Bul ólke Alashtyń talaı jyr – shejiresine arqaý bolǵan. Qaı dáýirdi alsań da, bul ólke qol bastaǵan batyrlarymen, sóz bastaǵan sheshenderimen, qasıet qonǵan áýlıelerimen, sýyryp-salma aqyn-jyraýlarymen dańqty. Al sýynyń beti kópirshiktenip jatatyn Sabyndy kólge ańyz boıynsha Baıan sulý sabynyn túsirip alǵan desedi.
Bul ólke – Baıanaýyl. Bul araǵa saıahattap keletin sheteldikter Baıanaýyldy «Ertegiler eli» dep ataıdy. Tegin emes. Tastaryna qarańyzdarshy. Tabıǵattyń ózi til bitirgen olarǵa. Tabıǵattyń qudiretimen qashalǵan.
Iá, senbessiz. Kózińizben kórýińiz kerek ol úshin.
«Kempirtas», «Kepter», «Túplıtas», «Ulyǵan bóri», «Grýzın», «Pýshkın profıli», «Tank», «Er-toqym», «Ulý», «Maımyl». Bul tastardy kórgen sheteldikter tań-tamasha bolǵan ǵoı. Biz birsypyrasyn ǵana jazdyq. Esimizde qalǵany osy. Bulardan basqa da myńda bir beıne bar Baıanaýylda...
Máshhúr Júsip Kópeev, Júsipbek Aımaýytov, Qanysh Sátpaev, Sháken Aımanov syndy qazaqtyń kógine kún bolyp, órmelegen dara tulǵalar osy Baıanaýyldyń topyraǵynda ómirge keldi.
Biraq biz áli de bolsa, Baıanaýyldy jetkilikti deńgeıde bilmeımiz. Onyń tarıhyna qanyq emespiz. Onyń tabıǵatymen tanys emespiz. Otandyq deńgeıdegisi óz aldyna, onyń álemdik týrızmnen oıyp turyp oryn alar álýeti bar, negizinde. Tek jarnamasy az. Nasıhaty joqtyń qasy.
Aıtalyq, siz eń sırek kezdesetin emdik shópter Baıanaýyl topyraǵynda ósetinin bilesiz be? Biz bilgen joqpyz, mysalǵa.
Baıanaýylǵa saparlap barǵanda aldymen osyndaǵy ólketanýshylarmen, «Baıanaýyl» ulttyq parkiniń qyzmetkerlerimen tildeskenbiz. Mynany aıtty.
Talaı dertke daýa bolatyn jabysqaq qandy qaraaǵash jer álemde tek úsh jerde ǵana kezdesedi eken. Biri – Kanadada, biri áli adam aıaǵy baspaǵan Kol degen aıdaladaǵy aralda jáne Baıanaýylda. Qara qandy aǵashtyń tarıhy da tereńde jatyr. Dınozavrlar dáýirinen bastalady. Kórdińiz be? Álgi aǵash jer tańdaıdy eken sosyn. Taza, sýly, nýly jerde ǵana ósedi. «Qyzyl kitapqa» engen. Kesýge, bir butaǵyn julýǵa ruqsat joq. Qasyna turyp, sýretke túskende japyraqtarynan, domalaqtana buıyǵylana ósken boıyna qarap, ózge aǵashtardan ózgesheligin de baıqaısyz.
Baıanaýyl ulttyq parkiniń ınspektorlary Altynbek Qurmanov pen Darıabek Qulnıazov ólkeniń týrısik tartymdylyǵyn keńinen tarqatyp aıtyp berdi bizge. Tyńdadyq. Kóp biledi bular. 25 jyl boıy Baıanaýyldyń arǵy-bergi tarıhyn saralaǵan, árbir taý-tasymen tanys.
«Bizdiń aýdanda bul sala (týrızmdi aıtady) áli de bolsa, alǵa baspaı turǵany ras, negizinde. Oǵan sebep te jetkilikti. Degenmen, qazir qolǵa alynyp jatqan jobalar arqyly bolashaqta úlken álýetti týrısik baza qurýǵa bolady dep oılaımyn», – deıdi Altynbek Qurmanov.
Aıtýynsha, osydan 15 jyl buryn Baıanaýylda nebári 2 týrısik marshrýt bolǵan, qazir olardyń sany 11-ge jetip otyr.
«Týrıser de tańdaıdy ǵoı. Sheteldik qonaqtar tylsym dúnıelerge áýes. Olar jıi baratyn orynnyń biri – Jasybaı kóliniń batys jaǵyndaǵy Qońyráýlıe úńgiri. Keıbirine jetý qıyn. Bálkim, sonysymen qyzyqty shyǵar. Biraq uzaq jol sharshatady. Ol úshin talapqa saı kólik joldary, ınfraqurylymdar bolýy kerek. İlgeride aıtyp ótkenimdeı, bizde on bir marshrýt bar. Sonyń biri – Qyzyltaý qoryǵy. Onyń bir jaǵyn áýlıeli Qyzyltaý dese, ekinshi tusyn áýlıeli Saryóleń qonysy dep ataıdy. Sońǵysynan jeti birdeı áýlıe shyqqan. Sýy janǵa shıpa «Áýlıebulaq» ta sol jerde», – deıdi ólketanýshy.
Aıtpaqshy...
Astanada EKSPO ótip jatyr qazir. Jaz aıy. Adam boı jazǵysy, demalǵysy keledi. Kúni keshe osy kórmeniń tóraǵasy Ahmetjan Esimov EKSPO-ǵa 2 mıllıonynshy qonaqtyń kelgenin aıtty. Súıinshi suraǵany ǵoı. Bulardyń ishinde sheteldikter az emes. Alys qurlyqtan kelgen amerıkalyqtar da, irgemizdegi qytaılar da júr. Bilsek, Reseıden kelgen qonaqtar da jetip artylady. Solardy nege ustap qalmasqa? Kórmeni bir aralar, eki aralar odan keıin ne isteıdi? Olardy Qazaqstannyń týrısik ortalyqtarymen nege tanystyrmasqa? Olar jer álemde Baıanaýyl degen jeruıyq bar ekenin bile me? Aıtalyq, siz...
Jasybaıǵa bardyńyz ba?
Qazaqstandaǵy eń taza kólderdiń biri bul. Túbi tegis, sýy tushshy. Sýy jer astynan keledi. Teri aýrýlaryna daýa. Baıanaýylda budan syrt Sabyndykól jáne Toraıǵyr bar. Sulýlyǵy tamsandyratyn sý aıdyndarynyń aınalasy qaraǵaıly ormandarǵa toly.
Onyń atymen jáne paıda bolýyna baılanysty ańyzdar kóp. Solardyń birine toqtalaıyq. XVIII ǵasyrda Oljabaı men Jasybaı batyrlar basqarǵan qazaq sarbazdary Baıanaýyl ormandarynda jońǵar qolyn talqandaıdy. Asýlardyń birinde osy kúnge deıin jaý sadaqshysynyń qolynan ańdaýsyzda mert bolǵan Jasybaıdyń máıiti jatyr. Kól men asý sonyń esimimen atalady.
Kelesi ańyz bylaı syr shertedi: úsh aǵaıyndy Oljabaı, Kenjebaı men Jasybaı kimniń kúshti ekenin synap kórmek bolypty. Qazir Jasybaı zıraty turǵan eski asýdan tas laqtyrady. Birinshi kezekti Oljabaı alady. Kenjebaı laqtyrǵan tas Oljabaıdyń tasynyń ústine túsip, jerge batyrady, astynan sý shyǵyp, shuńǵyrdy toltyra bastaıdy. Jasybaıdyń tasy da osylarǵa qosylyp, sýdyń atqylap shyǵýyn jyldamdatady, biraq tastyń ústińgi jaǵy sýdyń betinde qalady, keıin betkeıine aǵashtar men shópter ósip shyǵady. Týrıser bul jerdi «Mahabbat araly» dep ataıdy, al kól Jasybaı batyrdyń esimimen atalady.
Biz bilsek, Reseıden keletin týrıser Qazaqstannyń tarıhı, áýlıeli oryndaryna qatty qyzyǵady.
Toraıǵyrdy kórdińiz be?
Eldiń aýzynda júrgen jalǵyz Jasybaı ǵana bir qyzyǵy. Alaıda, oǵan jaqyn jatqan taǵy bir kól bar. Tabıǵatynyń sulýlyǵy Jasybaıdan aspasa, kem túspeıdi. Toraıǵyr kóli. Kól jaǵysyndaǵy aýyl. Osy aýylda tarıhı oryndar barshylyq. Sáken Seıfýllınniń «Tar jol taıǵaq keshýin» oqyǵan bolarsyz. Azap vagonynan qashyp, Toraıǵyrda turatyn naǵashy jurtyn panalaýshy edi ǵoı. Aýyldyń janyndaǵy jartasqa jasyrynǵan. Sol jartas qazir «Sáken jar» dep atalady.
Toraıǵyr kóline jaqyn jerde arǵy babalarmyz – saqtardan qalǵan qorǵan bar. Ǵalymdardyn zertteýinshe, bul jerde ýaqyt júıelerin zertteıtin ortalyq – observatorıa bolýy ábden múmkin. Osynda qoıylǵan ár tastyń ózindik qupıasy bar. Solardyń ornalasýyna qaraı babalarymyz ýaqytty, aıdy sanaǵan, jyl mezgilderiniń qandaı bolatynyn boljaǵan eken.
Sheteldik týrıserdi de qyzyqtyratyn osy – Toraıǵyr aýyly eken. Baıanaýyldyń eń bıik taýy Aqbet ornalasqan osy jerde. Aqbet qyz súıgenine qosyla almaı, bıik quzdyń basynan qulap ólgen desedi. Sheteldik týrıserdi qyzyqtyratyn da osy jaltyraǵan, birbetkeı shyńyltyr quz-jartastar, úńgirler. Aldyńǵy bir jyldary kelgenimizde jap-jaltyr jylmaǵaı tastarǵa jabysyp, joǵary qaraı birinen soń, biri órmelep bara jatqan sheteldik álpınıserdi kórgenbiz. Olar da Aqbet qyzdyń ańyzyna qulaq túrip, taǵzym etip, Baıanaýyldyń ǵajaıyp keremetine 1027 metr bıiktikten tómenge qaraýǵa qumar.
Aýyl turǵyndarynyń aıtýynsha, alys-jaqyn shetelden kelgen týrıser Aqbettiń quzar basyna shyǵýdy eń kúrdeli ekstremaldy joryqtardyń biri dep sanaıdy.
Biz biletin málimetterdi Baıanaýyl ultty parkiniń ınspektorlary Altynbek Qurmanov pen Darıabek Qulnıazov taǵy bir tyń derekpen tolyqtyrdy.
«Ataqty «Dos –Muqasan» ansambli 1967 osy Toraıǵyr aýylynda ómirge keldi, Polıtehtiń stýdentteri jazǵy semesterde osy jerde qurylys jumystaryna qatysqan...", – deıdi olar.
Muryntalda Buqar jyraý jatyr...
«Arǵy-bergi tarıhymyzdy tanyǵysy keletin týrıser úshin Muryntal degen eldi-mekenin kórýdi usynar edim», – deıdi Altynbek Qurmanov. Beker aıtpaıdy.
Keshegi alty Alashqa áıgili Qazybek bıdiń dónesin salǵan sóre taqtaı sonda saqtalyp tur eken. Onyń ústine aty ańyzǵa aınalǵan Jaıaý Musanyń kesenesi de sol mańda. Al odan ári qaraı júre bersek, úsh júzge aty málim Buqar Jyraýdyń kesenesi bar.
«Sábı súıgisi kelgender osy araǵa keledi...»
Bul úńgirdi «tabıǵattyń tańǵajaıyp týyndysy» deıdi biletinder. Baıanaýyldaǵy Aqqaraǵaı degen taýdyń eteginde ornalasqan. Kıeli, sharapaty tıer qasıetti jer. Shoqan da, Qanysh aǵamyz da, Potanın de bul jerge teginnen-tegin kelmegen ǵoı.
«Biz jaqtyń adamdardy bul jerdi «Áýlıetas» dep te ataıdy. Úńgirdiń uzyndyǵy - 30 metr, eni - 2,5 metr, al bıiktigi 1,8-2,0 metrdi quraıdy. Kireberisi keńdeý keledi, al túbine qaraı birtindep tarylyp, tastaǵy jaryqshaqtardan engen sýdan túzilgen kólshikpen aıaqtalady. Dertine daýa izdep kelgen adamdar úńgir sýynyń shıpalyq qasıeti bar ekenine áldeqashan kóz jetkizgen. Sýy tushshy ári kóptegen aýrýǵa em.
Búginde qasıetti úńgir qalyń jurtqa saıa bolyp, kıeli orynǵa aınalǵan. Úńgirge kóteriletin baspaldaqtardyń uzyndyǵy 110 metr, árbir 10-15 metr saıyn demalýǵa arnalǵan alań bar. Bilsem, úńgirge kelýshilerdiń basym bóligi – bala súıip, ata-ana atanǵysy kelgen erli-zaıyptylar. Byltyr bul jerge kelgen azamattardyń sany rekordyq kórsetkishke jetti. Reseı, Qytaı, tipti, Birikken Arab Ámirlikterinen týrıser keldi», – deıdi Altynbek Qurmanov.
Taısıa Baıanaýylda turady
Pavlodardaǵy qazaǵy bar, orysy bar tek qazaqsha sóıleıtin bir ólke bolsa, ol – Baıanaýyl. Bul jerdiń orysy qazaqqa aınalyp ketken. Jatyrqamaısyń. Jaqyn tartasyń. Óıtkeni, seniń tilińde sóıleıdi. Baýyrmal. «Qazaqpyn» deıdi ózderin.
Baıanaýylǵa jasaǵan saparymyzdyń barysynda respýblıkalyq «Abaı oqýlary» baıqaýynyń 2009 jylǵy bas júldegeri, «Memlekettik til – meniń tilim», «Qazaqshańyz qalaı?» baıqaýlarynyń jeńimpazy Taısıa Stradaevamen jolyqtyq. Baıanaýyldyń baýraıynda ósken qazaqy qalypty orys qyzyna bir kórgende tańǵala qaraǵanymyz ras. Taısıa qazir Toraıǵyr aýylynda turady.
«Aýyl bolǵanda da bizdiń aýyl ózgelerden erekshe ǵoı! Áıgili Sultanmahmut Toraıǵyrovty ómirge ákelgen jer. Al tabıǵaty qandaı! Tamyljyp tur. Meniń ónerge, ádebıetke jaqyn bolýyma týǵan jerimniń tabıǵaty, Sultanmahmuttyń shyǵarmashylyǵy áser etti dep oılaımyn. Aınalyp kelgende, osy qos sezim meni erkeletip, aınalaǵa qyzyqtyryp ósirdi.
Men úshin Baıanaýyl, Toraıǵyr aýyly, qazaq jeri, atameken degen ǵumyrlyq baılyǵymdaı. Osy bir kıeli uǵymdardy esh jerge, esh ataýlarǵa aıyrbastamas edim, bilseńiz. Sultanmahmut Toraıǵyrov atyndaǵy qazaq mektebinde oqyǵanymdy maqtan tutamyn. Ras, barlyǵy mendeı bolmaýy múmkin. Keı kezderi osy ózimizdiń Baıanaýyldyń ózinde oryssha shúldirlep júretin qazaqtyń balalaryn, tipti, úlken kisilerdi de baıqap qalamyn. Baıqaısyz ba, bitúrli, jaraspaıdy ózderine. Solar týǵan tildiń, qasıetti týǵan jerdiń qadirine jetpeı júrgendeı kórinedi», – deıdi Taısıa.
Baıanaýylǵa saıahat munymen aıaqtalmaıdy, árıne. Uly dalanyń uly tarıhynda bul ólkeniń alar orny erekshe.
Aıaýlym SHAIMARDAN
