“Shevron” kompanıasy jáne “Qala men Dala” gazetiniń birikken jobasy aıasynda biz qazaq ǵylymynyń damýyna azdy-kópti úles qosqan tulǵalardyń ómir joly men atqarǵan eńbegine toqtalyp ótkendi jón kórdik.
Matematık
Qazirgi zamanda shekara joıylǵan. Elimiz eńsesin kóterip, egemendigin alǵan tusta maıtalman matematık Asqar Jumadildaev bastaǵan bilikti ǵalymdar Batystyń mańdaıaldy oqý oryndarynda eńbek etip, qazaq ǵylymynyń áleýetin syrt elge tanytty.
Asekeń Leıbnıs, Sınbıel, Iakobıan, Vronskıan, Novıkov algebralarynyń assosımmetrıalyq esepterin sheshken jalǵyz qazaq.
Senesiz be? Amerıkanyń matematıka qoǵamy málimeti boıynsha onyń ǵylymı eńbekteriniń silteme ındeksi 100-den joǵary.
Táýelsizdik jyldary Asekeń sheteldiń mańdaıaldy ýnıversıtetterinde dáris oqyp, ǵylymı jumystarmen aınalysýǵa birinshi bolyp shaqyrtý alǵan.
1995 jyldan bastap 10 jyl Eýropada qyzmet istedi. Gambýrg, Múnhen, Bılefeld, Kıoto, Oksford, Stokgolm ýnıversıtetterinde profesor boldy. Ol Amerıka matematıka qoǵamynyń, Shved koróldigi Ǵylym akademıasynyń, Japon ǵylym men tehnologıa qoldaý qorynyń, INTAS jáne Soros qorynyń stıpendıalary men granttaryna ıe bolǵan. Solaı.
Asqar Jumadildaev Táýelsizdik jyldary eki ret Joǵarǵy Keńes depýtaty bolyp saılanyp, elimizdiń damýyna qatysty tarıhı sheshimder qabyldaýǵa atsalysqany belgili. Ol – Qazaqstannyń táýelsizdik deklarasıasyn qabyldap, elimizdiń Ánurany, Eltańbasyn qabyldaýǵa atsalysqan depýtattardyń biri.
Ekeý...
Matematıkter jaıynda sóz qozǵaǵanda Muhtarbaı Ótelbaev pen Ýálbaı Ómirbaev jaıynda aıtpaı ketýge bolmaıdy. Aldymen Muhtarbaı Ótelbaev jaıynda aıtaıyq.
HH ǵasyrda álem ǵalymdary jaýaby jumbaq degen 3 myńǵa jýyq eseptiń tizimin jasap, onyń 15-in eń kúrdeli esep sanatyna jatqyzǵan. 2000 jyly AQSH-tyń Kleı atyndaǵy matematıka zertteý ınstıtýty «myńjyldyq problemalar» sanatyndaǵy 7 esepti iriktep alyp, sheshimin tapqan adamǵa 1 mıllıon dollarlyq syıaqy taǵaıyndaǵan.
Muhtarbaı Ótelbaev – «Nave-Stoks teńdeýiniń myqty sheshiminiń bolýyn» eseptep shyǵarǵan ǵalym. Mamandardyń aıtýynsha, bul esepter tabıǵat zańdaryna tikeleı baılanysty. Jaýaby tartylys zańynyń jumbaqtaryn túsinýge jol ashady eken.
Eseptiń jaýaby tabıǵat apattary – sýnamı, zilzala, tornadony boljap, adam qaýipsizdigin qamtamasyz etýge múmkindik beredi. Sondaı-aq, ǵaryshqa ushqanda barlyq qajettilikterge eseptelgen sýdyń ushý barysynda shaıqalyp, terbelis týdyrmaýy da osy esep qorytyndysyna baılanysty.
Buǵan deıin Muhań áıgili Shtýrm-Lıývıll operatorynyń ámbebap formýlasynyń sheshimin taýyp, álemge aty jaıylǵan. Matematıkalyq kóptegen teńdeýlerdi osy Shtýrm-Lıývıll formýlasymen sheshetin bolsa, ári qaraı esep shyǵarý ońaı eken. Al bul teńdeýdi álemniń talaı ǵalymdary bastaryn qatyryp sheshe almaı júrgende, onyń túıinin ózimizdiń Ótelbaev tarqatyp, álem ǵalymdaryn tánti etedi.
Myna qyzyqqa qarańyz, atalmysh teńdeýge ǵalym «q*- Ótelbaev fýnksıasy» degen fýnksıa engizedi. Muny álem ǵalymdary qazir osylaı ataıdy.
Bul jaıynda ázirbaıjandyq ǵalym Alıev: «Muhtarbaı osy esepterdi sheshti de, spektorlyq teorıany musylmandardyń teorıasy bolǵyzdy», – degen.
Ekinshisi kim? Ol – Ýálbaı Ómirbaev. Ol kim? Ol – erkin algebradaǵy Kon jáne Kargapolov syndy belgili ǵalymdar qoıǵan matematıkalyq máselelerdi sheship, 30 jyldan beri sheshilmeı kelgen japon matematıgi Nagata problemasynyń túıinin tarqatty.
Ýálbaı Ómirbaev Nagata qurastyrǵan esepti sheshýmen 1972 jyldan beri aınalysqan! Osy aralyqta ǵalym talaı qıyndyqtardy eńserdi. 2004 jyly ol Kon problemasyn sheshýdiń jolyn jazyp shyqty. Osy máselelerge arnalǵan eńbekteri úshin qazaqstandyq ǵalym 2007 jyly Amerıkanyń matematıka qoǵamynyń joǵary dárejeli «Mýr» syılyǵyna ıe bolady.
«Nagata esebi sheshildi!» degendi estigen kezde sheteldik ǵalymdardyń kóbisi senbegen eken. Gonkongte ótken ǵylymı forýmda Ýalbaı Ómirbaev birneshe saǵat boıy aıaǵynan tik turyp, óz sheshimin dáleldese de, sheteldik áriptesteri miz baqpaǵan.
Olardyń arasynda «munyń bári beker ǵoı, bul kisini nege tyńdap otyrmyz» dep muqatqandary da kezdesipti. Qazaq ǵalymyn bir ǵana ǵalym muqıat tyńdady. Ol – ataqty matematık Makar Lımanov edi.
Ýálbaı Ómirbaev sharshap-shaldyǵyp, ornyna jaıǵasa bergende, Makar Lımanov ornynan atyp turyp, taqtadaǵy esepke júgirdi. Ony qaıta-qaıta tekserip: «Naqty jáne sońǵy jaýap osy, budan basqa jaýaptyń bolýy múmkin emes!» dep aıqaılap jiberdi.
Nobel syılyǵyn alǵan alǵashqy qazaq
Dúnıejúzinde Nobel syılyǵyn alýdy armandaıtyn ǵalym joq shyǵar?! Nobelge táýelsiz Qazaqstanda tuńǵysh ıe bolyp, alashtyń abyroıyn asyrǵan daryndy uldyń esimi – Dostaı Ramanqulov.
Ol – Almatydaǵy Qanysh Sátbaev atyndaǵy Ulttyq tehnıkalyq ýnıversıtettiń túlegi. Ǵalym elimizdiń Atom energetıkasy jónindegi agenttigi jáne «KATEP» Ulttyq atom kompanıalarynyń burynǵy eńbekkerleriniń biri.
Osydan birshama ýaqyt buryn dúnıejúzi boıynsha ıadrolyq qaýipsizdikti saqtaýdaǵy eńbekteri joǵary baǵalanyp, MAGATE ujymy jáne onyń burynǵy bas dırektory Muhammed ál-Baradeı halyqaralyq Nobel syılyǵymen marapattalǵany esimizde.
Sol kezde MAGATE boıynsha Nobel syılyǵymen marapattalǵan 11 adamnyń ishinde bizdiń jerlesimiz – qazaqstandyq Dostaı Tólemishuly Ramanqulov boldy.
Sondyqtan Dostaı Tólemishulyn Nobel syılyǵyn alǵan alǵashqy qazaq dep atasaq bolady. Ǵylym salasyndaǵy áıgili syılyqty alýshylardyń qataryna Dostaı Ramanqulovtyń bolǵanynan elimizde atom energetıkasy salasynyń qanshalyqty damyǵanyn baıqaımyz.
1999 jyly MAGATE-niń shtatynda 2212 adam jumys istegen. Nobel syılyǵynyń laýreattyǵyna osynshama qyzmetkerdiń ishinen Dostaı sıaqty 11 kásibı maman ǵana tańdap alyndy.
Keıbireý aıtýy múmkin: «bul – Dostaıdyń ǵana emes, búkil bir ujymnyń eńbegi» dep. Durys, oryndy ýáj. Alaıda eki myńnan astam dúldúldiń ishinen iriktelgen tańdaýly 11 adamnyń qataryna qosylýdyń ózi kimniń kim ekenin ańǵartyp turǵan joq pa?! Ras qoı? Sosyn Nobeldi belgili bir top ókilderine berý – áý basta qalyptasqan dástúr. Ǵylym, tehnıka jáne basqa salalar boıynsha bir mezgilde birneshe adamǵa berilgendigi tarıhtan málim. Solardyń bárine «Nobel syılyǵynyń laýreaty» degen dıplom tapsyrylǵan. Endeshe, otandasymyzdyń baǵyndyrǵan bıigine kúmánmen qaramaýymyz kerek.
Jańa qýat kózi
Dástúrli emes qýat kózi degen bar. Qazir bul – trend. Bul baǵytta «Nazarbaev ýnıversıtetiniń» ǵalymdary baryn salýda. Bul tarapta biz eksklúzıvti jańalyq taptyq.
Atalmysh oqý ornynyń profesory Jumabaı Bákenov ádettegi batareıadan birneshe ese kóp qýat beretin batareıa oılap tapqan! Bul jobaǵa Dúnıejúzilik banktiń ózi qyzyǵýshylyq tanytyp, arnaıy grant bólgen.
Mamandardyń aıtýynsha, qazaq ǵalymy oılap tapqan batareıanyń qazirgi ýaqytta qoldanysta júrgenderge qaraǵanda múmkindigi áldeqaıda kóp. Eger qazir qolymyzda júrgen smartfondardyń qýattandyratyn bóligin jańa batareıamen almastyrsaq, telefonymyz 10 ese artyq jumys istep, qýatyn uzaq ýaqytqa deıin saqtaıdy eken.
Uıaly telefondarǵa arnalǵan batareıa bul úlken jobalardyń bastaýy ǵana. Ǵalymnyń kózdegeni áride. Jumabaı Bákenov elimizde alǵashqylardyń biri bolyp elektromobıl qurastyrǵan Taır Balabaevpen tyǵyz qarym-qatynasta jumys isteýde.
Olar kólikterge arnalǵan arnaıy únemdegish batareıa jasaýda. Qýat únemdeıtin akýmýlátor 2017 jyly EHRO kórmesinde kópshilik nazaryna usynylmaq.
Al kerek bolsa?
Grafen degen ne? Aldymen sony aıtaıyq. Bul – bul kádimgi almaz ben grafıtten erekshelenetin kómirteginiń jańa formasy. Senesiz be, 2004 jylǵa deıin grafendi eshkim ala almady.
Grafen ne úshin kerek? Ol – elektr togyn mys sıaqty jaqsy ótkizedi. Osy sebepti de ony sensorly dıspleıler men kún batareıalaryn jasaýda qoldanýǵa bolady. Eń bastysy grafen qaterli isikti emdeýi múmkin. Qaterli isikti grafen men lazerdiń kómegimen emdeý ádisi qazir qoldanysqa kirýde. Biraq...ony alý óte qıyn.
Osy grafendi alǵan qazaq bar. Ol – Baǵıla Baıtymbetova.
Ol grafendi qalaı alýdy oılap tapqan alǵashqy ǵalymdardyń biri. Muny bireý bilse, bireý bilmes. Negizinde bilý kerek edik...
Onyń grafendi qalaı alǵanyn ǵylymı tilde túsindirip basyńyzdy qatyrmaıyq. Aıtarymyz, Baǵıla Baıtymbetovanyń ádisi boıynsha osy kúnge deıin eshbir ǵalym grafen almaǵan!
Taǵy da aıtaıyq, grafende elektrondar óte jyldam qozǵalady. Osynyń arqasynda grafennen jasalǵan uıaly telefondar men kompúterler jyldam jumys isteıtin qasıetke ıe.
Jastarǵa da oryn bar
Onyń aty – Erlan Dosjan. TMD-daǵy «Úzdik jas ǵalym» ataǵyn ıelengen. Onyń jerge tógilgen munaı men munaı ónimderinen qorshaǵan ortany tazartýǵa baǵyttalǵan jobasy sensasıa boldy.
Keı jaǵdaıda munaı qubyrlary jarylyp, qorshaǵan ortaǵa orasan zor kólemde zardabyn tıgizedi. Jas ǵalymnyń ǵylymı jobasy osy zardaptardy joıýǵa baǵyttalǵan.
Ádette munaımen lastanǵan jerlerdi termıalyq, mehanıkalyq ádispen tazartady. Árıne, munyń basqa da joldary bar. Sonyń biri – bıologıalyq ádis. Bul tásildiń ózi – bıoremedıasıa jáne fıtoremedıasıa dep ekige bólingen. Lastanǵan jerlerdi túrli bakterıalarmen tazartý bıoremedıasıa tásiline jatady. Al fıtoremedıasıa ádisi barysynda lastanǵan jerlerge ósimdikter otyrǵyzyp, aımaqty qalpyna keltirýge bolady. Erlan Dosjannyń munaı men munaı ónimderimen lastanǵan aýmaqtardy tazartý jobasy bıoremedıasıa tásiline jatady.
Bıoremedıasıa tásili barysynda psevdomonas týysyna jatatyn bakterıalardy daıyndap, munaımen lastanǵan jerlerge seýip, alty aı saıyn baqylaǵan. Nátıjesinde munaımen lastanǵan jerler qysqa merzim ishinde 87-90 paıyzǵa deıin tazarǵan. Kórdińiz be, qalaı?!
Ǵalym lastanǵan jerlerge bakterıalar kóktem men kúzde sebý kerek ekenin alǵa tartady. Al qys kezinde sýyqtyń áserinen bakterıalar ómir súrýin baıaýlatady. Sondyqtan lastanǵan aımaqtardy bıoremedıasıa tásilimen tazartýǵa kóktem qolaıly. Bakterıalarǵa sýyq qalaı áser etse, joǵary temperatýra da solaı áser etedi. Jas ǵalymnyń bul jobasyna elimizdiń munaı kompanıalary úshin mańyzdy ekeni sózsiz.
P.S. Biz elimizdegi ǵylymnyń damýyna qatysty maqalamyzda birneshe ǵalymnyń eńbegin áńgimemizge arqaý ettik. Ǵalymdar eńbektenip jatyr. Áttegen-aıy, olardyń jumys nátıjesin óndiriske engizip, eldiń ıgiligine jaratý jaǵy olqy soǵyp tur.
