Fılosofıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Amangeldi Aıtaly Qazaqstannyń aqparattyq keńistigindegi durys mán berilmeı kele jatqan úlken máseleni atady. Ol — hrıstıandyqtyń ústemdigi. Budan tys kaz.365info.kz portalyna bergen suhbatynda qoǵam qaıratkeri Aqtóbe men Almatyda boı kórsetken lańkestik aktiler elimizde azamattyq qoǵamnyń qalyptaspaı jatqanyn ańǵartty dep atap ótti. 

Áleýmettik ǵylymda lańkestik qylmystyń áleýmettik ortasy bolady. Ǵylymda bul másele óz aldyna jeke-dara zertteledi. Onyń sebebi ár elde ártúrli.

 Biz áli otarshyldyqtyń aqparattyq keńistiktiginde ómir súrip jatyrmyz

Qazaqstan qoǵamy týraly aıtatyn bolsaq, bizde de lańkestik áreketti týdyratyn áleýmettik ortanyń bary anyq.

Birinshiden, elimizdiń rýhanı ómirinde, biz kóp mán bere bermeıtin, bir qıyndyqtar bar. Mysaly, Qazaqstannyń aqparat keńistiginde Batystyń, Reseıdiń yqpaly zor. Olar — qazaq mádenıetine jat baǵyttaǵy aqparat kózder.

Osy jaǵynan alǵanda, biz áli otarshyldyqtyń aqparattyq keńistiktiginde  ómir súrip jatyrmyz.

Biz aıtaıyq-aıtpaıyq, moıyndaıyq-moıyndamaıyq, álemde dinder arasynda da báseke júrip jatyr.

Reseıdiń, Batystyń bizdiń aqparattyq keńistiktegi ústemdigi — hrıstıandyqtyń ústemdigi. Olardyń bireýiniń ashyq, al taǵy bireýiniń ishteı musylmandyqqa qarsylyq bildiretindigi, ony qoldamaıtyndyǵy anyq.

Bul — úlken másele. Biz osy jaǵyna áli durys mán bermeı júrmiz.

Sonymen birge, búgingi bilim salasyndaǵy saıasat qazaq tiline emes, qalaı bolǵanda da orys tiline, aǵylshyn tiline basymdyq berýge barynsha tyrysady. Qalyń buqara bul saıasatty qoldamaıdy.

Ultty ult etetin, memleketti memleket etetin — onyń ana tili. Sondyqtan oǵan qarsy júrýdiń astarynda da bir mánisi bar.

Menińshe, bılikte jalpy qoǵamnyń emes, belgili bir toptyń pikiri úlken yqpalǵa ıe. Mine, osyndaı toptyń qolynda bıligi bar bir adam:

„Men osylaı oılaımyn, ony júzege asyrý kerek, sebebi basqa elderde de osyndaı,„ — dep usynys aıtady da ony júzege asatyndaı ete salady.

Al ol mysalǵa alǵan eldiń tarıhy bólek, mentalıteti men dástúri bir basqa ekeni eshkimniń basyn aýyrtpaıdy.

Bir kezderi Komýnıstik partıanyń kóshbasshysy Hrýshev búkil sovet elderiniń topyraǵyna, aýa-raıyna, jeriniń qunarlyǵyna qaramaı júgeri ekkizgen.

Ol saıasat tıimdilik tanytpady. Júgeri egýge eshkim qarsylyq bildirgen joq, biraq barlyǵy zıan shekti. Sol sıaqty, qazir bizde de aǵylshyn tiline eshkim  qarsy emes.

Biraq shet tilderdi bilim ordalarynda oqytýdyń jóni, psıhologıalyq-pedagogıkalyq, ulttyq reti bir basqa. Qalaı degenmen de bul da áleýmettiń qarsylyǵyn týdyratyn fakt.

Qylmyskerlerdiń 84 paıyzy — jumyssyzdar

Budan tys, qoǵamymyzda taǵy bir top áleýmettik másele bar. Mysaly, jumyssyzdyq, baspana máselesi. Úı salǵysy keledi, biraq bizde ózine zańmen tıesili 10 sotyq jerin ala almaı júrgen júz myńdaǵan adam bar.

Jaqynda elimizdiń bas prokýrory Jaqyp Asanov bizdegi qylmystylardyń 84 paıyzy jumyssyzdar degen málimet keltirdi. Demek, bul bir-birimen janama bolsyn, tikeleı bolsyn, baılanysyp keletin úlken, kúrdeli másele. Ony keshendi túrde qarastyrmasaq, máseleni eńsere almaımyz. Sony durys túsinýimiz kerek.

Terorızmge baılanysty ilimde krımınometrıka degen uǵym bar. Ol men atap ótken faktorlar qandaı jaǵdaıda ómirde kórinis tabatynyn anyqtaıdy.

Krımınometrıka boıynsha, qazaqshalap aıtqanda,

adamdar qarny ashqannan ǵana emes, qadiri qashqanynan da bas kóteredi.

Oǵan adam quqyǵyn syılamaý, sóz bostandyǵyn shekteý, ashyq pikir bildirýge toıtarys berý, ádiletsiz sot ıtermeleıdi…

Elimizde kapıtalıserdiń múddesi qorǵalady, qorǵalmaıtyny — eńbekshilerdiń múddesi

Elimizde kapıtaldyń, bıznestiń múddesin qorǵaıtyn ulttyq kásipkerler palatasy degen uıym bar. Olar úshin arnaıy minber de qarastyrylǵan. Al eńbekshilerdi kim qoldaıdy? Bizde eńbekshilerdi qoldaıtyn kásipodaqtar bar.

Biraq kásipodaqtar halyqty qoldaı almaıdy, óıtkeni olar álsiz, kúshi men salmaǵy da joq, jumys berýshige táýeldi.

Sondyqtan jaldamaly jumysta júrgen halyq ýaqtyly eńbekaqysyn ala almaıdy, eńbegi durys baǵalanyp, aqysy ádil tólenbeıdi, ujymdyq kelisimshart talaptary udaıy saqtalmaıdy. Osylardyń barlyǵy jınalyp kelgende, sóz joq, aqyry qoǵamda belgili bir narazy ahýaldy týǵyzady.

Eger biz jappaı eńbek qoǵamyn quramyz desek, barlyq artyqshylyqty eńbekke, eńbek adamyna berýimiz kerek.

Bizde bılik bir bólek, halyq bir bólek álemde ómir súrip jatqandaı. Ekeýiniń aıtqandary bir-birine saı kele bermeıdi.

Sondyqtan bılik pen buqara halyqtyń arasynda kelispeıtin birqatar máseleler bar.

Menińshe, bılik qandaı qoǵamda, qandaı psıhologıalyq, saıası-ekonomıkalyq jaǵdaıda ómir súrip jatqanyn bilmeıdi-aý deımin. Osydan kelip, halyqtyń ashý-yzasyn týǵyzatyn ústirt, jeńil-jelpi bir sheshimder týyp jatady.

Aqtóbe men Almatydaǵy qaıǵyly oqıǵa azamattyq qoǵamnyń qalyptaspaǵanyn ańǵartty

Mysaly, men aqtóbelikpin. Aqtóbede úsh ret lańkestik oqıǵa boldy. Qandaı sheshim qabyldandy?..

„Bizdiń aramyzda teris baǵytta júrgen bir top jigitter bar. Solarmen jumys jasaıyq. Túrmege jabaıyq. Qorqytaıyq. Úrkiteıik. Osylaı olardy tyısaq, bul masqara jaǵdaı endi bolmaıdy„ deıdi bılik.

Biraq, ókinishke qaraı, lańkestik oqıǵasy Aqtóbede úsh ret qaıtalandy. Demek, basqasha oılanatyn ýaqyt keldi.

Bizde azamattyq qoǵam da qalyptaspaı jatyr.

Mysaly, meni jolyqtyrǵan almatylyq pen astanalyqtar: „Aqtóbeńde ne bolyp jatyr?„ dep suraıdy. Al keshe Almatyda týra osyndaı jaǵdaı oryn aldy. Basqa óńirdegiler „Ol bizde emes, Almatyda ǵoı„ dep jaıbaraqat otyr. Ózderine, óz eline qatysy joq nárse sekildi. Bul bizdiń adamdardyń azamat bolyp jetilmegenin bildiredi.

Eger bizde azamattyq qoǵam bolsa, lańkestik aktilerdi el bolyp oılanyp, egile otyryp, talqylaıtyn edik.

Ol tek quqyq qorǵaý organdarynyń máselesi emes.

Men ózim bir nárseden qorqamyn. Lańkestik oqıǵa qaıtalana beretin memleketterde  mundaı jaıtqa halyqtyń eti ólip ketedi. Sóıtip, lańkestiktiń aldyn alýǵa eshkim umtylmaıdy. Bul bola beretin qalypty jaǵdaı sekildi kórinedi. Mine, biz de osyndaı qaýipti bir shekke kelip turmyz. Tereń oılanyp, tıimdi taktıkalyq, strategıalyq sharalar qoldanbasaq, biz úlken bir qıyndyqqa ushyraýymyz múmkin.

Bul arada maıdan degen joq. Anaý fashıser, anaý bizder deıtindeı…

Ol úshin, birinshiden, quqyq qorǵaý organdarynyń shtatyn kóbeıtip, solardyń jumysyna basymdyq beremiz be, álde jumyssyz júrgen, ásirese, aýyl jastaryn oqýǵa tartyp, mınıstrlik tarapynan, oblystyq ákimshilik tarapynan kóptep grant bólemiz be? Osyny oılap, sheshýimiz kerek.

Ekinshiden, quqyqqorǵaý organdaryn tehnıkamen, qural-jabdyqpen qamtamasyz etýge aqsha bólemiz be, álde parasatqa negizdelgen, atys-shabysy joq, ulttyq mádenıetimizge baılanysty jaqsy kınolar shyǵaramyz ba, dramatýrgıaǵa mán beremiz be, teatrlardyń tárbıelik jumysyn kóteremiz be?..

Qaı joldy tańdaımyz? Bul — bir kúnde sheshilmeıtin stragetıalyq másele. Bul meniń jeke oıym emes, kóptegen eldiń tájirıbesi. Ol keıin birte-birte óz jemisin beredi.

Úshinshiden, quqyq qorǵaý organdarynyń eńbekaqysyn ósirip, jaǵdaı jasaımyz ba, álde el ishindegi ashý-yzany basý úshin, shyndap iske kirisemiz be? Azdy-kópti aqshany únemdeımiz dep, bir pálege tap bolyp júrmeımiz be?..

Biz qamshylaýǵa, kúshteýge basymdyq berip jibersek, onda eldegi ahýal odan saıyn qıyndaı túsedi.

Árıne, quqyq salasynyń jaǵdaıyn jasaý kerek. Qylmyskerlermen kúresti kúsheıtý qajet. Biraq bul arada tepe-teńdik kerek. Eger balans bolmasa, biz polıseılik memleketke aınalyp ketemiz.

Al biz polıseılik memleketke emes, álemdegi ozyq damyǵan 30 eldiń qataryna qosylýdy kókseıtin el edik qoı. Biz qıalmen qataryna qosylýǵa umtylǵan memleketter mádenıetti, órkenıetti, olarda lańkestik áreketke eshkim barmaıdy. Ony syrttan kelgen mıgranttar jasaıdy.

„İshten shyqqan jaý jaman„ deıdi ǵoı qazaq.

Bizdegi lańkestik aktige qatysýshylar — óz aramyzdaǵy adamdar.

Bul arada maıdan degen joq. Anaý fashıser, anaý bizder deıtindeı.

Sondyqtan

elimizge áleýmettik, saıası, rýhanı jańarý kerek.

Halyq bılikten osyndaı bir ózgeristi kútip otyr. Endeshe, bılik soǵan saı qam jasaýy kerek dep bilemin.