Búginde otandyq ǵylymdy damytýǵa elimizdegi joǵarǵy oqý oryndary aıryqsha úles qosyp keledi. Keńes zamanynda ǵylymdy damytýda ǵylymı-zertteý ınstıtýttary aldyńǵa orynǵa shyqsa, qazir irgeli oqý oryndary ǵylymdy damytýǵa bastamashy bolýda. Qazaq ǵylymynyń kóshin órge súırep júrgen elimizdegi irgeli ýnıversıtettiń biri hám biregeıi – Almaty tehnologıalyq ýnıversıteti. «Qala men Dala» gazeti ATÝ ustazdarynyń tyń ǵylymı-zertteý jumystary jaıynda buǵan deıin de birneshe ret jazǵan bolatyn. ATÝ ustazdary tamaq jáne jeńil ónerkásip salasynda bilikti mamandar daıarlap, bul baǵytta irgeli ǵylymı-zertteý jumystaryn úzdiksiz júrgizip keledi. Taıaýda ATÝ profesory, tehnıka ǵylymdarynyń kandıdaty Áıken Qutjanova bastaǵan jas izdenýshiler boıyna sý juqtyrmaıtyn jańa mata oılap tapqanyn estip, ádeıilep izdep baryp suhbattastyq.
– Áıken Jumataıqyzy, ATÝ mamandary sýǵa salsa batpaıtyn, otqa salsa janbaıtyn ınovasıalyq matalar shyǵaryp jatqanyn jaqsy bilemiz. Boıyna sý juqtyrmaıtyn jańa mata oılap taýypsyzdar. Bul is qashan qolǵa alynyp edi?
– Qazirgi tańda elimizdegi jetekshi ýnıversıtetter bilikti maman daıyndap qana qoımaı, sonymen qatar ǵylymdy damytýdy da moıyndaryna alyp otyr. Qazir ATÝ-dyń magıstranttary men doktoranttary mańyzdy ǵylymı-zertteý jumystarymen aınalysýda. İrgeli ǵylymı-zertteý jumysyn bir ǵana ǵalym júzege asyra almaıdy. Biz oılap tapqan sý juqpaıtyn matanyń jańa túrin daıyndaýǵa ýnıversıtetimizdiń birneshe magıstranty men PhD doktor ataǵyn alýǵa nıettengen izdenýshilerimiz qatysyp, kóp jumys istedi. Jańa matany oılap tabýda shákirtterimniń kómegi kóp tıgenin aıtýǵa tıispin. Jalpy, biz bul jumysty 2012 jyly bastaǵan bolatynbyz. Sol kezde bizdiń kafedra toqyma materıaldarǵa hımıalyq ádispen jańa qasıet berý jáne toqyma buıymdarynyń jańa túrin shyǵarý baǵyty boıynsha Ǵylym komıteti men Tehnologıalyq damý jónindegi ulttyq agenttikke ózimizdiń jobalarymyzdy usyndyq. Óz kezeginde atalǵan mekemeler janyndaǵy komısıa músheleri jobamyzdyń otandyq jeńil ónerkásip salasyn damytýdaǵy mańyzyn túsinip, arnaıy grant bóldi. Sodan beri qyzý jumys istep, boıyna sý juqtyrmaıtyn jańa matany oılap taptyq.
– Jalpy, jeńil ónerkásip salasynda boıyna sý juqtyrmaıtyn birneshe matanyń túri bar ekenin bilemiz. Sizderdiń matalaryńyzdy olardan qandaı artyqshylyqtary bar?
– Suraǵyńyz oryndy. Bizdiń jobamyzda jańa noý-haý bolǵandyqtan tıisti oryndar jobany maquldap, oǵan qarjy bóldi. Keńes zamanynda bizder qolymyzda qandaı shıkizat bolsa, sodan toqtaýsyz ónim óndire berdik. Óndirgen zattyń halyq arasynda qanshalyqty suranysqa ıe ekenine eshkim bas aýyrtpaıtyn. Nátıjesinde óndiris oryndary shamadan tys taýar óndirip, onyń birazy qoımalarda shirip ketkeni jasyryn emes. Sol sebepti bizder jobamyzdy qolǵa alǵanda halyqtyń suranysyn nazarǵa aldyq. Jalpy, Qazaqstan eshqashan sý juqpaıtyn arnaıy mata óndirmegen. Eger bizdiń jobamyz óndiriske enip ketse, elimizdiń atyn shyǵaratyny anyq. Negizinen jobamyz Ońtústik Qazaqstan oblysyndaǵy maqta-mata óndirisiniń assortımentin keńeıtýdi kózdedi. Elimizdiń munaı óndirisinde jumys istep júrgen jumysshylarǵa arnaıy kıimder tigýde sý ótkizbeıtin mata aýadaı qajet. Bizdiń matamyz bul baǵyttaǵy suranysqa tolyqtaı jaýap beredi.
Endi sý juqtyrmaıtyn matanyń ózge matalardan qandaı artyqshylyǵy bar degen suraqqa jaýap bersem. Jobany qolǵa alǵanymyzda Qazaqstandaǵy óndiris oryndarynda turǵan qural-jabdyqtardy aýystyrmaýdy jáne tolyqtaı otandyq ónimdi paıdalanýǵa basa mán berdik. Eger jańa matanyń túrin shyǵarý úshin syrt elden shıkizat tasymaldap, jańa qural-jabdyqtar satyp alsaq, bizdiń matamyz naryqta básekege qabilettiligin joǵaltar edi.
– Sonda sizder oılap tapqan jańa matany óndiriske shyǵarý úshin elimizdiń shıkizat qory jetkilikti me?
– Árıne. Bizder aldymen kádimgi maqta talshyqtarynan qajetti matamyzdy toqyp alamyz. Sodan keıin hımıalyq polımer taldaý ádisimen onyń betine juqa gıdropolımer jabynyn jabystyramyz. Osydan keıin mata sý juqtyrmaıtyn qabiletke ıe bolady. Mata betindegi juqa polımerdi arnaıy mıkroskoppen kórýge bolady. Jobany iske asyrý barysynda maqta-mata óndirisi salasynda burynnan qalyptasqan dástúrli tehnologıalardy damytyp, hımıa ǵylymynyń zamanaýı jetistikterin keńinen paıdalanyp, kózdegen maqsatymyzǵa qol jetkizdik.
– Sizder arnaıy gıdropolımer jabynyn hımıalyq jolmen mataǵa qondyrdyńyzdar. Endi osy mata betindegi jabyn qanshalyqty saqtalatynyn tekserip kórdińizder me?
– Suraǵyńyz óte oryndy. Ǵylymı-zertteý jumysymyzdy aıaqtaǵannan keıin arnaıy synaqtardan ótkizdik. Gıdropolımerdiń maqtaǵa berik túrde jabysqanyn elektrondy mıkroskoppen tekserip kórdik. Budan basqa óńdeýden ótken matany jýyp, sozǵan kezde qandaı kúıge túsetini de jan-jaqty synaldy. Osy synaqtardyń nátıjesinde matamyz óziniń beriktigimen joǵary nátıje kórsetti. Budan basqa sý juqpaıtyn matanyń adam densaýlyǵy úshin qaýipsizdigi de arnaıy tekserilgenin aıta ketýimiz kerek. Osyndaı synaqtardan ótkennen keıin ǵylymı jańalyǵymyzdy patenttedik.
– Áıken Jumataıqyzy, ǵylymı jobalaryńyzdy taza qazaqstandyq tehnologıa dep atasa bola ma?
– Árıne. Dúnıejúzinde boıyna sý juqtyrmaıtyn mata daıyndaýdyń kóptegen joly men ádis-tásili bar. Máselen, keıbir tehnologıalarda maqta talshyqtaryna hımıalyq tásildermen sý juqpaıtyn qasıet berip, sodan keıin mata toqıdy. Budan basqa matanyń boıyna sý juqtyrmaý úshin ǵalymdar túrli hımıalyq ádisterdi qoldanady. Osy turǵydan alǵanda bizdiń ádisimizdi taza qazaqstandyq tehnologıa dep ataýǵa bolady.
– Sizder oılap tapqan matany qandaı salalarda qoldanýǵa bolady?
– Kóptegen salada qoldanýǵa bolady. Óndiris oshaqtarynda jumys isteıtin adamdar úshin arnaıy kıimder tigýge bolady. Sonymen qatar sý ótkizbeıtin arnaıy jabyndar daıyndaýǵa da taptyrmaıdy. Qazirgi tańda Ońtústiktegi toqyma-tigin salasymen aınalysatyn kásiporyndarmen birlesip jumys istep jatqan jaıymyz bar. Keleshekte otandyq sý ótkizbeıtin matalardy óndiristik deńgeıde óndirip qalýymyz ábden múmkin. Óıtkeni bul salanyń keleshegi zor.
Nurlan Jumaqanov, «UǴTAO» AQ Qoǵammen baılanys bólimi
