– Sonshalyqty uzaq jyl elshilik qyzmetin atqardyńyz. Sonda Qazaqstannyń syrtqy saıasatyndaǵy qandaı tustar kókeıińizge qonbady?
– Jalpy ár memleket qaı zamanda bolmasyn, aldymen óz múddesin qorǵaýy tıis. Ulttyq múddeni qorǵaý – dıplomatıanyń qazyǵy. Osy turǵydan kelgende qazirgi QR syrtqy ister mınıstrliginiń saıasaty bul konsepsıaǵa saı emes. Bizde ulttyq múddeni qorǵaý joq. Aldymen, Qazaqstannyń qandaı memleket ekenin anyqtap alaıyq. Bar estıtinińiz: «Qazaqstan – kóp ultty ári kóp dindi memleket» dep jarıalanady.
Al Qazaqstan – qazaq halqynyń memleketi degen uǵym tysqary qalǵan.
Bul – eń úlken qate!
– Orys baspasózi osy úshin sizdi ultshyl dep tanyr edi...
– Joq. Bul – ultshyldyq emes, memlekettiń qandaı bolý qajettiginiń alǵy sharty. Qaı memleketti zerdeleseńiz de, ol bir ǵana ulttan, bir ǵana dinnen quralǵan emes. Biraq bul memleketterdiń negizi – halyq. Iaǵnı, qaı memleketti alyp qarasańyz da, sol memleket sol halyqtyń memleketi bolyp tabylady. Al Qazaqstan bul jaǵynan kenjelep otyr.
Bizde qazir til, shekara, azamattyq berý, azamattardyń kelip-ketýi máselesine kelsek te, memlekettik turǵydan tarazylaıtyn kózqaras joq. Qazaqstanda kim kelem, qansha turamyn, ne isteımin dese de – esik ashyq.
Men kezinde prezıdentke: «Qazaqstan, oryssha aıtqanda, «prohodnoı dvor» boldy», – dep aıtqanmyn.
Shyn máninde, memleket úlken úı sıaqty. Onda turatyn adamdar bolady. Biraq olardyń barlyǵy ıesi bar úıdiń ishinde turǵandaı sezinýleri tıis. Qazaqstanda basqa qazaq emes azamattar turady, tursyn, tura bersin. «Qazaqstan – qazaqtar úshin!» degen sózdi aıtýdan aýlaqpyn. Bul uǵym – bizge jat, qasań túsinik.
Biraq men «Qazaqstan – qazaq halqynyń eli» degendi basa aıtqym keledi. Máselen, syrtqy ister mınıstrligin alaıyq, qazir onda sizdiń qazaq tilin bilý, bilmeý múmkindigińizge eshkim kóńil aýdarmaıdy.
– Iá. Bıyl Parlamentte QR «Dıplomatıalyq qyzmet týraly» zańyna dıplomat mamanǵa mindetti túrde memlekettik tildi bilý týraly talap engizý tóńireginde jankeshti tartys bolǵany belgili. Aqyry mundaı shart qabyldanǵan joq....
– Bul – naǵyz saıası taıazdyq, ulttyq nıgılızm, «memleket qandaı bolýy kerek?» degen túsinikten jurdaılyq. Sol kezdegi Syrtqy ister mınıstri Erlan Ydyrysov, sony qadaǵalap otyrǵan premer-mınıstr Qasymjomart Toqaevtyń «qazaq dıplomattaryna qazaq tilin bilý shart emes» deýleri tipten túsiniksiz.
Basqa kez-kelgen memlekette sol eldiń memlekettik tilin bilmeseńiz, syrtqy ister salasynda isteý túsińizge de kirmes edi. Mańaılaryna jolatpaıdy.
Máselen, orys tilin bilmeı Reseı syrtqy ister mınıstrligin mańaılaı alasyz ba?!
– Ydyrysovtar dıplomat mamandardyń azdyǵynan týyndaıtyn muqtajdyqty alǵa tartar edi...
– Birinshiden, sizder maǵan aldymen orys tilin bilip, istep júrgen mamandardy kósetińizshi. Syrtqy ister mınıstrliginde kásibı bilimi bar tek qana Toqaev pen Ydyrysov. Al qandaı maman-elshini atap bere alasyz? Tek qana orys tilin biletinderdi alyp otyr. Nege?
Óıtkeni Toqaev ta, Ydyrysov ta qazaqsha bilmeıdi.
Nege? Qazaqstannyń ózinde, joǵaryda aıtqandaı, «Qazaqstan – qazaq memleketi» degen uǵym qalyptaspaǵan. Sondyqtan, qazaq tili memlekettik til retinde qyzmet isteı almaı otyr. Toqaev myrza premer-mınıstr bolyp turǵan kezinde: «Memlekettik tilge jaǵdaı jasaımyz. Biraq orys tiline eshqandaı nuqsan keltirmeıtindeı...», - degen.
Bul bilmeske aıtylǵan sóz. Eger de memlekettik til qazaq tili bolsa, árıne, orys tiline nuqsan keledi. Bul daýsyz. Bul jerde biz eshkimge «qazaq tilin bilseń, orys tilin bilme» dep otyrǵan joqpyz. Bizdiń orys tilin bilemin dep, qazaq tilinen aırylyp otyrǵan jáıimiz bar ǵoı.
Sondyqtan, eki tildi qarama-qarsy qoıýǵa bolmaıdy.
Áýeli, qazaqtar qazaq tilin biletindeı jaǵdaı jasaý kerek. Sodan keıin qazaq tili Qazaqstanda da múltiksiz memlekettik til bolýy shart.
– Onyń naqty kórinisi qandaı bolady?
– Prezıdent, premer-mınıstr, úkimet oryndary, Parlament, syrtqy ister mınıstri, basqa mınıstrler qazaq tilinde sóıleýi tıis. Bul shart! Bul zań! Sonymen birge joǵary bilim Qazaqstanda basym túrde qazaq tilinde berilýi kerek. Oryssha, nemese basqa tilde oqımyn degenderge bıznesmender oqý ornyn ashsyn. Oǵan qarsylyǵymyz joq.
Al memleket qazaq tiline qoldaý kórsetýi tıis.
Aıtalyq, Reseı – federaldy memleket. Ol – tek qana orys halqynyń ǵana emes, basqa halyqtardyń da tarıhı mekeni.
Al Qazaqstandy qazaqtan basqa tarıhı mekendegen halyq joq!
Árıne, osydan bir-eki júz jyl buryn kelgen orystar da, ýkraınder nemese elý-júz jyl buryn qonystanǵan nemis, koreıler bar. Biraq bul – olardyń tarıhı mekeni emes. Sondyqtan, Qazaqstan – tek qana qazaq halqynyń memleketi, qalǵandary – basqa halyqtardyń ókilderi.
Mysaly, Ulybrıtanıanyń ózinde mıllıondaǵan azıattar tursa, Germanıada da sonshalyq kýrdtar ǵumyr keshýde. Biraq olardyń sany qansha bolsa da, báribir Ulybrıtanıa – aǵylshyndar, Germanıa – nemister jeri. Dál osyndaı uǵymdy 1991-shi jyldan beri eshqandaı qaqtyǵyssyz, zorlyq-zombylyqsyz ýaǵyzdap aıta bergende, eshqandaı daý týmas edi.
Meniń kórmegen elimnen kórgen elderim kóp: Japonıa, Qytaı, Afrıka, Shyǵys Azıa, Ońtústik Azıa, Eýropa... Olarǵa saıahatshy retinde emes, kóbinese qyzmet babymen bardym.
Sonda túıgenim: kóp halyq ártúrli memleketterdi meken etýde, biraq barlyq elde basqa ult ókilderi ózderin jergilikti halyqtyń jerinde turyp jatyrmyz dep eseptep, ózderin osy halyqtyń memleketiniń azamatymyz dep sanaıdy. Al bul sıaqty túsinik bizde joq.
– Nege? Onyń tamyry qaıdan shyǵady?
– KSRO – aty ózgergen Reseı ımperıasy ǵana. Osyny sonaý 1964-shi jyly «Jas tulparǵa» kelgennen beri aıtyp júrdim. Jalpy bul – federaldy emes, otarshyl memleket. Óıtkeni, Ýkraınaǵa da, Baltyq jaǵalaýyna da, basqa respýblıkalarǵa da orys tilin engizýge, orys ádebıeti men mádenıetin dáripteýge kúsh salyndy. Bul – bir halyqtyń basqa halyqtarǵa ústemdigin kórsetýdiń úlgisi.
Sol jaǵdaıdy ózgertý sharalary Qazaqstanda qolǵa alynýy tıis edi. Biraq ol jasalǵan joq. Kerisinshe, kerisinshe...
Tipti resmı, ákimshilikter ózderi uıymdastyrǵan keshterge, merekelerge Reseıden ártister shaqyrady.
Bul – otarshyldyqqa beıimdelgen tárbıeniń saldary. Áıtpese, ár memleket óz mádenıetin, óz óner belsendilerin qurmetteýi kerek emes pe?! Soǵan tabynýy qajet! Keıbir memleketterdiń Konstıtýsıasynda: «Eger siz bizdiń memlekettiń azamaty bolamyn deseńiz, basqa mádenıetke, basqa ádebıetke, basqa tilge tabynbaýyńyz kerek», - dep jazylǵan.
– Mysaly, qaı memlekette?
– Malaızıa Konstıtýsıasynda. Órkenıetti, damyǵan memleket dep sanalatyn Germanıa ár elden keletin nemis oralmandaryna mynandaı shart qoıady: «Siz kelerde bizdiń tilimizdi, mádenıetimizdi bilýińiz shart. Áıtpese, Germanıadaǵy bizdiń mádenıetimizge, tilimizge nuqsan keledi. Siz basqa mádenıetpen ony ydyrata bastaısyz...»
Taǵy birde Qazaqstan baspasózinen bir habarlandyrýǵa kózim tústi. Osyndaǵy Polsha elshiligi Polshaǵa kóshem degen qany polák azamattarǵa elshilikten ruqsat alý úshin kelip polák tilinen emtıhan tapsyrý qajettigin habarlapty. Eger polák otbasynyń bir múshesi ulty basqa bolyp, polák tilin bilmese, onda oǵan bes jyl merzim beriledi.
Iaǵnı, ol osy ýaqyt aralyǵynda Polshada polák tilin úırene almasa, azamattyq ala almaıdy. Sebebi, olar polák mádenıetiniń tunyǵyn bóten mádenıetpen, bógde tilmen, jat kózqaraspen laılaıdy. Al bizde otarshyldyqtan arylýǵa áli qadam jasalynbaı otyr.
Maqala «Feısbýk» áleýmettik jelisindegi Bolathan Taıjan paraqshasynan alyndy.
