– Siz dıplomatıalyq qyzmetke tym erte aralastyńyz. Jáne tym erte otstavkaǵa kettińiz. Áńgimeni osydan bastaıyqshy...
– Bizdiń oqyǵan ýaqytymyz Keńes Odaǵyna tuspa-tus keldi. 1991 jyldyń aıaǵynda ǵana Qazaqstan óziniń táýelsizdigin jarıalady.
Al ol kezde biz ýnıversıtetti bitirip jatqanbyz. Oǵan deıin Keńes Odaǵynyń Konstıtýsıasy boıynsha sóz júzinde egemendi memleket bolyp sanalsaq ta, is júzinde syrtqy saıası jáne ekonomıkalyq jaǵdaıymyzdy Máskeý sheshti, syrtqy saýda máselesin de Kreml retteıtin.
Soǵan saı otandyq mamandar, sonyń ishinde dıplomattar, halyqaralyq qarym-qatynas salasynyń mamandary Qazaqstanda daıyndalǵan joq. Syrtqy ister mınıstrliginiń quramynda, elshilikterde biren-saran ǵana qazaq ultynyń ókilderi jumys istedi. Olardyń arasynda Bolathan Taıjan, Vácheslav Ǵızatov, keıingi jyldary Syrtqy ister mınıstrliginiń tutqasyn ustaǵan Qasym-Jomart Toqaev, Erlan Ydyrysov syndy azamattar boldy.
Bizde bul salada mamandar tapshy edi. Qazaqstan egemendigin alǵannan keıin,
1992 jyly kóp máseleni táýelsiz túrde sheshýge týra keldi.
Toqsanynshy jyldardyń bas kezinde, biz jańadan Syrtqy ister mınıstrligine kelgen ýaqytta patrıottyq sezim basym boldy. Sońǵy jyldary túrli sebeptermen ol sezim saıabyrsyǵandaı kórindi. Memlekettik qyzmette júrgenderdiń birazy menimen kelisetin shyǵar.
Óıtkeni qazirgi qoǵamda kóp nárse formaldi dúnıege aınalyp ketti. Ózim talaı jyl qyzmet etkendikten, Syrtqy ister mınıstrligine tas laqtyrǵym kelmeıdi. Degenmen ondaǵy jumystyń alǵashqy kezderdegideı qyzyqty bolmaı qalǵanyn, ary qaraı baýrap ákete almaǵanyn jasyra almaımyn. Qyzyǵýshylyq azaıdy.
Basqasha aıtsaq, sońǵy jyldary elime paıda keltirip júrmin-aý degen sezim saıabyrsydy. Dıplomatıalyq qyzmetten ketýime munyń da áseri boldy.
– Rasynda da, sońǵy jyldary memlekettik qyzmetke degen qyzyǵýshylyq saıabyrlady. Burynǵydaı jappaı umtylý baıqalmaıdy...
– Bir jaǵynan sizdiń aıtqanyńyzben kelisemin. Memlekettik qyzmet salasynda jemqorlyq, jeń ushynan jalǵasqan sybaılastyq etek alyp barady.
Jumysqa tamyr-tanystyqpen turý áli kúnge deıin ózekti másele kúıinde qalyp otyr. Kásibı deńgeıge kóp nazar aýdarmaı, jaǵympazdyq krıterııi boıynsha jumysqa alý sıaqty keleńsizdikter de tolastaǵan joq.
Qazirgi bizdiń qoǵamda qarjylyq jaǵdaıy jaqsy, qymbat kólik minetin, záýlim saraıda turatyn kimder? Jastar oǵan mindetti túrde qaraıdy. Bizdiń qoǵamda bul talaptarǵa tolyq jaýap beretinder – sheneýnikter. Iaǵnı – memlekettik qyzmetkerler. 10 myń dollarlaǵan jalaqyny kim alady?
Ulttyq kompanıalardyń ókilderi alady. Jaqsy ómir súrgisi keletin jastar, árıne, osyǵan qarap baǵdar alady. Biraq biz aıtyp otyrǵan toqsanynshy jyldardyń bas kezindegi otansúıgishtik, patrıotızm bul arada ekinshi, úshinshi dárejede qalyp tur.
Bul jastardyń kinási emes. Bul qoǵamdaǵy rýhanı jáne ulttyq basymdyqtardyń tasada qalǵanynyń, shenge, ataqqa, aqshaǵa, dáýletke tabynǵan zamannyń keleńsiz kórinisi. Sóz júzinde emes, is júzinde jaǵdaıdy jaqsartpaıynsha, biz aıtyp otyrǵan keleńsiz jaıttar tolastamaıdy.
– Siz úshin sheneýnik obrazy qandaı?
– Mysaly, depýtattardy «halyq qalaýlylary» deımiz. Al oryssha sál basqasha, «slýgı naroda» dep atalady. Ekeýine júkteletin mindet eki túrli. Iaǵnı sheneýnik nemese depýtat, shyn máninde, halyqqa qyzmet etýi kerek. Sóz júzinde solaı bolǵanymen, is júzinde múldem basqasha. Bul ókinishti-aq jaıt. Sebebi bizdiń qoǵamymyzda qandaı túıtkildi máseleler bolsa, ol áleýmettik salanyń máselesi bola ma, sharýashylyqqa qatysta bola ma, báribir, onyń tetigi memlekettik qyzmetkerlerdiń qolynda.
Ókinishke qaraı, jyldan-jylǵa áleýmet pen sol áleýmettiń múddesin memlekettik turǵyda sheshetin memlekettik qyzmetkerlerdiń arasyndaǵy jik ulǵaıyp bara jatyr.
Halyqtyń múddesin kózdeý, halyqtan ózin joǵary ustamaý sıaqty qarapaıym qaǵıdalardyń ózi de umyt bolyp barady.
Nege deseńiz, sheneýnikterge jetkilikti jaýapkershilik júktelmeıdi. Olardyń jumysyn halyq ta, qoǵamdyq uıymdar men saıası partıalar da baqylaı almaıdy. Memlekettik qyzmetkerdiń memlekettiń turǵyndarynyń aldyndaǵy jaýaptylyǵy óte tómen deńgeıde. Sheneýniktiń qyzmeti qoǵam úshin anyq jáne aıqyn bolýy kerek desek, bizde bul jaǵy da syn kótermeıdi. Kóp jaǵdaıda kómeski kúıinde qalyp qoıyp jatady.
Qaıbir jyldary Shveısarıaǵa jolym tústi.
Tústiń kezi, kofe iship otyrǵanbyz. Qasymyzǵa bir kisi kelip otyrdy. Sóıtsek, ol sol eldiń premer-mınıstri eken. Qasynda kúzetshileri joq, ózi jaıaý keldi. Óte qarapaıym kıingen. Otyrǵandardyń barlyǵy birdeı ony tanyp ta jatpady. Kofesin iship, krýasanyn jedi de, shyǵyp ketti. Osy bir kishkentaı ǵana mysaldyń ózi kóp nárseni ańǵartsa kerek.
Shveısarıa kishigirim bolǵanymen, damýy jóninen, ekonomıkalyq jaǵdaıy, saýda jáne ınvestısıalyq múmkindigi jaǵynan Qazaqstannan júz jylǵa ozyp ketken memleket.
Ol jerdegi halyqtyń ómir súrý deńgeıiniń joǵarylyǵy sonshalyq, jan basyna shaqqandaǵy ónimi 20-25 myń dollardan keledi. Dúnıejúzindegi alǵashqy bestikke kiretin elderdiń biri.
Meniń oıymsha, bul memlekettiń osyndaı keremetteı jetistikke jetýiniń kilti memlekettik qyzmetkerler men halyqtyń arasyndaǵy alshaqtyqtyń neǵurlym az bolýynda jatyr. Memlekettik bılik halyqqa jaqyn bolmaıynsha, damý da, ilgerileý de bolmaıdy.
Ol úshin demokratıalyq qundylyqtar áspettelip, ashyq azamattyq qoǵam qalyptasýy tıis. Sóz bostandyǵyna erik berilýi kerek. Erkin jáne ádil saılaý ótkizý sóz júzinde emes, is júzinde kórinis tabýy kerek. Sonda ǵana sheneýnikterden nátıje talap ete alatyn bolamyz.
Taǵy bir mysal esime túsip otyr. Kezinde Iordanıa degen memlekette boldym. Sol eldiń patshasy Abdolla ekinshi Muhammed paıǵambardyń (s.a.ý.) tikeleı urpaǵy. Iordanıa degen damyǵan, baı elderdiń biri. Patshasy halyqqa syıly. Aıtaıyn degenim, sol kisi jumystan úıine qaıtqanda kóligin ózi júrgizetin. Jáne ol kisi kele jatqanda eshqashan joldy jabý degen bolmaıtyn. Árıne, qasynda kúzetshi kólikter júredi. Biraq patsha da elmen qatarlasyp júre beretin. Bul da qarapaıymdylyqtyń bir belgisi. Bizde qalaı? Memleket basshysymen talaspaı-aq qoıaıyq. Qaýipsizdik máselesi bar, basqa bar. Bizde prezıdentti qoıyp, ákimderdiń ózi de joldy japtyryp tastap júredi.
Tipti, jol polısıasy basshylarynyń ózi osyndaı artyqshylyqty paıdalanady. Halyqpen ara-jigi osynshalyq alshaq bola tura, bizdegi sheneýnikterdiń «eldiń ıgiligi úshin qyzmet etip jatyrmyz» degen qurǵaq sóziniń qanshalyqty quny bar? Oǵan eldiń senimi qalaı bolmaq? Bul, árıne, oılanatyn nárse.
– Otandyq dıplomattardyń arasynan memleketshil dıplomat dep kimderdi erekshelep aıtar edińiz?
– Ras, bizde dıplomatıa salasynyń mamandary bolǵan joq. Keńes Odaǵynyń kezinde Qazaqstanda dıplomattar daıarlanbaıtyn. Biren-sarany Máskeýdegi, Peterbordaǵy oqý oryndarynda, aıtalyq, Máskeýdiń halyqaralyq qatynastar ınstıtýty, Máskeý memlekettik ýnıversıteti janyndagy Azıa jáne Afrıka ınstıtýty, Lenıngrad memlekettik ýnıversıtetindegi shyǵystaný bóliminde oqydy.
Nemese Syrtqy ister mınıstrligi janyndaǵy joǵarǵy dıplomatıa akademıasynda tálim alatyn. Onda ulttyq kadr esebinde Qazaqstannyń da ókilderi oqydy. Bertin kele olar Syrtqy ister mınıstrliginde, shetelderdegi elshilikterde qyzmet istedi. Birtalaıy keıin qaıtty, endi birazy Táýelsiz Qazaqstannyń saıasatyna beıimdelip jumys isteı bastady. Naqtyly tulǵalardy atap aıtatyn bolsam, meniń esime eń aldymen Bolathan Taıjan oralady.
– Siz shákirt retinde ustaz Bolathan Taıjannan ne úırendińiz?
– Eń aldymen, memleketshildik pen ultjandylyqgy úırendik. Qazir teledıdardy qosa qalsaq, eki sheneýniktiń bireýi otansúıgishtik, patrıottyq tárbıe týraly sóılep jatady.
Biraq solardyń istep júrgen tirligine qarasaq, sózi men isiniń arasynda sabaqtastyq joqtyǵyn ańǵaramyz.
1996-98 jyldar aralyǵynda Mysyrdaǵy elshilikte Bolathan Taıjannyń qolastynda jumys istedim. Ol kisi Mysyrdaǵy Tótenshe jáne ókiletti elshi bolatyn. Kaırde otyrǵanymen, Marokko, Lıvan, Lıvıa, Sırıa, Iordanıa elderindegi elshilik qyzmetti qatar atqardy. Ol kisi shynaıy memleketshil tulǵa bolatyn. Kóp nársege synı kózqaraspen qaraıtyn.
Qazaqstannyń, qazaqtyń múddesine qaıshy keletin máselede tartynyp qalmaıtyn. Ondaıda jasqanshaqtamaı, jaltaqtamaı, týrasyn aıtatyn. Bir aıta keterligi, Mysyrdaǵy elshilik 1993 jyly ashyldy.
Birinshi kúnnen bastap is-qaǵazdaryn memlekettik tilde júrgizdi. Toqsanynshy jyldardyń aıaǵyna deıin Qazaqstannyń sheteldegi elshilikteriniń arasyndaǵy is-qaǵazdaryn memlekettik tilde júrgizetin jalǵyz mekeme bolyp keldi.
Qalǵandary toqsanynshy jyldardyń aıaǵyna deıin eki tildi qatar alyp júrse, endi bir eldegi elshilikter tolyqtaı orys tilinde is júrgizdi.
Sebebi elshilerdiń ózderi qazaq tilin bilmeıtin.
Bolathan Taıjan sol kezde Qazaqstannyń elshilikterinde qyzmet atqaratyn azamattar, elshisinen bastap, tómengi deńgeıdegi qyzmetkerlerine deıin tolyqtaı qazaq tilin meńgergen azamattar bolýy tıis degendi másele etip kóterdi.
Óıtkeni dıplomatıa salasynda júrgen azamattar – Qazaqstannyń betperdesi. Qazaqty shetelde solarǵa qarap tanıdy.
Eger olar qazaqtyń tilin bilmese, mádenıetinen jurdaı bolsa, Qazaqstandy qalaı tanytpaq? Osyny Bolathan aǵa qatty ustandy. Bul máseleni bıliktiń aldynda talaı ret kóterdi de.
Al ózi qyzmet atqaratyn elshilikterde bul talapty tolyqtaı oryndap otyrdy. Bizde, mysaly, qazaqshany bilýdi bylaı qoıǵanda, ulty qazaq emes azamattar jumys istegen emes. Ol kisi bul máseleni prınsıpti túrde qadaǵalap otyrdy. Osyǵan oraı talaı qysym da kórdi.
Syrtqy saıası basymdyqtarǵa kelgende de ulttyq múddeni birinshi orynǵa qoıatyn. 1995 jyly Qazaqstan Islam Konferensıasy uıymyna múshe bolyp enetin boldy. Bul másele kóp ýaqyt talqylandy.
Týrasyn aıtý kerek, sol ýaqytta memlekette laýazymdy qyzmet atqaratyn jekelegen azamattar budan seskendi, shoshyndy da. «Islam Konferensıasy uıymyna múshe bolyp jatsaq, munymyzǵa Reseı qalaı qaraıdy? Amerıka qyryn qarap qalmaı ma?» degendeı jaltaqtaý boldy. Sol kezde osy basymdyqty túsindirý, uǵyndyrý isinde Bolathan Taıjan úlken qyzmet atqardy.
Bul kisi ózi durys dep sanaǵan dúnıeni óte batyl ári saýatty túrde jetkizip aıta alatyn. Qaımyqpaıtyn. Qazaqstannyń osy uıymǵa múshelikke ótýine ol kisi úlken eńbek sińirdi.
Memlekettik qyzmetker ózi ishteı batyl bolýy kerek. Bastyqtyń aıtqanyna bas shulǵı beretin adam naǵyz memlekettik qyzmetker bola almaıdy. Kelispeıtin nársesi bolsa, ony mindetti túrde aıtýy kerek. Eldiń múddesine qaıshy keletin tusta qarap qalmaýy tıis. Sonda ǵana utymdy, ońtaıly sheshim qabyldanady. Bolathan Taıjan dál sondaı azamat bolatyn.
Búgingi kúni bizdiń memlekette nelikten basy bar da aıaǵy joq baǵdarlamalar kóp?
Óıtkeni sheneýnikter ózderi túsinip tursa da, ańǵaryp tursa da, bastyǵyna qarsy shyqpaıdy. Joq nárseden seskenip, bárine bas shulǵı beredi. Sonyń saldarynan óte shıki baǵdarlamalar paıda bolady.
Áńgimelesken, Juldyz ÁBDİLDA
"Alqa" jýrnaly, 2010 jyl
