Baǵytymyz «jasyl ekonomıka»
Memleket basyny Nursultan Nazarbaev «Qazaqstan-2050» strategıasyn jarıalaǵan Joldaýynda «Kómirsýtegi ekonomıkasynyń dáýiri birte-birte aıaqtalyp kele jatyr. Adamzattyń ómir tirshiligi tek bir ǵana munaı men gazǵa emes, energıanyń jańǵyrtylatyn kózderine negizdeletin jańa dáýirine qadam basýda. Energıanyń jańartylatyn kózderi jahandyq energetıkalyq qaýipsizdiktiń basty elementteriniń biri bolyp sanalady. Munaı men gazdyń álemdik deńgeıdegi asa iri qorlaryn ıelenetin bizdiń elimiz óziniń energetıkalyq saladaǵy senimdi strategıalyq áriptestik pen ózara paıdaly halyqaralyq yntymaqtastyq saıasatynan bir qadam da keıin sheginbeıtin bolady», – dep atap ótken bolatyn.
Elimizde kómirsýtektiń aýqymdy qoryn ıelengenine qaramastan, Qazaqstannyń «jasyl ekonomıkany» damytyp, bul baǵyttaǵy perspektıvalyq basymdyqtarǵa qatysty ustanymyn barynsha aıqyndaǵan. Sonmen qatar, Astanada EKSPO-2017 halyqaralyq kórmesiniń «Bolashaqtyń energıasy» atty taqyryppen ótetini de Qazaqstanǵa «jasyl ekonomıkany» órkendetýde úlken jaýapkershilikterdi artyra túsirýde. Osyǵan oraı, Memleket basshysy «jasyl ekonomıkaǵa» kóshý jónindegi arnaıy tujyrymdama ázirlep, el Úkimetiniń mańyzdy iske tastúıin kirsip ketýinen kóp úmit kútýimizge bolady.
Álem ne istep jatyr?
Qazir dúnıejúziniń 50-den astam eli dástúrli emes qýat kózderi men jel energetıkasyn damytýdy retteıtin zań qabyldap, bul baǵytta jan-jaqty jumystar júrgizýde. Mundaı erteńin oılaıtyn elderdiń qatarynda Qazaqstan da bar.
Bizdiń bul baǵytta arnaıy zań qalbyldap, bel býyp, bilek sybana kirisýimizge EKSPO halyqaralyq kórmesi aıtarlyqtaı qozǵaý salǵany anyq. Aldyna úlken maqsat qoıǵan Qazaqstan taıaý bolashaqta dástúrli emes qýat kózin damytqan AQSH, Qytaı, Ispanıa, Norvegıa, Germanıa, Brazıalıa jáne Úndistan syndy jetekshi elderdiń qatarynan kórinetin kún de alys emes.
Búginde EýroOdaq 2020 jylǵa deıin balamaly qýat kóziniń 20%-ǵa, al 2040 jyly 40%-ǵa deıin kóterýdi kózdep otyr. Mamandardyń esebinshe, qazirdiń ózinde jer sharyndaǵy 50 mıllıon úı ózine qajetti qýat kózin balamaly qýat kózderinen alýda.
Álemdik naryqta sońǵy ýaqyttar jel elektr stansalarynyń úlesi 30%-ǵa ulǵaısa, fotoelektrlik,ıaǵnı, kún kózinen qýat alatyn baǵyt 50%-ǵa deıin artqan. Qazir damyǵan elder dástúrli emes qýat kózin damytýǵa jyl saıyn 100-150 mlrd. dollarǵa deıin qarjy bólip otyrǵanynan kóp jaıtty ańǵarýǵa bolady.
İrgedegi kórshimiz Qytaı aldaǵy ýaqytta dástúrli emes qýat kózderin EýroOdaqtan artyq óndirip, qorshaǵan ortaǵa bólinetin zıandy zattardy azaıtýǵa basa mán berip otyr.
Otandyq jobalar
Qazaqstanda dástúrli emes qýat kózderi endi ǵana damyp keledi. Qazirgi tańda balamaly qýat kóziniń Qazaqstandaǵy úlesi bar bolǵany 0,4%-dy quraıdy. Mamandardyń aıtýynsha, elimizde «jasyl ekonomıkany» damytý isi qarjy men zamanýı tehnologıalarǵa tikeleı baılanysty.
Eń bastysy Qazaqstanda dástúrli emes qýat kózderin damytýǵa keńinen jol ashatyn zańnamalyq bazanyń qalyptasqanyn aıryqsha atap aıtýǵa bolady. Osy rette elimizdiń Ortalyq Azıa elderi arasynda birinshi bolyp kómirqyshqyl gazyn az shyǵaratyn ekonmıka qurýǵa bet burýy alǵa qadam basýdyń kórinisi emes pe?
EKSPO-2017 qarsańynda ǵalymdarymyz Shyǵys Qazaqstan oblysyndaǵy Kýrchatov qalasynda elimizde tuńǵysh ret tokomak termoıadrolyq reaktoryn iske qosyp, Qazaqstannyń eneregetıkalyq qaýipsizdigin qamtamasyz etýde mańyzdy qadam jasady. Sol sıaqty Qazaqstan ǵalymdarynyń halyqaralyq tájirıbelik termoıadrolyq reaktordy daıyndaýdaǵy ǵylymı zertteý jumystarǵa qatysýyn Qazaqstannyń energetıkalyq tehnologıalardy damytyp jatqan iri elderimen tehnologıalyq transfert pen bilikti maman daıarlaý isiniń kókjıegin keńeıte túsetini anyq. Budan basqa Nazarbaev Ýnıversıteti men Ulybrıtanıanyń Sent-Endrús ýnıversıtetimen birlesip, joǵarytıimdi kún baterıalaryn jasaýǵa qatysýy bolashaqta elimizde dástúrli emes qýat kózin damytýǵa negiz bolatyn bastama dep aıtýǵa bolady.
Osy rette D.Qonaev atyndaǵy taý-ken isi ǴZI dırektory Nıkolaı Sádýaqasov qatty jel aǵynynsyz-aq tıimdi jumys isteıtin qondyrǵy qurastyryp, dúnıejúziniń nazaryn Qazaqstanǵa aýdarýy úlken jetistik dep aıtpasqa lajymyz joq. Damyǵan Eýropa elderindegi jel qondyrǵylary jylyna 2500-3000 saǵat jumys istese, bizdiń ǵalymnyń oılap tapqan qondyrǵy jylyna 6000-7000 saǵat jumys isteıtinimen erekshelenýde. Búginde EKSPO kórmesinde jurtshylyq kópshilik nazaryna usynylyp, sheteldik meımandardyń qyzyǵýshylyǵyn týǵyzýda.
EKSPO kórmesi qazaq ǵalymdarynyń balamalyq qýat kózin óndiretin zamnaýı qondyrǵylar jasaýyna barynsha yntalandyra túskeni anyq. Muny Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Kókshetaý memlekettik ýnıversıtetiniń ǵalymy Haırolla Baıshaǵırovtyń dıfýzorly jel elektr qondyrǵysyn jasap shyǵarǵany sózimizge aıqyn dálel bola alady. Qazirgi tańda mundaı jel elektr qondyrǵysyna AQSH pen Japonıa ǵana qol jetkizgenin eskersek, qazaqstandyq ǵalymnyń qandaı iske táýekel etip, qanshalyqty eńbek etkenin baıqaýǵa bolady. Álemde dıfýzorly jel elektr qondyrǵylarynyń tórteý ekenin bireý bilse, bireý bilmeýi múmkin. Mamandardyń aıtýynsha, otandasymyz oılap tapqan dıfýzorly jel elektr qondyrǵysynyń ózindik artyqshylyǵy bar. Eń bastysy qazaqstandyq qondyrǵy tez qurastyrylatynymen jáne jeńil bolýymen erekshelenýde. Mundaı qondyrǵylardy joly nashar aımaqtarǵa ońaı jetkizýge bolady eken.
EKSPO týrıseriniń nazaryna usynylǵan otandyq novatordyń sýtegimen jumys isteıtin generatory da qonaqtardyń kózaıymyna aınaldy desek bolady. Joba avtory «QazStandart» seriktestiginiń dırektory, ǵalym-ónertapqysh – Dıas Oralov. Onyń generatoryn kólik quraldary men jylytý júıelerine ornatyp, keńinen paıdalanýǵa bolady eken.
Búginde ónertapqyshtyń jumysyna Ońtústik Koreıanyń kólik qurastyratyn KIA konserini quda túsip, kelsim-shartqa qol qoıǵan. Aldaǵy ýaqytta qazaq ǵalymy oılap tapqan genarator KIA kólikterine ornatylmaq. Sýtegimen jumys isteıtin generator ádettegi qozǵaltqyshqa qaraǵanda janarmaıdy 20-40%-ǵa únemdese, genaratordyń jumys isteý merzimin 30%-ǵa deıin arttyryp, motordyń kúshin 25%-ǵa deıin ulǵaıtatymen erekshelenýde.
EKSPO-2017 halyqaralyq kórmesine osyndaı mańyzdy jobalaryn usynǵan Qazaqstannyń energetıkalyq qaýipsizdik salasynda qolǵa alǵan jumystary aldaǵy kúnderi óziniń nátıjesin berip, elimizdiń abyroı-bedelin asyra túsetini sózsiz. Sondyqtan elimizde joǵary deńgeıde ótip jatqan halyqaralyq sharanyń otandyq ǵylym men energetıka salasyn damytýǵa tıgizetin paıdasy ushan-teńiz dep nyq senimmen aıtýǵa bolady.
Nurlan JUMAHAN
