«Toı – halyqtyń qazynasy», «Jıǵanyń toıǵa shashylsyn». Ne degen taptaýryn sóz. Árıne, toı toılaǵan jaqsy. Biraq onyń ózi áleýmettik jaǵdaıymyzǵa saı ótse úndemes edik.
Al qazir she? Qazaqtyń toıy shekten shyǵyp ketti. Asta-tók ysyrap, daraqylyq, qyl aıaǵy strıptız...
Toı qazaqty nendeı kúıge túsirdi?
Kórgińiz kelse, youtube-ke kirińiz. 30-40 jas shamasy arasyndaǵy er-azamattar araqqa toıyp, eldiń aldynda butyn sheship, dambalmen bılegenin kóresiz. Joq, ras. Eger osy qarqynmen jalǵastyrsaq, bul dúnıe dástúrge aınalady. Taǵy da, ras. Bul ne sonda? Bul – toıdyń azǵyndaǵany. Álde adamnyń ba?...
Jurttyń dambalyn sheshýge ıtermelep otyrǵan kim sonda? Bilesiz, biz de bilemiz. «Týpoı» tamadalar (olardyń bolmysyn orystyń osy sózi dál sıpattaıdy). Qazaqqa jat (jalpy adamzatqa jat dep qabyldasańyz bolady) ádepsiz, anaıy oıyndar oınatyp, jurttyń abyroıyn aırandaı tógý «týpoı» tamadalardyń úırenshikti jumysy.
Tamadalar oıyn bastaǵanda ashshy sýǵa toıyp alǵan erkekter ózderiniń juptaryn (onyń arasynda áıeli, qaryndasy, kelini de kezdesedi) ortaǵa súırep shyǵyp, tamadanyń nusqaýymen kórgensizdeý oıyndy bastaıdy. Mundaı oıyndardyń sońy keıde daý-janjal, jaǵa-jyrtysýǵa ulasady.
Taıaýda ǵalamtorǵa araqqa sylqıa toıyp alyp, toıda qısalańdap bılep júrgen 14-15 jasar balanyń «bıin» tamashaladyq. Sensasıa qýǵan telearnalar mańyzdy jańalyqtardy toqtata turyp, osy taqyrypqa arnaıy sújet jasapty. Baıqaısyz ba, qazir toıdyń este qalarlyqtaı bolyp ótýi úshin osyndaı tótenshe oqıǵalardyń oryn alyp turýy ádetke aınalǵandaı...
Shyndyǵynda, mektep jasyndaǵy balalardyń ishimdik iship, jaman ádetke úıir bolýyna – qyzdarymyzdyń jeńil júriske boı aldyryp, shylym shegýine osy toı ólsheýsiz úles qosyp jatqan sıaqty.
Qazir mektep jasyndaǵy jasóspirimder ár toıǵa jeke-jeke kıim alyp, jasanyp barýdy ádetke aınaldyrǵan. Olardy kıindirip, qatarynan qaldyrmaý úshin ata-ana qorasyndaǵy qoıyn satyp, toıǵa kıetin kıim alýǵa májbúr. Boıjetip qalǵan qyzdarymyz toıǵa jańa kıim almasa ólýge bar.
Toı bizdi ishten iritip jatyr...
Toıhanadan kóz taldy
Anyǵynda, qazirgi Qazaqstannyń jaǵdaıynda orynsyz toı toılap, jónsiz nesıe alyp, shala búlinip, shalshyqqa túsýdiń qajeti joq. Kúni-túni toı toılaǵan qaýymnyń eńbekpen isi bolmaıdy, sebebi. Bul dabyl qaǵatyndaı máselege aınalady, kór de turyńyz.
Qazir qaı aýylǵa barsańyz aldyńyzdan ádemi toıhana shyǵady. Aınalasynda tórt-bes dúkeni bar. Aýyldyń jasyn da, kárisin de osy jerden tabasyń. Qas qaraıǵanda bul jer tipti qyzady.
Bilesiz be, shaǵyn jáne orta bızneske beriletin memlekettiń nesıeleri qyzmet kórsetý salasyna berilmeıdi. Mundaı nesıeni tek shaǵyn óndiristi qolǵa alǵan kásipkerler ǵana alady. Bir jaǵynan durys. Bizde ne kóp? Toıhana, kafe, dúken... Biraq, kóp bolsa da qoımaıdy. Qoıdyrý úshin toıhana salýǵa nıettengen kásipkerlerge jer telimin berýdi doǵarý kerek. Jurtty qaryzǵa batyratyn toıhanalardan ultqa, memleketke keletin paıda – nól!
Al jumys istep turǵan toıhanalarǵa salynatyn salyqtyń kólemin arttyrǵan abzal. Qajet bolsa aksızdik salyq salyp, olardyń jumysyn baqylaýǵa alǵan jón.
Memleket aksızdik salyqty óndirilýi ońaı, halyqtyń densaýlyǵyna keri áser etetin ishimdik pen temeki kásiporyndaryna salatyny belgili. Toıhana qojaıyny beınettenip, aqsha taýyp jatpaǵanyn bárimiz bilemiz. Dańǵaradaı zaldy jalǵa berip, aýadan aqsha jasap otyr, olar.
Túni boıy tikesinen tik turyp jumys isteıtin daıashy jastarǵa da eńbegine saı aqy tólemeıdi. Zańdy túrde eńbek kelisimshartyna otyrmaǵan soń, ofısıant bolyp júrgenderdiń áleýmettik aýdarymdary «ofısıalnyı» túrde aýdarylmaıtynyn bilemiz.
Jeke kásipker retinde tirkelip, jumys istep jatqan kafelerdiń as mázirine qarasańyz, túńilip ketesiz. Baǵalary ýdaı. Quddy, etti Brazılıadan, undy Amerıkadan ákep jatqandaı...
Almatydaǵy kafeler men toıhana qojaıyndary barlyq azyq-túlikti «Altyn orda» bazarynan tasıdy, negizinde.
Ánshi men ártis, sender ne deısińder?
Toı máselesine qaıta oralsaq. Jalpy, toı toılaýdyń osynshalyqty sánge aınalýyna aıryqsha yqpal etken ánshi-ártister. Sózderine qarasaq, toıdan basqa tabys kózi joq. Qyzyq, á?..
Elimizdegi telearnalardyń praım-taım ýaqyty shoý-baǵdarlamaǵa arnalǵan. Olardyń jaqsy shoý-baǵdarlamalar usynyp, jarnamadan aqsha tabýyna bolady ǵoı. Solaı emes pe?
Biraq zamanaýı menejmenttiń ıisi muryndaryna da barmaıtyn ánshiler kúndiz uıyqtap, keshke boıanyp, sylanyp, toıda 2-3 án salyp, ońaı jolmen 500-600 dollardy qaltalaryna basqandy jón sanaıdy. Osylaısha toıda ónerdiń «órisin keńeıtip» júrgenine máz...
Ánshiler konsertten aqsha az túsetinin, onyń basym bóligi «Respýblıka saraıyn» jalǵa alýǵa ketetinin aıtyp muń shaǵady. «Konsertten az tabys túsedi» degen ótirik! «Toıshyl qaýym» turǵanda Respýblıka saraıyn toltyrý qıyn dep muń shaǵý da orynsyz.
Iá, «saraıdy jalǵa alý quny qymbat» degen ýájderimen kelisýge bolady.
Alaıda Roza Rymbaevadan ózgesiniń bul máseleni kóterip, bir ákimniń, bir mınıstrdiń aldyna bardy degendi estigen de, kórgen de emespiz.
Ras, saraıdy jalǵa alý quny qymbat. Bul endi ánshi-ártistiń máselesi ǵoı. Olar toıda ákim-qaralarmen jıi kezdesedi. Sol kezde «Ákim myrza, saraıdyń jaldaý quny tym qymbat. Ónerpaz ben kórermenge qıyn» dep eki aýyz sóz aıtsa qaıda qaldy?
Taıaýda «Qazaqkonsert» mekemesi jabyldy. Toı jaǵalap, irgeli mekemeniń jumysyn qojyratqan ónerpazdar jumyssyz qaldy.
Buǵan kim kináli? Ánshilerdiń ózderi. İstiń kózin biletin adam «Qazaqkonserttiń» tizginin qolǵa alǵanda jumysyn toqtatpas edi. Bálkim, «Qazaqkonsertti» Baıan Esentaeva basqarsa, mekeme mundaı kúıge túspes edi. Amal neshik.
Aıtpaqshy...
Shoý-bızneste birneshe fılm túsirip, mıllıon dollar paıda tapqan Baıan Esentaevadan áriptesteri nege úlgi almaıdy, shynymen. «Toıdan basqa tabys kózi joq» dep jylaı bergenshe...
Adam bárinen jalyǵady. Sol sıaqty toıdan da. Sonda deımiz de, toı toılaý saıabyrlasa ánshilerdiń kúni ne bolmaq?
Ne bolatynyn biz bilemiz. Mundaı jaǵdaıda shoý-bızneste Baıandaı kıno túsirgen, Aıgúl Imanbaevadaı teatr qurǵan, Qaırattaı konsert uıymdastyryp, myńdaǵan kórermen jınaıtyn shyn talanttar ǵana qalady.
Nurlan JUMAHAN
