Dalanews.kz kásipker málimdemesin oqyrman nazaryna usynady.
Naýryzdyń 16-synda Qazaqstan prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev óz jarlyǵymen elimizde tótenshe jaǵdaı engizdi. Tótenshe jaǵdaı sáýirdiń 15-ine deıin jalǵasady. Buǵan barlyǵymyz biletin koronavırýs indeti sebepker boldy.
Onyń artynan kóp uzamaı Astana jáne Almaty qalalarynda karantın engizildi. Bul eki jaǵdaı bizdiń ómirimizdi qaq bólip, burynǵy ómirimizdiń qanshalyqty jaıbaraqat jáne beıqam bolǵanyn kórsetti. Mundaı jaǵdaıdyń bizdiń ómirimizde bolatynyn eshbirimiz jaman túsimizde de kórmegenbiz.
Ómirimiz ózgerip, ózimizge úırenshikti ádetimizden aıyrylatynymyzdy kim bilgen. Eshkim keleshektiń qandaı bolatynyn boljap, bile almaıdy. Keshe ǵana pálenbaı shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan Qytaıdyń Ýhan qalasynan shyqqan aýrý bir sátte indetke aınalyp, jer sharyn jaýlap aldy. Qazir barlyq adamzat úlken synnyń aldynda tur.
Keıingi jyldary medısına salasyna degen nemquraly kózqarastyń saldary aldymyzdan osyndaı tótenshe jaǵdaı bolyp shyǵýda. Barlyq adamzat medısına salasyna ekonomıkalyq tıimdilik kózqarasymen qaraǵandyqtan barlyq elderde emhanalar sany, ókpege ottegin berý quraldary, dárigerler sany jetispeı jatyr.
Medısına salasy Qorǵanys mınıstrligi sekildi artyǵymen qarjylandyrylyp, barlyq kerekti zattar artyǵymen turýy kerek edi. Bul indet adamzattyń mundaı jaǵdaıǵa daıyn emestigin kórsetti.
Elderdiń bárinde densaýlyq saqtaý júıeleri óz shegine jetip, dárigerler kúni-túni demalmaı aldyńǵy qatarda eńbek etýde. Mine, biz tótenshe jaǵdaı men karantın engizýdiń birinshi sebebine keldik. Tótenshe jaǵdaı men karantınniń eń birinshi jáne túpki sebebi ol – densaýlyq saqtaý júıesiniń pármensizdigi.
Eger koronavırýs indeti tez taralyp, kóp adamǵa juqsa, onda bizdiń densaýlyq saqtaý júıemiz barlyq aýyryp qalǵan adamdardy emdeı almaı qalady. Emhanalarymyz tez tolyp ketip, dárigerler men ókpege ottegi berý quraldarynyń tapshylyǵyna ushyraımyz. Alasapyrannyń kókesi sonda bastalady...
Dárigerler emdelip shyǵýǵa múmkindigi az adamdardy emdemeı qoıady. Olar qaı adamnyń kóz jumyp, qaı adamnyń saýyǵyp shyǵatynyn ózderi sheshedi. Qarttar eshbir em ala almaı, emhana dálizderinde ólip jatady. Bul bizdiń sanamyzǵa sımaıtyn sumdyq bolyp estilse de, bul dál qazir Italıada bolyp jatqan jaǵdaı.
Joǵaryda aıtylǵan nárselerdiń tapshylyǵynan ondaǵy dárigerler jastardy ǵana emdep, jasy ótken qart adamdardy em-domyz qaldyryp otyr. Sondyqtan Italıada bul indetten adam ólimi óte joǵary.
Tótenshe jaǵdaı men karantın engizýdiń ekinshi sebebi ol – koronavırýs indetiniń taralý ındeksi. Bul ár indettiń taralý jyldamdyǵyn kórsetedi. Koronavırýs indetiniń ındeksi 2,7, úshke jaqyn. Al bul degenimiz koronavırýspen aýyrǵan adam óz aýrýyn kem degende 3 adamǵa juqtyrady degen sóz. Demek bul tumaýdan da tez juǵyp, jyldam taraıtyn indetke jatady.
Koronavırýs indeti aýyz, muryn, kóz arqyly juǵý sebebinen bul indetti tek qana qatań oqshaýlaý toqtata alady. Ár adam gıgıenalyq erejelerdi saqtap, qoldaryn sabynmen jýyp, eshkimmen aralaspaı úıinde otyrsa, bul indettiń taralý jyldamdaǵy birneshe ese báseńdep, bizdiń densaýlyq saqtaý júıemizge aýyrǵan adamdardy emdeýge múmkindik beredi. Al sol arada adamzat bul indettiń dárisin oılap taýyp, barlyq aýyrǵan adamdardyń jappaı emdelip shyǵýyna múmkindik bere alady.
Mine, biz tótenshe jaǵdaı men karantınniń úshinshi sebebine keldik. Búgingi tańda koronavırýs indetine qarsy eshqandaı dári joq. Adamdardyń boıynda qalyptasqan ımýnıtet taǵy da joq. Álemniń úreılený sebebi sonda.
Meniń boljamym boıynsha nátıjeli dári oılap tabý úshin kem degende 6 aı ýaqyt kerek. Oǵan deıin ár el osy indetpen kúresý joldaryn ózderi izdestirýde.
Keıingi málimetter boıynsha dúnıejúzinde toǵyzdaı dári túrleri shyǵýǵa daıyndalyp, olardyń nátıjeliligin tekserý jumysy júrip jatyr. Bul salaǵa aýqymdy qarajat bólinip, barlyq zertteý laboratorıalary qarqyndy jumys jasaýda. Sondyqtan men bul indettiń dárisi tabylatynyna esh kúmánim joq.
Bizdiń bılik ne isteýde?
Al bizdiń bıliktiń istep jatqan áreketter, amaldary durys pa?
Meniń oıymsha bizdiń bıliktiń tótenshe jaǵdaı men karantın engizýi óte durys shara. Halyqty barynsha oqshaýlaý óte oryndy shara.
Mundaı tótenshe jaǵdaıda bılik halyq densaýlyǵyn eń birinshi dárejege qoıýy kerek. Al ózge máselelerdi ekinshi, úshinshi oryndarǵa syrǵytyp tastaýymyz kerek. Sondyqtan men bıliktiń bul áreketin barynsha qoldaımyn.
Biraq bul tek qana bergi, jaqyn aradaǵy máseleniń sheshimderi. Al eger árirek, keıinirek týyndaıtyn máselelerdi alar bolsaq, bul jerde kóptegen jańa qıyndyqtarmen betpe-bet kelemiz.
Birinshiden, bizdiń ekonomıkamyzda tótenshe jaǵdaı jáne karantın saldarynan bolatyn kúızelis pen daǵdarys. Munyń óz eki máseleden turady. Karantın bir aı bola ma, álde eki aıǵa sozyla ma muny eshkim bilmeıdi.
Qansha ýaqytqa sozylsa da, elimizdegi eki iri qalada qamalyp otyrǵan mıllıondaǵan adam, onyń ishinde tabyssyz otyrǵan er adamdar ne isteıdi? Qajetti zattardy alý úshin olar qarajatty qaıdan alady?
Eger Úkimet osy suraqtarǵa naqty jaýap bere almasa, endeshe halyq karantın men tótenshe jaǵdaıǵa qaramaı kóshege shyǵyp, urlyq pen tonaýǵa kóshedi. Al ondaı jaǵdaıda polısıa men Qarýly kúshter mundaıdy toqtata almaıdy.
Sondyqtan Úkimet eriksiz tótenshe jaǵdaıdyń qurbany bolyp qalǵan halyqtyń qarajatyn qamtamasyz etýi kerek. Basqa elderde mysaly AQSH, Ulybrıtanıa, Germanıa elderinde úkimet ózderiniń tabyssyz qalyp qalǵan azamattaryna 1000 dollar kóleminde kómek kórsetýde. Bizdiń úkimetimiz de sondaı azamattarǵa kómek kórsetýi kerek.
Halyqty jumyssyz, tabyssyz uzaq ýaqyt ustap otyrýǵa bolmaıdy.
Ekinshi másele
Al endi ekinshi úlken máseles ol osy – tótenshe jaǵdaı men karantın qurbany bolǵan otandyq bıznes, onyń ishinde kishi jáne shaǵyn kásipkerlerimiz. Meniń oıymsha bul baǵytta Úkimettiń atqaryp jatqan sharalary jetkiliksiz. Úkimet bul máseleniń kúrdeliligi men tereńdigin sezip otyrǵan joq sıaqty.
Ekonomıka salasynda tereń reformalar jasaý kerek. Qarjy salasynyń saıasaty múldem durys emes dep esepteımin. Ulttyq bank ekonomıkamyzdyń qarjy júıesine qan júgirtýdiń ornyna qaıta qarajat tólemin kóterýde (kredıt mólsherlemesin aıtady, red.). Bul degenimiz onsyzda da aýyryp, álsirep turǵan ekonomıkamyzdan qandy soryp alýymen teń nárse.
Árıne ınflásıa jyldamdap óspeıdi. Biraq muny óleıin dep turǵan adamnyń qan qysymyn tómendetýmen salystyrýǵa bolady.
Meniń oıymsha qarjy salasynyń saıasaty men tereń ekonomıkalyq reformalardy jedel túrde ótkizbesek, ekonomıkalyq aýrýlarymyz asqynyp, túbinde ınflásıanyń da, devalvasıanyń da, defısıttiń de kókesin kóremiz.
Onyń ústine osy aptanyń sońynda munaı baǵasy quldyrap, barreline 25 dollarǵa deıin arzandady. Dollar baǵasy birden 470 teńgege deıin ósti. Bul bizdiń ekonomıka men búdjetimizge úlken soqqy boldy.
Meniń esebim boıynsha ekonomıkamyz 12-15 mlrd dollar tabysyn joǵaltyp, búdjetimiz 2-3 mlrd dollarǵa deıin jınaı almaı qalady. Osy jaǵdaılar kosmetıkalyq, ýaqytsha sharalarmen sheshilmeıdi.
Quryltaı ótkizý qajet
Ultymyzdyń barlyq aqyldy jáne bilimdi azamattaryn jınap, elimizdiń keleshegi jóninde quryltaı ótkizýimiz kerek. Óıtkeni aldymyzdaǵy tereń jáne kúrdeli máselelerdi tek qana birigip sheshýge bolady.
Teńgemizdiń sonshalyqty munaı baǵasyna baılanyp turǵany bizdiń ekonomıkamyzdyń ábden «munaılanyp» ketkenin kórsetip otyr. Otyz jylda eshqandaı dıversıfıkasıa, munaıdan ózge óndiris ashylmaǵanyn kórsetip otyr.
Biz táýelsiz el bolýdan qalyp baramyz. Halyq óz basy bolyp, Úkimet óz basy bolyp birligimiz jaraspasa, Úkimet qanshalyqty keremet bolǵanmen halyqtyń qoldaýynsyz eshbir istiń berekesi bolmaıdy. Kóptegen durys áreketter zaıa qalady.
Ári qaraı ýaqytty soza bersek, Ulttyq qorymyzdan da, ekonomıkamyzdan da, tynyshyqtyqtan da jáne táýelsizdikten de aıyrylamyz. Qashan biz taǵdyrymyz bir ekenin tolyq túsinemiz osy?
Eger osy jaǵdaıda biz bir toqtamǵa kelip, áreket jasamasaq, endeshe Alla bizdi ári qaraı da qıyndyqqa túsirip, synaı beredi.
Qazir bizdiń el adasqan adamdaı alasuryp, kimge senerin bilmeı, úreılenip, erteńi ne bolaryn bilmeı júr.
30 jyl boıy «birinshi – ekonomıka, sosyn - saıasat» dep kelgen bılik aqyry ne kúshti ekonomıka qura almady, ne durys saıasat ornata almady. Ejelgi grek oıshyldarynyń aıtqanyndaı «eger siz erkindigińizdi nanǵa aıyrbastasańyz, onda erteń ne erkindigińiz, ne nanyńyz bolmaıdy».
Jaǵdaı kúnnen-kúnge aýyrlaı túsýde. Qazirgi ahýaldy jasyrǵannan esh paıda bolmaıdy. «Aýrýyn jasyrǵan óledi» deıdi qazaq. Bir-birimizge ótirik aıtýdy qoıyp, elge tóngen aýrýdyń emin birlesip izdeıik.
Qaǵazǵa túsirgen Aıaýlym SHAIMARDAN
