkindik beredi. Bul jerde saıasattanýshylar Otan tarıhynyń kúrdeli jáne óte sezimtal kezeńine nazar aýdardy.
Zertteýdiń negizgi mindeti ıdeologıalyq beıimdilikti boldyrmaıtyn obektıvti jáne teńdestirilgen taldaýdy usyný boldy. Jumysta memlekettik qoǵamdyq tarıhı kitaphana men Reseı memlekettik kitaphanasy qorlarynyń derekti kózderine nazar aýdarylady. Bul tásil prosesterdiń áleýmettik-ekonomıkalyq, saıası jáne mádenı aspektilerin ımperıalyq ortalyq turǵysynan qarastyrýǵa múmkindik berdi. Osy maqsatqa jetý úshin jalpy ǵylymı jáne mamandandyrylǵan ádister kesheni, sonyń ishinde saıası taldaý qoldanyldy. Olar tarıhı oqıǵalardy emosıonaldy baǵalaýsyz jáne olardyń qazirgi Qazaqstan-Reseı dıplomatıalyq kún tártibine áserin qamtamasyz etti.
Statısıka tarıhı prosestiń negizgi aspektilerin zertteýdiń negizgi quralyna aınaldy: sandyq derekter demografıadaǵy, ekonomıkadaǵy jáne áleýmettik qatynastardaǵy naqty ózgeristerdi anyqtaýǵa múmkindik beretin sýbektıvti túsindirýlerdiń áserin barynsha azaıtty; ımperıalyq saıasattyń qazaq jerlerin Reseı ımperıasynyń ekonomıkalyq júıesine biriktirýge áserin ashty; kóshi-qon ózgeristerin kórsetti jáne olardyń aımaqtyń áleýmettik qurylymyna áseri obektıvti negizdeme aldy. Jergilikti bılik pen salyq salý týraly málimetter ımperıalyq ákimshiliktiń aımaqpen ózara árekettesý erekshelikterin kórsetti. Temir joldardy qosa alǵanda, ınfraqurylymdy zertteý Qazaq dalasynyń strategıalyq rólin atap ótti. Jańa monografıa Qazaqstan men Reseı arasyndaǵy tarıhı jadyny saqtaýǵa jáne mádenı dıalogty nyǵaıtýǵa yqpal ete otyryp, tek kásipqoılarǵa ǵana emes, keń aýdıtorıaǵa da baǵyttalǵan.
«Eýrazıalyq monıtorıń» TZO dırektory Álibek Tájibaev jınalǵandardyń nazaryn zertteý tarıhı derekkózder men statısıkalyq derekterdi obektıvti taldaýǵa basa nazar aýdara otyryp, Qazaqstannyń Reseı ımperıasynyń quramyna kirigýiniń kúrdeli prosesterine biregeı kózqaras usynatynyna aýdardy. Ol ákimshilik reformalar, ekonomıkalyq ózgerister jáne mádenı ózara is-qımyldar óńirdi qalaı qalyptastyrǵanyn kórsetedi. Monografıa qazaq dalasynyń geosaıası róliniń kúrdeliligin, onyń qazirgi zamanǵy mańyzdylyǵyn túsinýge kómektesedi jáne ótkenniń dál jáne qujattarǵa negizdelgen beınesin usyna otyryp, mıftermen kúresýge yqpal etedi. Jumystyń avtorlary – halyqaralyq qatynastar salasyndaǵy tájirıbelik zertteýshiler jáne olardy avtorlyq ádisnamanyń prızmasy arqyly zertteý Qazaqstannyń ótkenin geosaıasattyń qazirgi zamanǵy syn-tegeýrinderi arqyly túsindirýge múmkindik beredi. Jumystyń ereksheligi – ıdeologıalyq beıimdilikten bas tartý jáne tarıhı tájirıbe men qazirgi dıplomatıalyq shyndyqtar arasyndaǵy baılanysty túsinýge tyrysý. Turaqty bolashaq úshin eki jaqtyń ulttyq múddelerin túsinýge jáne eskerýge basa nazar aýdara otyryp, tarıh sabaqtaryn eskerý qajet.
Aleksandr Igorevıch Drogovoz – halyqaralyq bilim berý ınstıtýty dırektorynyń orynbasary A. N. Kosygın jumystyń ǵylymı-tanymal sıpatqa ıe ekendigine nazar aýdardy. Tarıh ulttyq jáne mádenı biregeılikti qalyptastyrýda sheshýshi ról atqarady. Pýblısısıkalyq shyǵarmalar adamdarǵa ózderiniń ótkenin túsinýge, ata-babalarynyń qosqan úlesterin baǵalaýǵa jáne mádenı murany saqtaýdyń mańyzdylyǵyn túsinýge kómektesedi. Bul ásirese tarıhı jady qoǵamdy qalyptastyrýdyń negizi bolyp tabylatyn elderge qatysty.
Sondaı-aq, spıker zertteýdiń keıbir bólimderine nazar aýdardy, bul jerde statısıkalyq málimetter negizinde ózara is-qımyl jasaý týraly naqty qorytyndy jasaýǵa bolady. Uly Sibir temirjolynyń (qazirgi Transsib) rólin 1894 jyly 11 shildede Petropavl turǵyndary birinshi poıyzben qarsy aldy. Temirjol saýdany aıtarlyqtaı jandandyrdy, jergilikti ónerkásip pen aýyl sharýashylyǵynyń damýyna túrtki boldy. Stansıadan jyl saıyn 1 mln. puttan astam et, 1,5 mln danaǵa deıin qoı terisi-bylǵary buıymdary, 50-60 myń dana jóneltildi. Venada, Parıjde, Berlınde, Gambýrgte, Ystambulda jáne basqa qalalarda tanymal bolǵan sary maı men basqa da ónimderdiń pýdasy. Petropavlda temirjol qurylysynyń tarıhı mańyzy men alǵashqy jetistikteri stansıanyń aımaqtyń kólik jáne ekonomıkalyq ınfraqurylymyndaǵy mańyzdylyǵyn eskere otyryp, búgingi kúnge deıin óz jalǵasyn tapty.
Statısıka jergilikti halyqtyń jańa ekonomıkalyq múmkindikterge beıimdelýin kórsetetin aımaqtyń ekonomıkalyq ómirindegi qyzyqty jáne mańyzdy tendensıalardy anyqtaýǵa múmkindik beredi. Kókshetaý jáne Atbasar ýezerinde zyǵyr men qarasora ósirý týraly málimetter isker kazaktar men qonys aýdarýshylardyń aýylsharýashylyq daqyldaryn praktıkalyq paıda alý úshin qalaı paıdalanǵanyn kórsetedi. Mysaly, zyǵyr jáne qarasora alqaptary kenepter, arqandar men jabdyqtar jasaý úshin paıdalanylǵan maı men talshyqtardy óndirýge shıkizat berdi. Osylaısha, «búkil Reseı» kúntizbelerin zertteý zyǵyr óndirisi 1889 jyly 7,731 pýdtan 1902 jyly 40,555 pýdqa qalaı aıtarlyqtaı ósti degen qorytyndy jasaýǵa múmkindik berdi, bul onyń jergilikti ekonomıkadaǵy mańyzdylyǵynyń artqanyn kórsetedi. Kerisinshe, qarasora óndirisi 18,985-ten 13,055 pýdqa deıin qysqardy, bul basymdyqtardyń ózgerýi nemese suranystyń ózgerýi týraly aıtýy múmkin. Bul derekter aýyl sharýashylyǵyndaǵy ózgeristerdi kórsetip qana qoımaıdy, sonymen qatar aımaq halqynyń tabıǵı resýrstardy olardyń ómir súrýi men órkendeýiniń negizgi elementterine aınaldyrý arqyly ekonomıkalyq qıyndyqtarǵa qalaı beıimdelgenin tereńirek túsinýge múmkindik beredi.
Aqmola oblysyndaǵy jármeńke saýdasy týraly statısıkalyq derekter onyń jergilikti naryqtardy ǵana emes, sonymen birge aımaqty Reseı ımperıasynyń úlken ekonomıkalyq júıesimen baılanystyratyn dınamıkalyq ekonomıkalyq qubylys retindegi mańyzdylyǵyn kórsetedi. Jyl boıyna oblysta kóptegen jármeńkeler ótkizildi, olardyń árqaısysy jergilikti turǵyndardan bastap basqa provınsıalardan kelgen saýdagerlerge deıin ár túrli qatysýshylardy tartty. Jármeńkeler jazǵy jáne kúzgi bolyp bólindi, olardyń árqaısysynyń ózindik erekshelikteri boldy. Mysaly, Aqmoladaǵy asıgnasıa jáne Petropavl ýezindegi Taıynsha sıaqty jazǵy jármeńkeler dástúrli túrde maýsymdyq taýarlarǵa, sonyń ishinde mal men aýylsharýashylyq ónimderine shoǵyrlanǵan. Kókshetaý aýylyndaǵy Pokrovskaıa nemese aryq balyqtaǵy Aleksandro-Nevskaıa sıaqty kúzgi jármeńkelerde kolonıalyq jáne óndiristik taýarlardy qosa alǵanda, keń assortıment boldy. Jármeńke saýdasynyń kólemi áserli boldy: jeke jármeńkelerdiń aınalymy 200-den 700 myń rúblge deıin ózgerdi, al 40 jármeńkeniń jıyntyq aınalymy ákelý boıynsha 6 mıllıon rúblden jáne satý boıynsha 4 mıllıon rúblden asty. Negizgi taýarlarǵa mal men shıki azyq-túlik, sondaı-aq ımperıanyń ortalyq bólikterinen ákelingen óndiristik taýarlar kirdi. Bul derekter jármeńkelerdiń ekonomıkalyq qana emes, sonymen qatar áleýmettik ról atqarǵanyn, ár túrli aımaqtar arasyndaǵy baılanysty nyǵaıtyp, dalada saýda ınfraqurylymyn damytýǵa yqpal etetindigin kórsetedi.
Monografıany tanystyrý qorytyndysy boıynsha pikir almasý sheńberinde dóńgelek ústelge qatysýshylar jalpy tarıhtyń ulttyq biregeılikke, qazirgi zamanǵy zertteýlerdegi otarsyzdandyrý dıskýrsyna jáne Qazaqstan-Reseı ǵylymı jobalarynyń perspektıvalaryna áserin talqylady. İs-shara qonaqtarynyń arasynda akademıalyq qoǵamdastyqtyń, dıplomatıalyq toptardyń jáne qoǵamdyq uıymdardyń ókilderi, onyń ishinde «Astana» Halyqaralyq ýnıversıtetiniń Áleýmettik-gýmanıtarlyq ǵylymdar Joǵary mektebiniń dekany Saıat Baımuratuly, L.N. Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ulttyq ýnıversıtetiniń profesory Svetlana Kovalskaıa.
Pikirtalastyń negizgi qorytyndylary:
Qorytyndylaı kele, dóńgelek ústel moderatory Álibek Tájibaev Qazaqstan men Reseı arasyndaǵy mádenı jáne ǵylymı baılanystardy nyǵaıtý úshin monografıanyń mańyzdylyǵyn atap ótip, negizgi usynystar men nátıjelerin qorytyndylady.
İs-shara kitap tusaýkeseriniń saltanatty rásimimen, qatysýshylarǵa danalaryn tabystaýmen jáne avtorlardyń qoltańba-sessıasymen aıaqtaldy.
