– Egor myrza, etnosaralyq tutastyqty, birlikti nyǵaıtý, elimizge ártúrli sebeptermen qonys aýdarǵan túrli etnostardyń mádenıeti, salt-dástúrin saqtaý, Qazaqstan halqyn ortaq maqsatqa jumyldyrý úshin qurylǵan Qazaqstan halqy Assambleıasyn búginde ózge elder aıryqsha qurylym dep biledi. Osy organ arqyly elimizde jaqsy birtalaı is-sharalar atqarylyp jatyr. Elimizdegi qoǵamdyq-saıası úrdisterge belsene aralasqan azamat retinde Assambleıa jumysyna qandaı baǵa berer edińiz?
– Qazaq dalasy – ejelden ulan-ǵaıyr atyrapty en jaılaǵan ulttyń san ǵasyrlyq tarıhı syryn ishine búkken, Jibek joly arqyly tutas álemge yqpal etken, uly handyqtardyń týyn qadaǵan, kıeli ólke. Sonyń ejelden bergi qojasy – qazaq halqy. Ashyq moıyndaýymyz kerek, budan birer ǵasyr buryn bul dalanyń negizin tek bir-aq ult, qazaq ulty qurady. Keıindep álemniń ár túkpirinen túrli sebeptermen ózge etnostar shoǵyrlandy. Kóbi óz erkimen kelmegen, taǵdyrdyń jazmyshymen, ımperıalyq saıasattyń zorlyq-zombylyǵymen kelgender. Qazaq halqynyń óz jerinde otyryp azshylyqqa urynǵan kezi de boldy.
Tipti Táýelsizdik týyn tiktegen jyldary nebary 42 paıyz ǵana bolǵanyn qalaı umytalyq. Áli esimizde, sol kezeńde Qazaqstannyń búgingideı beıbit te mamyrajaı tirlik kesherine kóp el kúmánmen qarady. Kórshilerimiz kóbik oılarynyń kóleńkesin túsirýge tyrysty. Buǵan ishki, syrtqy faktorlar sebepshi bolǵany anyq. Syrtymyzdan pysh-pyshtap, kókeıge qonbaıtyn áńgimelerdi aıtqandar da kezdesti. Qazir she? Ondaı áńgime aıtpaq túgil, yrysy shaıqalmaı, tútini túzý ushqan elimizge qyzyǵa da, qyzǵana da qaraıtyndar jetkilikti. Bul – Qazaq eliniń meımandostyǵyn, memlekettik saıasattyń durystyǵyn kórsetedi.
Óz basym Qazaqstan halqy Assambleıasyn búgingi tynysh uıqymyzǵa uıytqy bolǵan qurylymdardyń biri dep esepteımin. Kezinde munyń biz úshin ne keregi bar degender de tabyldy. Qazir ýaqyt óte kele bári Assambleıanyń kerektigin túsindi ǵoı dep oılaımyn.
– Kezinde qazaq jerine nemis ultynyń túrli jaǵdaımen qonys aýdarǵanyn bilemiz. Qazaq eshbir ultty shet qaqpaılap, keýdesinen keri ıtergen emes, qonaqjaılylyq, izettilik tanytty. Bul týraly, jalpy qazaqtyń ulttyq ereksheligi týraly ósken ortańyz – ata-anańyzdan qandaı lebiz, pikir estýshi edińiz?
– Joǵaryda aıtqanymdaı, taǵdyrdyń aıdaýy men qazaq topyraǵyn mekendegen ulttar jetkilikti. Sonyn biri – nemister. Biraq osy kezge sheıin birde-bir nemistiń qazaqtardy jamandaǵanyn, olar týraly jaǵymsyz pikir aıtqanyn estimeppin. Bári sizderdiń keń peıilderińizge, baýyrmaldyqtaryńyzǵa súıinýmen keledi. Bir elden bir elge qonys aýdarý túgil, bir aýyldan bir aýylǵa kóshýdiń qıyndyǵyn halyq biledi.
Bizdiń ata-analarymyz da aryp-ashyp kelgeni shúbásiz. Biraq sol kezde úıine panalatqan kim? Qazaq. Jarty kúlshesin bólip bergen kim? Qazaq. Burynnan tamyr-tanys, týysqany sekildi kórdi bizdi.
Bala kezimde úlken kisiler qazaqtardyń osynshama keńdigine tańyrqasyp, kishipeıil, batyr, enbekshil halyq, tek tarıhı múmkindigi bolmaǵan, eger qazaqtarǵa oraı týatyn bolsa, álemniń tańdaýly ultyna aınalady dep otyrýshy edi. Ol kezderi mundaı sózderge onsha mán bermeýshi edik. Keıindep túsindik qoı, ol kisiler nelikten olaı aıtatynyn. Adam kóre júrip qalyptasady eken.
Eseıgen, egde tartqan saıyn ózge ortaǵa, ózge ulttyń bolmys-bitimine jiti baqylaý jasaısyń. Sonda baǵzy qarttardyń tegin aıtpaǵanyna kóz jetkizesiń. Búgingi qazaq ulty keshegiden sergek, alǵabasar, adýyndy. Ásirese, jastardyń ózine degen senimi mol. Tózimdiligi, áleýmettik túrli qıynshylyqtar kezdesse de moıymaıtyn jalyndylyǵy tańdantady. Nemis halqy qazaqtarǵa erekshe iltıpatpen qaraıdy. Buǵan el Prezıdenti bolyp Qasym-Jomart Toqaev saılanǵan sátte, uıaly telefonymyzǵa Germanıadan aǵylǵan quttyqtaý habarlamalardy aıtsaq ta jetkilikti.
– Qazaqstannyń bolashaǵy – qazaq tilinde. Nemis ultynyń ókilderi arasynda memlekettik tildi ıgerýge qulshynys bar ma? Ózińiz qaı dárejede bilesiz?
– Qazaqstanda qazaq tili damıdy. Onyń damý úrdisin eshkim tejeı almaıdy. Táýelsizdik alǵandaǵy qazaq tiliniń jaǵdaıymen búgingi mezettegi jaǵdaıdy salystyrýǵa kele me? Ol kezderi halyqtyń psıhologıasynda tildi úırený túgil, onyń qajeti bolady-aý degen ınformasıa joq bolatyn.
Qazir kópshilik qazaq tiliniń qajettigine, ony úırený kerektigine kúmándanbaıdy. Báriniń bilgisi keledi. Bul – aldaǵy jetistikterdiń negizgi tiregi. Psıhologıalyq kedergilerdi joımaı, tildi úırený qıyn. Qanshama mektep salyndy, balabaqshalar, til úıretý ortalyqtary, sózdikter, jeksenbilik mektepter ashyldy. Qazir el turǵynynyń 70 paıyzdan astamy – qazaq. Endeshe, solardyn kóbisi qazaq tilin biledi. Men qazaqtardyń qazaq tilin bilmeımin degenine senbeımin. Óte jaqsy túsinip ketpes, «Abaı jolyn» tolyqtaı oqyp-túsinýge shamasy kelmes bázbireýlerdiń, biraq aýyzeki sóıleı alady. Til bilmeıtinderi azyn-aýlaq. Ony keıbir saıası toptar ýshyqtyryp, qazaqtar qazaq tilin bilmeıdi degen uranǵa ulastyrǵysy keledi. Al buǵan túrkitildes ulttardy qosyńyz. Olar qazaq tilin bilmeıdi dep kim aıtady? Qazir ózge ulttardyń arasynda memlekettik tildi meńgergen jastar kóp. Nemis jastary da kóp memlekettik tilde sóıleı de, jaza da alatyn. Al ózime kelsem, qazaqtardyń arasynda óstim, qyzmette birge boldym, kudam – qazaq. Demek, meniń beıresmı túrde tildi úırenýim tym erteden bastaldy. Iá, sóıleýge sál shorqaqtaýmyn. Ony jasyrmaımyn. Biraq aıtqan áńgimeniń 80 paıyzyn túsinemin.
– Estýimizshe, Táýelsizdik jyldary tarıhı otanyna kóshken nemisterdiń keıbiri Germanıadan Qazaq topyraǵyna qaıta oralyp jatyr deıdi. Bul shyndyqqa qanshalyqty jaqyn? Eger solaı bolsa, munyń sebebi nede dep oılaısyz? Áleýmettik, psıhologıalyq astary bar ma?
– Bul ras. Táýelsizdik jyldary Germanıaǵa údere kóshý beleń aldy. Menińshe, tarıhı otanyna kóshken nemisterdiń kóbi dúrmekpen oılanbaı kóshti. Olarǵa Qazaqstan tarapynan eshqandaı qysym kórsetilgen joq. Qaıta, osy elde tura bergenderin qalady. Biraq bireýdiń ata-anasy qonys aýdardy, onyn artynan bala-shaǵasy, týys-týǵandary shubyrdy. Bul josparsyz, maqsatsyz kóshý edi. Ol jaqtaǵy saıası júıe, qalyptasqan tirshilik bul jaqqa múldem uqsamaıdy. Qazaqtardyń darqan minezin, qonaqjaı saltyn boıǵa sińirgender úılese almady ǵoı dep oılaımyn. Kóbi bolmasa da, birsypyrasy qaıtyp oraldy. Bul sanaly túrde oralý edi. Munda ata-analary jerlengen, qımaıtyn dostary, jegjat-juraǵattary, kásipteri, qazaqtyń kishipeıildigi bar. Sony saǵyndy, saryǵyn basý úshin elge qaıtty...
– Búgingi qazaq jastarynyń bilim deńgeıine kóńilińiz tola ma? Qazaqqa basqa ulttyń ókili retinde syn kózben qaraısyz ba? Neni baıqaısyz ondaı kezderde?
– Qaı ult bolsa da, kim bolsa da urpaǵynyń bolashaǵyn oılamaı turmaıdy. Bilimdi, bilikti, elge syıly azamat bolsa eken dep armandaıdy. «Adam urpaǵymen myń jasaıdy» degen maqal bar ǵoı qazaqta. Myń jasaıtyn urpaǵynyń bolashaǵyn oılamaıtyn pende bolsyn ba? «El bolam deseń – besigińdi túze» degen qaǵıdany qatty qurmetteımin. Básekege qabiletti ult bolý úshin soǵan saı urpaq tárbıeleý kerek.
Qandaı ıgilik, jaqsylyq bolsa da, aldymen jastarǵa jasalýǵa tıis. Men qazaqtardyń arasynda jıi bolamyn. Qudam qazaq bolǵasyn, túrli jaǵdaıattar bolady. Sonda qazaq jastarynyń úlkenge qurmetpen, kishige izetpen qaraıtynyna kýá bolyp júremin. Qazaq jastarynyń alǵyrlyǵyna, parasattylyǵyna kúmánim joq. Ózińde bolmasa da ózgege kúıinetin, paıdam tıse eken dep oılaıtyn kópshildigine ózgeler synaı qaraıtyn bolar, óz basym rızalyqpen qaraımyn.
– Qazaq balasy nemistiń uly aqyny Geteni erekshe qurmet tutady. Tipti keıbir ádebıet zertteýshileri Gete men Abaı poezıasyndaǵy úndestik týraly arnaıy zertteýler júrgizýde. Ózińiz osy eki tulǵanyń qandaı qasıetteri uqsas dep oılar edińiz?
– Men eki tulǵany bir-birinen aıyrmaımyn. Birin-biri tolyqtyrýshy kúsh, tutas jaratylys sekildi. Eki alypty salystyryp oqyr bolsańyz, buǵan kózińiz jete túsedi. Ekeýi de álem ádebıetiniń uly klasıkteri, oıshyldary. Bular eki ulttyń ókili bola tura, adamzattyq deńgeıge kóterilgen tulǵalar. Biri dala aqsúıekteriniń san ǵasyrlyq taǵylymyn boıyna jınap, sol dalasy sekildi uzaq bolashaqqa kóz tikken, oı qyranyn samǵatqan, biri órkenıetterdiń órkeshinen ulyq dúnıege zer salǵan. Abaıy men Getesi bar ulttardyń rýhanı tamyrlastyǵy ajyramaıdy dep bilem.
– Qazaqtyń kórkem ádebıetin oqısyz ba?
– Meniń úıimde Quran Kárimniń, «Abaı jolynyń», Abaı shyǵarmalarynyń qazaqshasy bar. Bos ýaqytymda oqýǵa tyrysamyn. Tolyq túsinbesem de, ondaǵy jazylǵan kórkem mátinderdiń astary tereń, maǵynasy keń ekenine kóz jetkizemin. Ásirese tárbıelik máni zor Muhtar Áýezovtiń shyǵarmalaryn, aýdarma arqyly qazaqshasymen salystyryp oqımyn. Shynymdy aıtsam, qazaq tiliniń orasan baılyǵyna bas shulǵýmen kelemin.
– Qazaq mádenıeti dese sizdiń kóz aldyńyzǵa ne elesteıdi?
– Dombyra, sol dombyramen uzaq kúıdi ıakı jyrdy tolǵaǵan qart, onyń aınalasyna toptasyp, uıyp tyńdaǵan jurt elesteıdi dástúrli mádenıetinen. Túgemeıtin, birinen biri ótetin epostaryn dáýirler boıy qalaı jadynda saqtap kelgen dep tańyrqaımyn. Bul ult jadynyń erekshe kody. Oǵan tańdaı qaqpaý múmkin emes. Qazaqtyń taza Islam dinin ustaýy, tarıhı eskertkishterdi saqtap, ony kıe tutýy, babalaryn esten shyǵarmaı, Quran baǵyshtap, kesenelerin qorǵaýy meni rıza etedi. Sol úrdisinen jańylmasa eken dep tileımin!
Áńgimelesken Erjan QAMALBEKOV
