Sot pen quqyq salasyna qatysty qoǵam ishindegi senimsizdik pen kúdik seıiler emes. Nege?

Eger Qazaqstan búgingi tyǵyryqtan shyqsyn deıtin bolsaq, kezek kúttirmeıtin reformalardyń bastysy – quqyqtyq reforma ekeni haq. Bul týraly bas sýdıamyz da, bas prokýrorymyz da ashyq málimdep jatyr. Alaıda qaǵaz ben sózdiń shyndyǵymen qatar, ómirdiń shyndyǵy bar ekenin jaqsy bilemiz.

Osy ómirdiń shyndyǵy, basymyzdan ótkergen azdy-kópti tájirıbemiz elimizde qordalanǵan kóptegen máseleniń qarapaıym ǵana «ádilettilik» degen sózge baryp tireletinin aıqaılap aıtyp otyr.

Aldaǵy onjyldyqta dúıim qazaqqa qandaı ortaq uran bar, jurtty alańdatatyn qandaı taqyryp bar dep surasańyz, taǵy da osy «ádilettilikti» aıtar edim.

Barsha saıası úderister, barsha ádebı ne mádenı prosester, qoǵamdyq talqylar osy bir sózdiń, uǵymnyń aınalasynda júretin bolady.

Ádildik...

Sharasy, amaly taýsylǵan qarapaıym adamdar, azamattar «ádilettilikti» qaıdan izdeıdi? Árıne, sottan, prokýratýradan izdeıdi. Buǵan dáleldi Jaqyp Asanov myrzanyń ózi aıtyp otyr.

Sońǵy bes jylda elimizdegi sotqa jetetin azamattyq isterdiń sany 200 myńnan shamamen 1 mıllıonǵa deıin jetken eken. Oılap qarańyzdarshy: bes ese artqan. Bul neni kórsetedi?

 Azamattardyń zańǵa baǵynyp, quqyqtyq sanasynyń artqany ǵana emes, bul – elimizdegi kóptegen máseleniń adamı, azamattyq, qazaqtyq turǵyda sheshile almaǵanynyń belgisi.

Eń qıyny, eń sumdyǵy – biz tek sotqa, zańǵa ǵana senýden qalǵan joqpyz, óz-ózimizge, óz dástúrimizge, mádenıetimizge, aqylymyzǵa senýden qalyp jatqan ultpyz. Sońǵy jyldary osynyń aldyn alatyn ınstıtýttar, kásipter, mamandar daıyndalyp, engizilip te jatyr. Al olarǵa júginetinder sany neken-saıaq.

Sot pen prokýratýranyń jaǵdaıy qalaı? 

 Ol da belgili. Bizdiń sottar men prokýratýra táýelsiz qurylymdar emes. Olardyń atqarýshy bılikke táýeldi ekenin besiktegi bala da biledi.

Eger sen bılikpen sottassań, bılikke shaǵymdansań – utylasyń. Bar máseleni Konstıtýsıa men zań emes, «telefon quqyǵy» sheshedi.

 Eger bılikke qarsy kelseń, utylyp qana qoımaısyń, óziń tutylasyń, óziń qýdalaýǵa túsesiń. Eger baı men kedeı sotta keziger bolsa, kedeıdiń utylatyny belgili.

 Sonda «ádilettilikti» qaıdan izdep tabýǵa bolady? İzdegenin taba almaǵandar, osyndaı shyrqyrap turǵan ádiletsizdikti kórgender ne istemek? Onyń da joldaryn kórip otyrmyz: biri – ózin-ózi órtep jatyr, biri – elden shetelge bezip jatyr, biri – jemqorlyqqa salynyp, para berip, tamyr-tanys izdep, ózi sol jemqor júıeniń quramdas bóligine aınalady, endi biri – ádiletti joǵarǵy sottan emes, múldem joǵarydan izdep, Qudaıdyń atyn aıtyp, ózin de, ózgeni de jarýǵa daıyn jaǵdaıǵa jetip qaldy. 

Osyndaı kúımen alysqa bara alamyz ba? Álemdegi úzdik 30 eldiń quramyna kiremiz dep úmittengen «máńgilik» memleketimiz 30 jyl emes, 30 aıǵa shydaı ma eken?

Aınalyp kelgende, sottyń túzelýi, reformalanýy tek Jaqyp Asanovtyń shekpeniniń ǵana máselesi emes. Barsha el men qoǵam bolashaǵynyń máselesi.

Búgingi prezıdent N.Nazarbaev qurǵan saıası júıe men rejımniń qalý-qalmaýynyń da máselesi.

Osy júıeniń qaıshylyqtary men qany-janyna sińgen qıturqylary sot pen prokýratýrany reformalaýǵa múmkindik bere me eken? Keńirek aıtatyn bolsaq, «Bul júıe óz-ózin reformalaı ala ma, álde ony ózgertý úshin júıeni túbegeıli qurtyp, jańadan salý kerek pe? Jańadan quratyn bolsaq, eski júıeniń qıraýy memlekettiń kúıreýine alyp kelmeı me?» degen úlken, asa kúrdeli saıası-fılosofıalyq suraqtar da týyndaıdy.

Jaqyp Asanov pen Qaırat Qojamjarov bastaǵan reformalar men ózgerister, olardyń iske asý-aspaýy osy suraqtarǵa naqty jaýap berýi tıis sıaqty.

Qatelikti moıyndaý qajet

Shynaıy, shynshyl reforma qatelikterdi aıqyn moıyndaýdan bastalady. Búginde sot pen prokýratýra júıesine biraz syn aıtylyp ta jatyr.

Biraq, shynyn aıtý kerek, qos basshy da búgingi júıeni ishinen ózgerte alamyz dep senedi. Jaqyp Asanov óz sózinde «biz reformalar usynbaımyz, prezıdenttiń aıtqanyn júzege asyramyz» dep qaldy.

Meniń oıymsha, shynaıy reformalar, shynaıy modernızasıa – qashanda ómir men ólim arasyndaǵy tańdaý. Ia bolamyz, ıa joıylamyz. Ia ózgeremiz, ıa qurımyz. Ia jasaımyz, ıa atylamyz degen tańdaý.

Búgingi sot pen prokýratýra júıeleri stalındik-totalıtarlyq júıeniń izbasary, sonyń mentalıteti men psıhologıasyn qanyna sińirgen ınstıtýttar.

Sol mentalıtet pen psıhologıadan arylmaı, sony ashyq moıyndamaı, olardy ózgertemiz deýdiń ózi qatelik. Ókinishke qaraı, eki basshy da osy týraly mardymdy oı aıtpaıdy.

Búgingi sot pen prokýratýra júıeleri ózgermese, elimiz damymaıdy, kerisinshe, entropıa men irip-shirý jolyna túsip ketedi. Túsip te jatyr.

Bizdegi reformalardyń kóptegen jaǵdaıda iske aspaı qalýy adam faktoryna baryp tireledi. Biz máseleni sheshý úshin ádis-tásil izdemeımiz, adam izdeı bastaımyz. Jáne de adam izdeýimizdiń ózinde kóptegen shıkilikter bar.

Maı-maı, kir-kir bolǵan kartany ońdy-soldy sapyra beremiz, sapyra beremiz. Jaqsy adam kelse az da bolsa is ońalǵandaı bolady, ketse bitti – bári de toqtap, keri qaıtady.

Mysaly, bas prokýratýradaǵy Jaqyp Asanovtyń kezinde bastalǵan ashyqtyq, tehnologıalyq jańalyqtardyń birazy jańa basshylyq kelgen boıdan úzildi de qaldy.

Sony bastaǵan azamattardyń bir toby syrtta qaldy, bir toby Jaqyp Asanovtyń sońynan ilesip ketti. Sonda bunymyz ne reforma? Qandaı reforma?

Búgingi sot pen prokýratýra júıesi bir mezette júzdegen, qajet bolsa myńdaǵan qyzmetkerin jumystan shyǵarýǵa ázir me?

 Mysaly, bir aýdandyq sotta ne prokýratýrada bir qyzmetker qylmyspen, paramen ustalyp jatsa, sol sotta istegen barsha adamdy jumystan shyǵarýǵa ázir me? Eger Asanov pen Qojamjarov myrzalar «ıá, daıynbyz» dep qana qoımaı, osyny is júzinde júzege asyrsa, óz basym osy eki vedomstvoda shynaıy bir reformalar bastalyp jatyr degenge sener edim.

Sýdıalar men prokýrorlar 

Másele –sýdıalar men prokýrorlardyń ózderi keshegi bolmysy men tirligine jıirkenip qaraı bilýinde. Jańadan kelgen nemese qatań suryptaýdan ótken sýdıalar men prokýrorlar «Biz eshqashan da burynǵy áriptesterimizdeı bolmaımyz! Biz úlken eldik mısıany atqaryp jatyrmyz. Bizdiń paraqor bolýǵa qaqymyz joq, jemqor bolýǵa arymyz jibermeıdi!» dep urandap qana emes, sol prınsıpterin iske asyra bilýinde.

Mysaly, erteńgi kúni jas sýdıa ıa prokýror «meniń basshym para alady eken, zańdy aıaqqa basady eken» dep qoǵamǵa dálelin keltirip jar salsa, ıa basshylyǵyna aryzdansa, onyń kúni ne bolady? Ol «stýkach» degen jaman atpen jumystan qýyla ma, álde onyń basshylary tutqyndala ma?

Buryn-sońdybolmaǵan jańa júıeni alystan emes, Astanadan bastaýǵa bola ma? Astananyń úsh aýdany ǵana bar, máselen. Sol úsh aýdanda ıdealdy, Asanovtyń armanynan týyndaǵan, atyna shań jýymaıtyn, ádil de, ádiletti de sotty qurýǵa bola ma eken?

Sol Astanada bylyqqa batqan, sońynda áńgime júrgen, faktisi bar sýdıalar men prokýrorlardy top- tobymen jumystan ketirip, qajet bolsa sottap, quqyq júıesine eshqashan da jolaı almaıtyndaı etý múmkin be? Eger múmkin bolsa, oǵan kóp ýaqyttyń da qajeti joq.

Toqeter

Baıaǵyda Grýzıadaǵy reformalardy júzege asyrǵan, josparlaǵan azamattardyń biri – Kaha Bendýkıdzemen tanysyp, bir apta boıy aralasýǵa múmkindik alǵan bolatynmyn.

 Bir reti kelgende «Grýzıadaǵy reformalardy basqa jerde júzege asyrý úshin ne isteý kerek?» dep suraq qoıǵan bolatynmyn.

Sonda Bendýkıdze myrza: «Kez kelgen reformany júzege asyrý úshin úsh-aq adam qajet. Bir adam osy reformalardyń tizbegin, konsepsıasyn jasap, soǵan jeke jaýapkershilikti óz moınyna alýy kerek.

 Ekinshi adam osy reformalardy qaıtken kúnde de, eshkimmen, eshqandaı qıyndyqpen sanaspaı iske asyrýy tıis. Ol adamnyń qolyna qajetti bılik, erik-jiger berilýi tıis.

Úshinshi adam kúni-túni otyryp, istelip jatqan jumys týraly halyqqa túsindirme jumysyn júrgizýi kerek. Eger osy úsh adam tabylsa, olardyń qajetti quqyqtary men múmkindikteri bolsa, kez kelgen reformany kez kelgen elde iske asyrýǵa bolady», – degen edi.

Kezinde Sovet Odaǵyndaǵy eń jemqor, eń paraqor atanǵan grýzınder sot reformasyn jasaı bildi. Grýzınniń qolynan kelgen nárse qazaqtyń qolynan kelmeı me sonda?...

Derekkóz: "Jas Alash" gazeti,

yqshamdalyp alyndy