«Assambleıa saıasatpen aınalysý úshin qurylǵan joq»
Saıası júıeni ózgertýdegi usynystardy aıtsam, Memlekettik komısıadaǵy aıtqan usynystar óz kórinisin tapty. Prezıdent komısıadaǵy aıtylǵan Assambleıa sanatynan Senatqa ókilin ótkizý jónindegi usynysty aıtqan joq. Menińshe, muny alyp tastaǵany durys.
Jalpy, eshkimge ultyna qarap artyqshylyqty bermeýdi Konstıtýsıada bekitkenbiz.
Ekinshiden, Assambleıadaǵy ulttyq mádenı ortalyqtar saıasatpen aınalysý úshin qurylǵan joq. Mádenı máselemen aınalysý úshin qurylǵan. Úshinshiden, barlyq ulttardyń ókilderinen qazaqstandyq partıalarǵa kirýge quqyǵy bar. Sol saıası júıege daǵdylandyrý kerek.
Tórtinshiden, bul qazaqstandyq azamattyq patrıottyqty qalyptastyrýǵa kedergi jasaıdy. Jemqorlyq pen kúres naqty aıtyla qoıǵan joq. Memkomıssıa músheleri ázirlegen barlyq sheshimderdi jarıa etti. Men úshin sonyń ishinde jergilikti atqarýshy organ basshysynyń saılanatyndyǵy jáne jergilikti ózin-ózi basqarý organy retinde máslıhat tanylatyndyǵy mańyzdy boldy. Óıtkeni búkil álemde solaı. Al Konstıtýsıadaǵy qaıshylyq 12 jyl boıy osyny engizýge, oryndy zań qabyldaýǵa múmkindik bermedi.
Qoǵam ózgerse, onda saıasatkerge qoıylatyn talap ta ózgeredi
Jalpy, adam men qoǵamnyń birigýinen saıasat bastalady. Adamzat tarıhynda sanaly kezeńniń bári de saıasattan turady. Bireýdiń pikirine áser etýden bastap onyń eń joǵary shegi memleket basqarýǵa deıingi aralyqtyń bári saıasat.
Saıasat bir jaqty bolyp ketpes úshin ózindik qalyptastyrǵan júıeleri bolady. Órkenıetti jolǵa túsý úshin de saıasat kóleńkeli kúresten, ıaǵnı kórpe astyndaǵy kúresten góri jarıalylyqty basqara alatyn tásildi júrgizedi.
Eger jabyq astyrtyn kúrester kóp oryn alatyn bolsa, onda túrli-túrli jymysqy, keıde zulymdyq is-áreketterge alyp barady. Nátıjesinde, sol zulymdyq áreketter qupıa qalpynda qala beredi.
Mysaly, ótken jylǵy úlken eki qaıǵyly oqıǵany alaıyq. Bul oqıǵa saıası júıedegi ashyq, ádil básekelestikten góri jasyryn, qupıa isterdiń beleń alyp turǵandyǵyn baıqatqandaı áser etti.
Qoǵam, memleket turǵan jerde saıası júıeniń de bolýy shart. Al memleket bolǵan soń bılik te, zań da bolady. Zańdardy qabyldaýdyń ózi saıasattyń kórinisi. Zań degen – saıasattyń quqyqtyq beınesi ispettes. Onymen sózsiz daıyndyǵy bar, qoǵam aldyna shyǵa alatyn adamdardyń aınalysqany durys.
Saıasatkerlerdiń júrer jolyn shyn máninde, qoǵam sheshe me, álde bılikti qolyna alyp alǵan adamdar sheshe me, mine, osyǵan da kóptegen jaıttar baılanysty bolmaq.
Máselen, shyn máninde, halqyna jany ashyp, ózi sol ómirdi jaqsartamyn dep júrgen azamattar da saıasatpen aınalysady. Ekinshi jaǵynan, bárin de aq qylyp kórsetýge bolmaıdy. Saıasatta da jalpy ómirdegideı perishteler júrgen joq. Olardyń ishki qundylyqtary ortasha kórsetkishpen alǵanda qoǵamnyń ózine jaqyn.
Qoǵam ózgerse, onda saıasatkerge qoıylatyn talap ta ózgeredi. Talap ózgerý úshin talǵam qalyptasýy kerek. Talǵam bolý úshin tańdaý bolý kerek. Tańdaý bolýy úshin árıne, báseke ári saılaý bolýy kerek.
Osy tizbektiń ózi saıasatkerge tikeleı áser eteri sózsiz. Endeshe, halyqtyń arasynda kózi ashyq bolǵan azamat eger kókiregi oıaý bolsa, ol qaı joldyń durys ekendigin anyq kórsetip otyrýy kerek.
Mysaly, eger 1994-1995 jyldary halyqtyń daýysyna salatyn bolsaq, kópshilik bizge naryqtyq ekonomıkany jaqtap daýys bermeýi múmkin edi. Óıtkeni ol jóninde aqparat joq, belgisiz nárse bolatyn. Naryqtyq ekonomıka álemindegi adamzatqa dep oılap tapqan júıeleriniń tıimdi ekenin kórgennen soń, osylaı sheshim qabyldandy.
Biraq men shektik mysal retinde mynany aıtyp óteıin. Alla Taǵala eki Koreıa men eki Germanıany basynan ótkizgen naryqtyq ekonomıkasyn barlyq halyqtarǵa mysal bolsyn dep jasaǵan sekildi.
Eki Germanıa 40 jyl bólek memleket bolady. Sol 40 jyldyń ishinde demokratıalyq naryqtyq ekonomıkaǵa negizdelgen Batys Germanıa birneshe ese Shyǵys Germanıadan ozyp ketti.
Al demokratıalyq naryqtyq joldy tańdap alǵan Ońtústik Koreıa álemdegi eń damyǵan elderdiń sanatyna kirse, Soltústik Koreıa óziniń halqyna tamaq taýyp bere almaı, Ońtústik Koreıadan jyl saıyn birneshe júz myń tonna kúrish surap alyp jeıdi. Mine, osynyń barlyǵy da saıası júıeniń tikeleı áseri.
«Aldymen, ekonomıka, sodan keıin saıasat? Hmm...»
«Aldymen, ekonomıka, sodan keıin saıasat» degenge mynany aıta keteıin. Bul ózi aldymen taýyq jumyrtqalaı ma álde jumyrtqa taýyqtan paıda boldy ma degen saýal sıaqty nárse.
Ekonomıkalyq reformalar degende halyq uzaq merzimdi demokratıadan túńilip, baıaǵy totalıtarlyq júıe jaqsy dep aıtyp ketpeý úshin belgili bir bıiktigine jetse ǵana demokratıalyq kúshterdiń áleýmettik negizi molyraq bolady.
Ekonomıkalyq reformalar naryqtyq baǵaǵa laıyqtap jasalynady.
Saıası júıe ózgerip, demokratıalyq ózgerister bolmasa, onda naryqtyq ekonomıkalyq kúshter men bılikti tek demokratıalyq jolmen ustap qalamyn degen kúshterdiń arasynda qaıshylyq paıda bolady da, ol da eldiń qaýipsizdigine, turaqtylyǵyna keri áser týǵyzady.
Buǵan Indonezıany mysalǵa alaıyq, Indonezıada kezinde jerasty baılyǵy da jaqsy damyp kele jatqan bolatyn. Memleket basshysy Sýharto myrza eshqandaı reformany saıasatta júrgizbeı, tek ekonomıka dep ketti. Aıaǵynda eli keleńsiz jaǵdaıǵa dýshar bolyp, tez arada shuǵyl artqa ketti.
Biz 1995 jylǵy Konstıtýsıa boıynsha aldymen ekonomıka degen júıeni qurdyq. Ol ras óziniń jemisin berdi. Tezirek naryqtyq zańdar qabyldandy, elimizge ınvestısıalar keldi. Árıne, onyń negizinde bizdiń ata-babamyz qaldyrǵan mura jatyr.
Eger bizdiń jerimizde sonshama munaı, kómir, temir, kúmis, altyn bolmasa, onda qazir bizdiń tezirek alǵa shyǵyp ketýimizge ol zańdar bolǵanymen de múmkindik bolmas edi. Sol zańdar nege alalanyp jumys jasaıdy?
Bireý nege óz bıznesin ońaı jolmen ashady da, ekinshisi áýre-sarsańǵa túsedi? Nege bireýge jaqsy jer bólinedi de, kelesisine jaman jer bólinedi? Nege bireýdiń bıznesine tapa-tal túste shabýyl jasap paıdasyn tartyp alady da, ekinshisine sot úndemeıdi?
Nege halyq, sot ornyn ádildik izdeıtin jer emes, jazalaýshy oryn dep qabyldaıdy? Nege kóshedegi polısıa qyzmetkerlerin óziniń qorǵanyshy dep emes, áli de bolsa jazalaýshy organ dep qaraıdy. Osynyń bárine de jaýap saıası júıede jatyr.
Saıası reformalardy ekonomıkanyń ózi, halyqtyń turmysynyń ózi kerek etedi.
«Qoǵam áli saıası kúshke aınalyp úlgergen joq»
Bizdiń elimizdiń tarıhynda sońǵy patshalyq, ne Keńes Odaǵy kezinde de qoǵam bılikke áser ete alǵan joq. Iaǵnı sońǵy onshaqty býynnyń ishinde bılikke áser etetin qoǵamdyq dástúr bizde bolǵan joq. Onyń áseri seziledi.
Jalpy, bılik qaı memlekette bolmasyn, qoǵamnyń shydamy jetken jerge deıin óziniń aıtqanyn jasaýǵa tyrysady.
Biraq ol elderde sol qoǵamnyń atynan tepe-teńdikti ustap turatyn myqty Parlament, ádil sot júıesi bolady da ony isteı almaı qalady. Jáne qoǵamnyń ózi kelesi saılaýda basqasha daýys berip, adamdardy alyp tastaıdy. Sondyqtan olar qoǵammen sanasýǵa májbúr.
Bizdegi qoǵam áli saıası kúshke aınalyp úlgergen joq. Sol sebepten de bılik óz uǵymyndaǵy durys nárselerdi júzege asyryp kele jatyr. Oǵan qoǵamnyń berer baǵasy ádette saılaýda júzge asyrylady. Alaıda saılaýǵa da bıliktiń áseri bolǵandyqtan, tolyq máninde qoldaýǵa ıe bolyp jatyr dep aıtý qıyn.
Shynyn aıtqanda, bizdiń qoǵam qazir ashtyqtan keıingi ómir súrip jatqan adam sekildi.
Óıtkeni keńes dáýirinde adamǵa qajetti materıaldyq dúnıeler kóp bolǵan joq. Iá, keńes dáýirinde ádebıetti kóp oqydy dep aıtady. Ol ádebıettiń kóp oqylýy men araqtyń kóp ishilýi, bul sol zamandaǵy oılaıtyn adamdardyń shynaıy ómirden qashýynyń bir joly bolǵan. Tipti rýhanı qundylyǵy azdaý bolsa da kitaptar oqylyp jatty.
Bizde halyqtyń eń qasiretti jyldarynyń ózi, halyqtyń repressıaǵa ushyraýymen, eki ret álippesiniń ózgerýiniń ózi teńdesi joq adamzatqa qarsy qylmys. Mine, osylar bizdiń tarıhymyzda kórkem ádebıetimizde, ónerde ózindik ornyn tappaǵan. Osylardyń áseri bolar, qoǵamdyq kúshke aınalýymyz úshin aǵartýshylyqtyń da, saıası ustanymnyń da qajettiligi bar.
«Bul – bılikke syn»
Qazaq qoǵamynda tabıǵı demokratıaǵa umtylys bar. Teńdesi joq tarıhymyz, dalamyzdyń keńdigi, Shyńǵyshan qalalarymyzdy qıratqannan keıin joıylǵany, 700-800 jyldar boıy negizinen kóshpendi bolǵandyǵy, shabýyldan soń sol kezdegi mádenı oshaqtar, birinshiden, qala mádenıetinen alshaqtaý qaldy dese, ekinshi jaǵynan halqymyz ashyq, jańashyl, beıimdelgish bolýǵa tárbıelenedi.
Halyqtyń osy artyqshylyǵyn paıdalaný – bılikke syn. Demokratıaǵa tabıǵı qushtarlyq bar bolsa ony sanamen bekitý kerek.
Ol úshin álemniń eń úzdik oıshyldaryn, onyń ishinde demokratıalyq baǵyttaǵy oıshyldaryn ana tilimizge aýdaryp otyrýymyz kerek. Basqany qoıǵanda, biz qazaq tilinde ál-Farabıdi durys oqyǵanymyz joq. Qazaqtyń 99 paıyzy ál-Farabıdiń kim ekendigin ǵana biledi, al onyń birde-bir kitabyn oqymaǵan.
«Halyq bir ǵana partıanyń bolýyn qabyldamaıdy»
Meniń oıymsha, halqymyzdyń, qoǵamymyzdyń tarıhı ereksheligi uzaq merzimdi bir ǵana partıanyń bolýyn qabyldamaıdy. Bul jaǵynan kelgende biz japon, ne qytaı, ne Malaızıa qoǵamy emespiz. Prezıdenttiń mańaıyndaǵy keıbir saıasatty taldaýshylar qatelesedi. Bizdi Azıa deıdi, bizdi Shyǵys deıdi. Iá, bizdi Shyǵys dep aıtýǵa bolady. Biraq kimmen salystyrǵanda Shyǵyspyz?
Japonıamen salystyrǵanda Batyspyz. Qytaımen salystyrǵanda Batyspyz. Al Túrikmenıamen salystyrǵanda Shyǵyspyz. Sonda biz Japonıadan batystaý bolýymyz kerek pe, joq álde Túrikmenıadan Shyǵystaý bolýymyz kerek pe? Qoǵamdyq saıası ózgeris ol geografıalyq ólshemmen ólshenbeıdi. Bul ataý Eýropa turǵysynan alǵanda, biregeı desek te, Azıa ár alýan. Máselen, Indıa bir órkenıet, qytaıdyń órkenıeti bólek. Tynyq muhıty jaǵyndaǵylardyń ózi bir órkenıet. Sondyqtan Azıany biregeı dep aıtýǵa bolmaıdy. Bul kisiler qatelesedi. Qazir ýaqytsha bir partıa basymdylyqqa ıe bolýy múmkin.
Uzaq merzimdi deńgeıge kelgende báribir sol partıanyń ishinde de jikke bóliný paıda bolady. Ony kórip te júrmiz. Jáne ary qaraı da basqa partıalar birigip, myqty 3-4 partıa bolady dep oılaımyn.
Al monopolısik partıa bolý degen sóz ol jaqsylyqqa aparmaıdy. Ony keńes dáýirinde de kórdik. Jalpy, keńes dáýiri adamdardyń boıynda kez kelgen ıdeologıaǵa degen jıirkenishti qalyptastyrdy. Kópshilikti osylaı aldap kelgeni keıin belgili bolyp qaldy. Adamdardyń partıalarǵa qyzyqpaıtynynyń túbi sol keńes dáýirindegi jıirkenishte jatyr.
«Qoǵamnyń aýzy kúıdi»
Opozısıa da qoǵamnyń bir bóligi. Qoǵamdaǵy kemshilikter bizde de bar. Bul azamattyq dástúrdiń kemshin tusy.
Azamattyq dástúr dep, men memleket basqarýda saıasatqa azamat retinde aralasýyn atar edim.
Keńes dáýiri de, patsha dáýiri de, bizdi qazaq halqyn jáı turǵyn retinde, buratana halyq retinde ustaǵysy keldi. Keńes dáýirindegi bizdiń respýblıka basqarǵan adamdarynyń ózinde shyn máninde, eliniń taǵdyryna tikeleı áser etetin deńgeıdegideı múmkinshiligi bolǵan joq.
Basqany aıtyp qaıtemiz, máselen, úlken qonaqúıdi salýǵa, Respýblıka saraıyn salýǵa nemese Arasan monshasyn salýǵa Máskeýden ruqsat alý kerek bolatyn. Tipti aýdannyń basshylarynyń ózi aýdannyń máselesin sonaý Máskeýge baryp, sol jaqtan bekitip keletin. Aýzy kúıgen úrlep ishedi deıdi.
Qoǵamnyń aýzy kúıdi. 70 jyl bir partıa ony aldap keldi. Keıin jarǵa ákep soqty. Ol partıanyń ózi 17 mıllıon adamym bar dep kelip edi. Partıa taraǵan kezde sol 17 mıllıonnan: «Meniń partıamdy nege taratyp jatyrsyń?» dep eshkim kóshege shyqqan joq.
Osynyń ózinen-aq partıanyń jalǵan ekendigi baıqalyp qaldy. Eń bastysy, Lenınnen bastap, barlyǵy da halyq úshin dep, biraq Máskeýdiń túbindegi keremet-keremet záýlim saıajaılarda ómir súrgendikteri de áshkerelendi emes pe.
"Jas qazaq úni" gazeti
2007 j.
