Óner ómirdi kóshirýge múddeli emes. Mılorad Pavıchteı uzynnan bir bólek, kóldeneńinen bir bólek dúnıeni uǵýǵa bolatyn bolsa, Ivo Andrıchteı kózbaılaý panoramalyq peızajben aldaýsyratyp, tóbeden bir-aq laqtyryp jiberse – ónerdiń bekzattyǵy sol shyǵar. Óner – jol ústi sharshatyp baryp, lázzatyn sońǵy demde júregińe úrleıdi, ne bitken tusqa deıin úrlep bitedi. Ekeýi de ónerdiń abzal qasıetterinen. Bul – oqyrmanǵa ónerdi túsindirýdiń aılasy, alaıda, «óner túbi – suraq» der edim. Kádýilgi suraq. Suraq – kúmán. Kúmándi dúnıede abzaldyń salmaǵy, albastynyń álpeti kórinedi. Óner osy suraqty ár jelige, ár kelige, ár karastyń ústine qoıyp ólsheı beredi. Jaýap taýyp berýge taǵy múddeli emes.
«Bógelek». Bir ataýy – oqyra. Oqyra tıgen maldyń qıqý shabysyn kórgen biledi. Ol kezde basynda tıtteı mıy bardyń bári basyn kómip turǵan jerinde ne qatyp qalady, ne qashyp tynady. Oqyra tıgen mal albastydaı kózi alaıyp, dúnıe álemdi ala shań etedi. Aǵylshyn jazýshysy Etel Lılıan Voınıch bógelekteı jándiktiń ýyn sezinbegen shyǵar, biraq, mań-mań basyp óristen óńkeı tyńaıyp qaıtqan maldaı semiz qaryndardyń jelkesinen shaǵyp, esýastaı es kirgizgen eldiń ólermen, ór tulǵalaryn kózimen kórgen. Tóńkerisshil rýhty, bıliktiń ádiletsizdigine qarsy qan-janymen kirisken tulǵalardy janymen súıdi, áspettedi, ǵashyq boldy. Romantıkalyq keıipker dep baǵalanǵan «Bógelek» romanynyń bas keıipkeri – Artýr Berton – Bógelek jazýshynyń kóz aldynan ótken qaıratty tulǵalardyń jıyntyq obrazy edi. Romannyń tóńkerisshil patrıottyq rýhta jazylǵanyn bilip qoıǵan shyǵarsyz. Biz osy jalpylamashyl taqyryptyń saıası tarabyn ysyra turamyz da, romandaǵy negizgi qozǵaýshy qýat kózine, negizgi mańyzyna úńilemiz.
Roman alǵash jaryq kórgende oqyrman qaýym ystyq yqylasymen qabyldady. Amerıka men Anglıa elinde tipti, jeti ret qaıtalanyp basyldy. Orys tiline aýdarylyp, Máskeýdegi «Táńir álemi» jýrnalyna basylǵanda, orys ulty zar eńirep, kózine súrmedeı súrtip oqydy. Tipti, kitaptyń oqıǵasy men keıipkeriniń eski zamandaǵy ómiri, shyǵarma aýrasynan avtordy el ólip qalǵan eken dep oılaıtyn. Joq, avtor Nú-Iorktaǵy kishkentaı lashyǵynda el jurtqa belgisiz Lılıan bolyp ǵumyr keshti. Nege orys eli «Bógelekti» sonshama súıip oqydy? «Bógelekti» orys ultyndaı tóbesine kóterip, keýdesine quıǵan jer betinde ult joq shyǵar? Áli kúnge deıin kitaptyń birneshe ret jańalaı basylǵan nusqalary joǵary satylymǵa ıe. Osynyń syryn bilseńiz, aıtyńyzshy?
Sanany bodandyqtan qutqarý úshin qarýdyń kúshi ǵana kerek pe? Sana bostandyǵy saıasattyń sharýasy emes, ol – qudaıtanýdyń, adamshylyqtyń isi. Romanda «Bizdiń jol Qudaıshyldardyń jolyna qosylmaıdy. Bizdiń jolǵa qudaıdy qosqysy keletinder – bizben emes» dep jas tóńkerisshilerdiń biri aıtady. Sonda Artýr: «Eger bul qudaısyz jol bolsa – ol jalǵan jol bolǵany» deıdi. Avtor kóp daýryqpanyń bostandyq, tóńkeris degendi atý, qyrý, kúshpen jeńý dep túsinetinine kúıinedi, al bas keıipker: «Eger de kek pen qushtarlyq Italıany qutqaratyn bolsa, onda Italıa áldeqashan azat bolar edi. Italıaǵa yza emes, mahabbat kerek» deıdi.
Kóp adam kúreskerliktiń syrt kórinisimen de aldana beredi, jalqylar ǵana naǵyz kúreskerliktiń negizin túsinedi. Bodan sana ózin bostandyqta da azat sezine almaıdy, sondyqtan biz Italıanyń rýhyn, namysyn oıataıyq deıdi. Artýr Italıanyń rýhsyz, jasyq sanasyna qorlandy. Onyń oıanýyn saıası júıelerdi ózgertýden, quqyqtyq normalarǵa ózgeris engizýimen emes, qudaıyn tanytýmen ǵana qutqara alatynyn bildi. Biraq, taǵdyr jas Artýrdy shyn aqıqat jolyna baılady. Oılańyzshy, aqıqat degende ár sananyń ózi ıiskep tanıtyn aqıqaty bolady ǵoı. Aqıqatty meıli dinnen izde, meıli partıamen izde, meıli opozısıamen qýǵyndalyp izde – nıetiń durys bolmasa – júrgen jeriń tozaq. «Adam dúnıe esigin ashqannan beri qarashańyraq úıine qaıtý úshin sabylyp júr» deıdi nemis jazýshysy Novalıs. Adam qaısibir tirligimen ózgeler músirkep kúletin aqıqatyn úıine jetkenshe izdeýi tıis.
[caption id="attachment_15570" align="alignright" width="281"]
Etel Lılıan Voınıch[/caption]
Qudaıǵa «nege?» dep suraq qoısań, endigári «negeńdi» aýzyńa almaıtyndaı jaýap beredi. Artýr óz boıyndaǵy suraqty izdeýge attanady, bes jyl boıy onyń kórgen qorlyǵy «negeniń» jaýabyn tabýǵa asa kóp mysal boldy. Tipti, qara tústi quldarǵa jaldanǵan kúnderi de boldy. «Tipti, qul da ózine áldekimniń quldanǵanyn súıedi» deıdi. Sırktegi búkir bolyp kıingen turqyna máz bolyp, qabyq pen qoqys laqtyrǵan halyqtyń essizdigi bir bólek, búkir bolmasa da bir aıaǵy synǵan, bir qoly maıyp Artýrdyń jan dúnıesi búkirdeı jylap jatty. Bes jyldaǵy estanǵan aýyr jaraqattar, qańǵybastyqqa salǵan ashtyq oqyrmannyń júregin dirildetip jiberedi. Oqyrman, kekjıgen kóńilin pás túsirip, ımene túsip eńkeıe beredi. Álemge kektenýden kek qana qaıtady. Álemge mahabbat kerek. Ózińe de. Táńir janyńa jarasyn salyp turyp, seni súıetinin áıgilese she? Artýr osyny uqty. Ózin aldaǵan, óziniń baz keshýine sebep bolǵan ortasy men anasyn, ákesin keshirdi, óıtkeni, keshirmeý arqyly tek keshirimsizdik kóresiń.
Artýr ólim jazasyna kesilip, eski jaralary qozyp, estandy halde jatsa da ákesine tańdaý qoıady: «Ne meni tańda, (meni tańdasań, aqıqatty izdeýshilerge qosylasyń, Italıaǵa shyn erkindik alyp beremiz), ne moınyńdaǵy kresińdi (óli qudaıyńdy) tańda». «Maǵan nege tabynbaısyń, men de Isa sekildi ólip qaıta tirildim ǵoı». Ákesi kardınal, elge máshhúr padra, ǵumyr boıy áspettep músindegen qudaıyn qalaı tárk etsin, baladan baz keshti. Sońǵy senada júrek loblymasqa taǵy shara joq: aýyr atý jazasy. Kóz aldyńa, Álıhan, Maǵjan, Turar, Álibı, İlıas, Beıimbet syndy alashshyl azamattardyń áz rýhy oıanady. Ólý arqyly ólmeýdi úıretken syqyldy. Ólim jeńilý emes eken, ólim jeńis eken. Avtor oqyrmandy keıipker ólimine qaltqysyz daıyndaıdy. Shyǵarma bastan bas tazarý prosesine, jýynýǵa bet alǵan syqyldy. Avtor shymyldyq artynda otyrsa da, tragızmdik lebiz boıaýyn tógip shashpaı, ysyrap etpeı, sońyna qaraı ǵana lekite salady. Boz-boz bop bordaı egilmeı kór. Tipti, myltyq kezengen áskerdiń ózi jaqsy adamdy jaraqattamaıyn dep dalaǵa atady. Tula boıy qanǵa boıanyp jatyp, Bógelektiń mıyǵynda tátti shýaqty kúlki oınap jatady. Ákesine, úıine abyroımen jetti degen osy shyǵar. Óliminiń ústinen túsken ákesine: «sizdiń qudaıyńyz qanaǵattandy ma?» deıdi.
L.Tolstoı «Qudaıshylyq pen Adamshylyq» atty hıkaıatynda Rýssıanyń saıası júıesine qarsy tóńkerisshil dekabrıstiń ólim jazasyna kesilgen kúninen bastapqy ishki jan dúnıesin beredi. Ólimdi ishteı qabyldaýy, ólimge bas ıip, qudaı aldyndaǵy ar ımanyn tarazylaǵan keıipkerdiń ólimdi sonshalyq jeńil qabyldaǵanyn beıneleıdi. Tóńkerisshilerdiń qatarynda atoılap júrgenimen, jan dúnıesimen adamzatqa asyl aqıqatty tartý etkisi keletin, jan qýanatyn arly ilimdi, adal baqytty izdegenin moıyndaıdy.
«Bógelek» bitisimen til ushynda eki jol óleń lypyp turyp alady:
«Tirimin be, álde óli,
Shirkeımin ushqan baqytty».
Ras, yzyńdaǵan óleńmen qalǵyǵan rýhty oıatqysy kelip A.Baıtursynov «Masany» jazdy. Qaıratqa min, jigerlen dep Mirjaqyp «Oıan, qazaq» dedi. «Men jastarǵa senemin!» dep Maǵjan avansqa artyq lebiz syılady. Olardyń esimin óshpes júrekterge jetkizetin shyn shyǵarma qashan týady? Qyrǵyn soıqan men derekti suhbatı sıpattarynan aryla almaǵan shyǵarmamen kóz arbaı almaısyz. Oılaımyn, shyn shyǵarma ýaqytynda jazylmasa keıin kesh pe dep?! Eger jazyla qalsa, olardyń basqan izin qudaıdan bólip alyp qaramaǵaısyz!
Saǵadat ORDASHEVA
