Jalpy fýnksıonaldyq saýattylyq degen uǵymdy taratyp aıtar bolsaq, adamdardyń (jeke tulǵanyń) áleýmettik, mádenı, saıası jáne ekonomıkalyq qyzmetterge belsene aralasýy jáne ómir boıy bilim alýyna yqpal etetin bazalyq faktory. Iaǵnı búgingi jahandaný dáýirindegi zaman aǵymyna qaraı ilesip otyrýy. Sonymen, fýnksıonaldyq saýattylyq adamnyń mamandyǵyna, jasyna qaramastan únemi bilimin jetildirip otyrýy. Mundaǵy basshylyqqa alynatyn fýnksıonaldyq sapalar: belsendilik, shyǵarmashylyq turǵyda oılaý, sheshim qabyldaı alý, óz kásibin durys tańdaı alýǵa qabilettilik, t.b. Iaǵnı, jalpy bilim beretin mektepterde Qazaqstan respýblıkasynyń zıatkerlik, dene jáne rýhanı turǵysynan damyǵan azamatyn qalyptastyrý, onyń fızıkalyq qubylmaly álemde áleýmettik beıimdelýin qamtamasyz etetin bilim alýdaǵy qajettilikterin qanaǵattandyrý bolyp tabylady. Osyǵan oraı Ulttyq josparda fýnksıonaldyq saýattylyqtyń tómendegideı negizgi mehanızimderin bólip kórsetedi. Ulttyq jospardyń joǵaryda atalǵan maqsat, mindetterin júzege asyrýda tómendegideı tetikteri (mehanızmderi) naqtylanyp, mektep oqýshylarynyń fýnksıonaldyq saýattylyǵyn damytý úshin bilim berý júıesinde basshylyqqa alynady.
Olar:
• bilim berý mazmuny (ulttyq standarttar, oqý baǵdarlamalary);
• oqytý nysandary men ádisteri;
• bilim alýshylardyń oqýdaǵy jetistikterin dıagnostıkalaý men baǵalaý júıesi;
•mektepten tys, qosymsha bilim berý baǵdarlamalary;
• mektepti basqarý modeli (qoǵamdyq-memlekettik nysan, mektepterdiń oqý josparyn retteýdegi derbestiginiń joǵary deńgeıi);
• barlyq múddeli taraptarmen áriptestikke negizdelgen dostyq qalyptaǵy bilim berý ortasynyń bolýy;
• ata-analardyń balalardy oqytý men tárbıeleý prosesindegi belsendi róli.
Onyń alǵashqysy – oqytý metodologıasy men mazmunyn túbegeıli jańartý. Iaǵnı mektep oqýshylarynyń fýnksıonaldyq saýattylyǵyn damytý jalpy bilim beretin orta mekteptiń Memlekettik jalpyǵa mindetti bilim berý standartyn (MJBS) jańartýdan bastaý alýǵa tıis. Ol úshin muǵalim bilim alýshynyń boıyna alǵan bilimin praktıkalyq jaǵdaıda tıimdi jáne áleýmettik beıimdelý úderisinde paıdalana alatyndaı negizgi quzyrettilikterdi sińirýi kerek.
Olar:
basqarýshylyq (problemany sheshý qabileti);
aqparattyq (óz betinshe aqparattar kózderi arqyly únemi bilimin kóterip otyrýy, sol arqyly tanymdyq qabiletin ushtaý);
kommýnıkatıvtik (úsh tilde: qazaq, orys, aǵylshyn (shet) aýyzsha, jazbasha qarym-qatynas jasaý);
áleýmettik (qoǵamda, ózi ómir súrgen ortada is-áreket jasaı alý qabileti);
tulǵalyq ( ózin jeke tulǵa retinde qalyptastyrýǵa qajetti bilim, bilik, daǵdylardy ıgerý, bolashaq ózi tańdaǵan kásibin ózi anyqtaý, onyń qıynshylyǵy men kúrdeliligine tózimdi bolý);
azamattyq (qazaq halqynyń salt-dástúri, tarıhy, mádenıeti, dili, tilin tereń meńgerip, Qazaqstannyń ósip-órkendeýi jolyndaǵy azamattyq paryzyn túsinýi);
tehnologıalyq (ár azamat óz mamndyǵyna qaraı aqparattyq tehnologıalardy, sandyq tehnologıany, bilim berý tehnologıalaryn saýatty paıdalanýy).
Bilim alýshy osy atalǵan negizgi quzyrettiliktermen qatar pándik quzyrettilikterdi (ár pánniń mazmuny arqyly) meńgerýi tıis.
Egemendi elimizdiń halyq sharýashylyǵyn damytýdyń mańyzy, onyń materıaldyq-tehnıkalyq bazasyn nyǵaıtýdyń ózekti problemalaryn sheshýdegi, qoǵamdyq óndiristiń tıimdiligin arttyrýdaǵy, eńbekshilerdiń materıaldyq jáne mádenı deńgeıin kóterýdegi geometrıa ǵylymynyń mańyzy men roli óte zor. Sebebi ǵylymdar júıesinde geometrıa aıryqsha oryn alady. geometrıanyń ereksheligi –ol qazirgi kezdegi aýadaı qajetti tehnıkalyq ǵylymdardyń negizi. Geometrıa sabaǵynda oqýshylarǵa naqty mysal keltire otyryp, olardyń alǵan bilimderi mańyzdy praktıkalyq máselelerdi sheshýge qajet ekendigin túsindirý qajet. Oqýshylardyń bilimniń ómirlik mańyzyn túsinýi, teorıa men praktıkany tyǵyz baılanystyrady, pánge yntasyn arttyrady, oqýshylar bilimindegi formalızmı elementterin joıady. Oqýshylardyń bilimge yntasynyń bolýy, olardyń sabaqtaǵy belsendiliginiń artýyna bilim sapasynyń joǵarlaýyna, bilim alýdyń paıdasyn túsinýdiń qalyptasýyna múmkindik beredi, menmendik jáne jalqaýlyqtan bezý qasıetteri qalyptasady. Geometrıa kýrsynyń árbir taqyrybyn oqytý barysynda oqýshylardy aınala qorshaǵan ortany tanýdaǵy geometrıanyń rólin durys túsinýge jáne alǵan bilimderin praktıkalyq esepterdi sheshýde qoldana bilýge áseri tıetindeı pánaralyq baılanystardy iske asyryp otyrýy qajet.
Mektep geometrıa kýrsyn oqytýdyń eń mańyzdy maqsattarynyń biri – geometrıanyń qoldanbaly múmkindikterin ashý. Matematıkalyq, syzý,tehnologıa nemese geografıalyq ,t.b. mazmundy esepterdi sheshý barysynda oqýshylar geometrıalyq uǵymdar men zańdylyqtardy tereńirek túsinip, uǵynyp , sonymen qatar kásibı daıarlyqtyń negizderin meńgeredi. Pánaralyq esepter dep – sybaılas pánderdiń bilimderin nemese esepterin keltirýdi nemese paıdalanýdy qajet etetin esepterdi nemese bir oqý pániniń materıaly negizinde qurastyrylyp, basqa pánderde arnaıy dıdaktıkalyq maqsatpen qoldanylatyn esepterdi aıtamyz. Oqýshylardyń oılaý qabiletterin damytýda,olardy tárbıeleýde,bilikteri men daǵdylarynyń qalyptasýynda, geometrıanyń praktıkamen baılanysyn kórsetýde eseptiń alatyn orny óte zor. Oqýshylardyń dúnıetanymyna ár oqý páni óz úlesin qosyp otyrady. Sonyń ishinde geometrıany oqytý barysynda sabaqtas pánderden jáne naqtyly ómirden oqýshylarǵa túsinikti túrde keltirgen derekter ǵylymı bilimderdiń paıda bolý negizin, qorshaǵan ortanyń tabıǵat qubylystarynyń tanymaly jeke pánderdiń geometrıanyń uǵymdary men abstraktili jaǵdaılaryn ońaı sezine biledi
Ólshemi 16cm bolatyn tekshe boıalyp,ólshemi 4sm bolatyn kishi kýbtarǵa bólingen.
1-curaq. Bundaı bólý kezinde tekshe neshe ret jazyqtyqtarmen qıylady jáne neshe tekshege bólinedi?
2-curaq. Teksheniń úsh jaǵyna, eki jaǵyna, bir jaǵyna boıaý tıgen teksheler sanyn anyqtańyz,neshe tekshege boıaý tımegen?
3-curaq. Barlyq maıda tekshelerdiń neshe jaqtaryna boıaý tıgen?
Bul jańadan ashylyp jatqan ashanaǵa 2 ústel jasatý úshin ustaǵa berilgen tapsyrys.Ústeldiń ólshemderi kórsetilgen.Ústelge qajetti materıaldyń satylymdaǵy ólshemi180x260cm .
1-curaq:Tapsyrys berýshi materıaldy únemdi paıdalaný úshin neshe lamınat alýy kerek jáne ony tildirý úshin lamınat betine qalaı ornalastyrý kerek.
2-curaq:Ústel jıekterin kómkerý úshin neshe metr kómkerme qajet?
3-curaq:Bul materıaldan artylatyn jaramdy bólikterdiń ólshemi qandaı?
Mysal-3:Syzbada qazaqtyń ulttyq qundylyqtarynyń biri, kıiz úı barlyq ólshemderimen beınelengen.
1-curaq. Kıiz úı qandaı fıgýralardan quralǵan.
2-curaq. Úıdiń jalpy bıiktigin tabý kerek.
3-curaq. Úı qurylymynyń eń basty ereksheligi
Mysal-4. Sheńber ishinde radıýsy odan eki ese kishi sheńber aınalyp júr.
1-curaq. Kishi sheńber úlken sheńberdi tolyq bir aınalyp shyqqan kezde osy kishi sheńber boıynan alynǵan kez kelgen bir núkteniń júrip ótetin jolyn tap.
2-curaq. Kishi sheńberdiń sentriniń júrip ótetin joly.
Mysal-5.Ashyq kúnde jalǵyz ósip turǵan terektiń bıiktigin tek bir metrlik syzǵyshpen ǵana ólsheý kerek.
1-curaq. Ólsheý jumysyn júrgizý úshin ne bilý kerek?
2-curaq. Bul eseptiń sheshýi nege negizdelgen?
Birinshi mysalda oqýshynyń fıgýradan onyń ishki bólikterin kózge elestete bilý qabiletin damytý bolsa , al ekinshi mysalda pánaralyq baılanysty qoldanyp, praktıkalyq jumys jasaý. Úshinshi mysalda ulttyq qundylyǵymyz kıiz úı arqyly 11-synyptaǵy aınalý deneleri taraýyna qaıtalaý esepter shyǵarý bolsa, sonymen qatar dana halqymyzdyń geometrıalyq esepteýlerge sheberligin kórsetý. Tórtinshi mysalda oqýshynyń tanymdyń deńgeıin arttyrýǵa arnalǵan esep. Besinshi mysalda aǵash jáne syzǵyshtyń kóleńkeleriniń arasyndaǵy baılanysty úshburyshtardyń uqsastyǵy taqyrybyna arnalǵan esep.
Qoryta kele oqýshynyń mektep baǵdarlamasyn meńgerý ǵana emes, jeke tulǵanyń damýyndaǵy bilimin, tanymyn shyńdaý, ártúrli ómirlik jaǵdaılarda sheshim qabyldaı alatyn qabiletterin damytýǵa baǵyttaý bolyp otyr.Bul esepterdiń negizgi erekshelikteri zertteý jumystarynyń jan jaqty qarastyrylýy men júıeliligine negizdelgen.
Jubanazar Gýlzıra Súleımenqyzy,
Jambyl oblysy, Qarataý q., Talas aýdany
Sh.Ýalıhanov atyndaǵy orta mekteptiń
matematıka pániniń muǵalimi
