Erterekte «Qazaqtyń soltústik óńiri orystyń úlpershegi» dep shoq tastap ketken Soljenısynnyń sandyraǵyn qaıta tiriltip, «qazaq degen halyq bolmaǵan», «Qazaqstannyń soltústik aýmaǵyn Reseı syılaǵan» degen sıaqty sasyq pıǵyldary dúmp-dúmp estilip tur. Kún saıyn. Memlekettik Dýma deńgeıinde!
Bul áńgime dál Májilis saılaýynyń qarsańynda oqystan paıda boldy degenge sengiń kelmeıdi. Bizdińshe, munyń kózge kórinbeıtin eki úlken sebebi bar.
Birinshisi
Qyzý júrgizilip jatqan saılaýaldy prosesterden halyqtyń nazaryn ýaqytsha basqa jaqqa burý. Mysaly, bilim jáne ǵylym mınıstriniń qatań talabyna qaramastan, mektep dırektorlary men muǵalimderi qazirgi ýaqytta saılaý jumystaryna jegilýde.
Sabaq berýdiń arasynda saılaýshylar tizimine túgendeý (sverka) jasaýda. Mekenjaılaryn, telefondaryn anyqtaýda. Úılerdi, kóshelerdi aralap, lıstovkalar ilýde. Basqa da búdjettik qyzmetkerler de (ákimshilik mamandary, dárigerler) kóptep jumyldyrylýda. Bul óte aýqymdy jumys. Sonyń óteýi úshin jýyrda saılaý komısıasyna tartylǵandardyń barlyǵyna qomaqty syıaqy úlestirildi. Mine, osyndaı jabyq isterden jurt kóńilin aýdaryp áketý, ásirese muǵalimderdi qoǵam synynan arashalap alý mańyzdy bop turǵany ras.
Ekinshisi
Qazaqstan bıliginen úmitker áldekimder Reseıdiń jaldamaly pıarshıkteri arqyly elimizdegi turaqtylyqty buzǵysy keletini ańǵarylady. Túpki maqsaty – Toqaev bıligin shaıqaltý. Elde dúrbeleń týǵyzý arqyly joǵary bılikke ıe bolý. Alda-jalda qazaqtardyń bas kóterýi bola qalǵan jaǵdaıda, «otandastardy qorǵaý» maqsatynda Reseıdiń áskerin kirgizýge syltaý daıyndaý.
Munyń aıaǵy tynysh jatqan qazaq jastarynyń namysyna shoq túsirdi. «Tynysh turǵan búrkitti, quıryqqa túrtip úrkitti» degen osy! Atqaminerlerimiz ben saıasatkerlerimiz máskeýlik arandatýshylarǵa jaıdaq sózben máımóńkelep, sypaıy jaýap berip jatqan kezde, jastarymyz eskımos bolǵysy kelmeıtinin ispen tanytty.
Almatydaǵy «Namys» jastar qozǵalysynyń ókili Azamat Joldybaev bastaǵan top Petropavl qalasyna arnaıy baryp, ejelgi «Qyzyljar» ataýyn qaıtarýdy jáne memlekettik til – qazaq tiliniń ústemdigin arttyrýdy talap etken petısıasyn tapsyrypty.
Bárekeldi! Basqaǵa emes, SQO ákimi Qumar Aqsaqalovtyń qaramaǵyndaǵy İshki saıasat basqarmasy ókiliniń óz qolyna! Internet jelisinen kózimizben kórdik, qulaǵymyzben tyńdadyq.
Bul arada aıtary joq, jastardyń batyl talaby óte oryndy ári qısyndy. Olar Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń «Keleshekte, shyn máninde, ultaralyq qatynas tiline aınalýy tıis qazaq tilin jyldam damytýymyz qajet» degenine senip, óz oılaryn ashyq bildirip otyr. Sonymen birge orys otarshyldary jazyp ketken julym-julym tarıhymyzdy qalpyna keltirýdiń ýaqyty kelgenin de túsinip tur. Óıtkeni burynǵy qatelikterimizdi búgin shuǵyl túzemesek, órship turǵan qyp-qyzyl daýǵa núkte qoıylýy ekitalaı. Jastar ǵana emes, Qazaq eliniń múddesin alystaǵy túrik, sheshen, ıngýsh baýyrlarymyz batyl qorǵap jatqan kezde, ózimizdiń jergilikti sheneýnikterdiń osy máseleden bastaryn ala qashqany jaramady.
Petropavl qalalyq ákimdigi «Qala ataýyn ózgertýge qatysty aryz-shaǵym túsken joq. Qyzyljar ataýy jazylǵan sýretter ótirik. Fotoshop. Shyndyqqa sáıkes emes» degen shuǵyl aqparat taratypty. Onysy jartylaı ras. «Qyzyljar» ataýy jastar túsirgen beınekóriniste aıqyn kórinip tur. Al petısıa qalalyq ákimdikke túspegenine senýge bolady.
Qujat oblys ákimi Qumar Aqsaqalovtyń apparatyna tikeleı tapsyryldy! Endeshe, osynyń bárine oblys ákimi jaýap berýge tıis!
Bılikten qoldaý izdegen jastardyń demokratıa men ádilettiliktiń baryna degen senimin kúl-talqan etken jaýapty qyzmetkerler de jaýapsyz qalmaıtynyna senemiz. Olar eń bolmasa, jas belsendilerge qala atyn aýystyrýdy oblys sheshpeıtinin túsindirýi kerek edi.
Shyndyq izdegen jastardy arqadan qaǵyp shyǵaryp salý, «eshteńe kórmedik, bilmedik» deý – bul endi, so-onaý keńestik júıeden qalǵan komsomoldyq ádis.
86-nyń Jeltoqsanynda da bılik osyndaı qıturqy ádis qoldanǵan. Alańǵa beıbit nıetpen jınalǵan stýdent jastardy tyńdaǵysy kelmegen. «Qazaqstandy qazaq basshysy nege basqarmaıdy» degen bir ǵana jalqy saýalǵa durys jaýap bermeýdiń saldary nege ulasqany belgili.
Muny sol kezderi Qostanaı oblysyndaǵy aýdandyq komsomol uıymyn basqarǵan Qumar Aqsaqalov umytýǵa tıis emes edi! Jalpy, biz ótkennen qorytyndy shyǵara almaıtyn halyq ekenbiz. Appaq qarǵa qyzyl qanmen jazylǵan tarıhtyń ashshy sabaqtary esimizden tez umytylǵany ókinishti!
Halqymyzda «Jaý jaǵadan alǵanda, bóri etekten tartady» degen mátel bar. Atalarymyz bosqa aıtpaǵan bolar. Joq jerden jaý izdemeıik desek te, kórshi memlekettiń bılik basyndaǵylar bizge dostyq nıet tanytyp turmaǵanyn ishimiz sezip otyr. Biz kóringen kók attyǵa «senimen dospyz» dep, qol shapalaqtap, qosyla júgiretin jas balalar sıaqtymyz. Úı tańdap, kúı tańdap shirengen qonaqtardy qoltyqtap attan túsirip, aýzyna barymyzdy tosamyz. Olar bolsa asymyzdy iship, aıaǵymyzdy teýip, «Má, saǵan dostyq!» dep, basymyzdan qamshymen bir tartyp, saq-saq kúlip ketedi.
Bizden keıingi jastar budan ári mundaıǵa kónýge bolmaıtynyn uǵyndy. Olar «Taspen atqandy taspen atý kerek» ekenin jasqanbaı aıtýda. Omby, Orynbor, Túmen, Astrahan, Sarytaý sıaqty shúıgindi jerlerimiz bógdeniń qolynda qalǵanyn túgendep, Qyzyljar ataýynyń qalpyna keltirilýin talap etýi de sonyń jalǵasy.
Aǵa býynnyń aǵattyǵy...
Al bıliktiń tizginin ustap otyrǵan bizdiń aǵa býyn ókilderi bolsa etekten tartyp, jastardy jan-jaqtan qaýmalap aýzyn ashtyrmaýda.
Qazaqstanǵa qarap ulyǵan ashkóz bórilerdiń nıeti jaman ekenin bilse de, bilmegendeı keıip tanytýda. «Ózi sý ishken qudyǵyna túkirgen» LDPR serkesi Vladımır Jırınovskııden bastap, qazaqtyń jerinde dúnıege kelgender az emes.
Qazaqtyń sýyn iship, nanyn jegen. Oqyǵan, toqyǵan. Biraq Reseı Prezıdentiniń Baspasóz qyzmeti basqarmasynyń jetekshisi Natalá Tımakova (Almaty), «NTV» kanalynyń telejúrgizýshisi Lera Kýdrávseva (Óskemen), «Mentovskıe voıny» serıalyna túsken tanymal akter Aleksandr Ýstúgov (Ekibastuz), «Na-Na» tobynyń prodúseri Barı Alıbasov (Shar qalasy), kınoakter Pavel Prılýchnyı (Shymkent) sıaqtylar qazaq jerin talap jatqan «shıbórilerge» bir aýyz eskertý aıtýǵa jaramady.
Óıtkeni olarda «Qazaqstan – meniń týǵan jerim, meniń Otanym» degen patrıottyq sezim joq.
Osy jaǵdaılarǵa baılanysty Qazaqstan Syrtqy ister mınıstrligi Reseıge nota joldaýmen shekteldi. Alaıda shýly másele ashyq kúıinde qalyp otyr. Olaı bolsa, Táýelsizdigimizdi qorǵaýdy búginde naqty sharalardan bastaýymyz qajet.
Uzaq jyl ult máselesin zerttep kele jatqan saıasattanýshy jýrnalıs retinde aıtaıyn.
Orystildi mamandardy daıarlap shyǵarý – memleketimizdegi tutas halyqty (qazaqtildi, orystildi dep) ekige bóletin qaýipti faktor ekenin moıyndaǵan jón.
Petropavl ákimdigindegi orystildi memlekettik qyzmetkerlerdiń ulttyq máseleni júrekpen qabyldaı almaýynyń syry da osynda.
Búgingi kúni bizdiń memleketimizge keregi adamı kapıtal ma, joq ulttyq kapıtal ma? Menińshe, sońǵysy!
Endeshe, Reseı parlamentiniń bilim jáne ǵylym komıtetiniń jetekshisi Vácheslav Nıkonovtyń sózine jaýap retinde elimizdegi orys tilinde bilim beretin mektepter men joǵary oqý oryndaryn búdjetten qarjylandyrýdy toqtatýdy usynamyn. Bul olardy jabý degen sóz emes. Elimizdegi nemis, fransýz, káris tilderindegi, basqa da oqý oryndary sıaqty ózin-ózi qarjylandyryp, bilim berýdi jalǵastyra bersin. Tek Reseı úshin Qazaq memleketiniń esebinen kadr daıyndaýdy shuǵyl doǵarýymyz qajet!
Máselen, elimizdegi 19 JOO-da orystildi jýrnalıs kadrlary oqytylady eken. Bul degen qyrýar qarjyny jelge shashýmen birdeı! Olardyń kóbi Reseı Prezıdentiniń sózin jetkizýshi Natalá Tımakova sıaqty bolashaqta ózimizge qarsy jumys isteıtinin joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Sol sebepten bar kúshti (materıaldyq resýrstardy) qazaqtildi ulttyq mamandar daıyndaýǵa jumsaǵanymyz jón. Meniń bul pikirimnen «ultshyldyq» izdemeı, aqıqatqa týra qaraı bileıik. Reseı memleketinde 153 ýnıversıtet pen ınstıtýt jýrnalısıka mamandyǵyn oqytatynyn eskersek, orys tildi áriptesterimizge alańdaýǵa negiz joq. Olardyń birde-birinde qazaq tilinde maman daıarlanbaıdy.
Sóz retine oraı aıta keteıik, 2 mıllıondaı qazaq ulty turatyn sol Reseıde yrymǵa qazaq mektebi joq. Biz bolsaq, keńes kezinen kele jatqan ulttar dostyǵyn mansuqtaıtyn qyzyl uranǵa elitip, barlyq etnostar úshin jeksenbilik mektepterdi ashyp tastadyq. Búdjetten qyrýar qarjy bólip. Resmı derekterdi qarap otyrsam, «júz neshe ulttan quralǵan» ulan-ǵaıyr memleketimizde eki eskımos qana turady eken. Kádimgideı sanatqa qosylǵan. Kúlesiz be, jylaısyz ba? Ózińiz bilińiz.
Qazaqstan aýmaǵynda ertede Altyn Orda, Qazaq handyǵy sıaqty ulttyq memleketterdiń bolǵanyn ormandaı orys bilmeı otyrǵanda, álgi eki eskımos biler deısiz be? Árıne, bilmeıdi. Biraq «Bolshaıa ıgra» baǵdarlamasynda aıtylǵan «Qazaqstan aýmaǵy – Reseıdiń bergen úlken syıy» eken ǵoı dep senip qalyp, erteń ekeýi aqyryp teńdik surasa, tórden oryn usynarymyz anyq.
Qaıym-Munar TABEEV,
jýrnalıs-jazýshy, Qazaqstannyń qurmetti jýrnalısi
