Dalanews.kz saraptamany saıt oqyrmandarynyń nazaryna usynǵandy jón kórdi.
Orta Azıany sóz etkende Batys pen AQSH birinshi kezekte Ózbekstanmen til tabysýy tıis. Ýaqyt óte kele bul el aımaqty alǵa súıreıtin, kóshbasshy memleketke aınalady. Alaıda buǵan Qytaı men Reseı kıliger bolsa, Tashkent áýelgi júrisinen jańylyp, álgi ekeýiniń jeteginde ketýi múmkin.
“Orta Azıa sońǵy eki ǵasyrda alǵash ret eshkimniń qas-qabaǵyna qaramaı emin-erkin ómir keshýde. Aımaq elderi eshkimniń bodany emes. Ózbekstan ázirdiń ózinde aımaqtyń tizginin ustaýǵa jaraıtyn álýetke ıe. Tashkentke óziniń ǵana emes, aımaqtyń taǵdyryn aıqyndaıtyn aýyr mısıa júktelgen. İrgesindegi eki derjavanyń qysymyna shydas beretin shamasy bar. Bul úshin Batys Ózbekstandy qoltyǵynan demep, barynsha qoldaý kórsetýi qajet”, – deıdi Forbes sarapshysy.
…
Pikirinshe Ózbekstannyń órkendeýi irgesindegi Aýǵanstanǵa da oń áser etedi. Aýǵandaǵy ahýal asqynar bolsa, budan birinshi kezekte Batys elderi zar ıleıdi.
Batystyń búgini ǵana emes, bolashaǵyna da qater tónýi múmkin.
Sońǵy jıyrma jyldy ıslam órkenıetine qarsy kúreske sarp etken Eýropanyń dál qazir kúshi sarqylǵan. Musylman álemimen alysyp-julysyp júrgende – Reseı men Qytaıdyń tyńaıyp, nyǵaıyp alǵanyn tym kesh ańǵarǵan.
“Ótken jıyrma jyl bosqa ketti. Jalǵan, qur qıal men qaýesetke qurylǵan aldamshy qaterdi jeleý etip jıyrma jylymyzdy joǵalttyq. Negizgi qarsylasymyz áste Islam álemi emes edi.
Endi keshiksek Qytaı men Reseı sorymyzdy qaınatady. Bul ekeýi kúlli órkenıetke qaýip tóndirip tur. Aýǵanstandy Batysqa qarsy qarý retinde paıdalanýy ǵajap emes.
Qytaı da, Reseı de talaıdan beri Orta Azıany aınalsoqtap júr. Aımaqqa ámirimdi júrgizsem, arzan shıkizatqa aýyz salsam, munaı men gazǵa, altyn men ýranǵa basybaıly ıelik etsem dep armandaıdy. Orta Azıany ýysynda ustaǵan derjava Iran men Pákistandy da ıliktire alady”, – deıdi sarapshy.
Aıtýynsha Beıjiń aımaq arqyly ilgeridegi eki eldiń negizgi saýda seriktesi bolýdy kózdeıdi. Kúni keshe Tegeranmen 400 mlrd dollardyń kelisimshartyna qol qoıǵan Beıjiń Irannyń arzan munaıyn toqtaýsyz tasymaldaıtyn múmkindikke ıe boldy. Tegeranǵa óz kezeginde sanksıanyń qyspaǵynan qutylyp, tabys tabatyn jol ashyldy.
Melık Kaılan topshylaǵanyndaı Beıjiń osy arqyly dollardy halyqaralyq aınalymnan yǵystyryp shyǵarmaq. Qytaı valútasy Irannyń qorjynyn qampaıtar bolsa, Tegeran da óziniń ıadrolyq baǵdarlamasyn qaıta “tiriltýi” múmkin.
…
“Máskeý? Reseı Orta Azıany ashsa alaqanynda, jumsa judyryǵynda ustap keldi. Kreml aımaqty sońǵy eki ǵasyr boıyna bılep-tóstedi. Qazir de alysqa uzatqysy joq. 90-shy jyly táýelsizdik alǵan aımaq elderi álige deıin Máskeýge jaltaqtaıdy. Óz taǵdyryn ózi aıqyndaıyn dese Kremlden ımenedi. Orta Azıa áli de bolsa ózine ǵana tán súrleýge túse almaı keledi. Buǵan Reseı erik bermeı otyr”, – deıdi sarapshy.
Melık Kaılan osy arada bir jyldary Qazaqstannyń Reseıdiń buǵaýynan bosap shyqqysy kelgenin mysalǵa keltiripti. Alaıda munyń qaı kezde bolǵanyn, naqty qalaı kórinis bergenin naqtylamaǵan eken.
Aıtýynsha qazir aımaq elderi bas biriktirýdiń ornyna, tarydaı shashyrap jatyr. Kópshiliginiń ekonomıkasy Reseıge táýeldi. “Stan” deıtin jalǵaýy bar aımaqtaǵy elderdiń derliginde Kremldiń áskerı bazalary ornalasqan.
…
Orta Azıany ekspansıalaýdan Qytaı da qalys qalar emes. Sarapshynyń aıtýynsha Beıjiń “Bir jol - bir beldeý” jobasy arqyly Orta Azıanyń elıtasyn korrýpsıanyń batpaǵyna batyrady. Qytaıdyń astaýynan jem jegen sheneýnik avtomatty túrde Beıjiń qulaqkesti qulyna aınalady.
“Qazaqstandaǵy munaı ken oryndarynyń 25 paıyzyna Qytaı kompanıalary ıelik etedi. Túrkimen gazynyń teń jartysyn ıgerip otyr. Beıjiń munymen shektelmesi anyq.
Aımaqtaǵy aýyl sharýashylyǵy jerlerine aýyz salyp, osy kásippen aınalysatyn Qytaıdyń kóne kásiporyndaryn Orta Azıaǵa kirgizýdi kókseıdi. Qyrǵyzstan men Tájikstan Qytaıdyń “Eksımbankine” belsheden qaryz”, – deıdi Kaılan myrza.
Uzyn sózdiń qysqasy, Batystyń bar úmiti - Ózbekstanda. Orta Azıadaǵy ózge elderdi Qytaı men Reseı teń bólisip alýdan tartynbaıdy. “Al biraq Tashkentke tisi batpaıdy”, – deıdi sarapshy.
25 jyl boıy el bılegen Islam Kárimovtyń dáýirinen keıin Ózbekstan aınalasy bes-alty jyldyń ishinde qaýyrt ózgerip, edel-jedel órkendeı bastaǵan. Mırzıaev kelgeli tórt jylda Ózbekstan Kárimovtiń saıası murasynan birjolata bas tartqan.
“Kárimovtyń tusyndaǵy Ózbekstan men Mırzıaevtyń tusyndaǵy memleket eki bólek el. Túnekúni ǵana Tashkentke sapar shektim. Eldiń ózgerip, túrlenip jatqany birden baıqalady. Kárimovtyń tusyndaǵy Soltústik Koreıanyń ustanymyna uqsas saıası júıe marqummen birge kelmeske ketipti.
Mırzıaevtyń kezindegi Ózbekstan – Sıngapýr men Malaızıanyń ekonomıkalyq damý jolyn baǵdarǵa alǵan eken. Tashkenttiń týrısik potensıaly óz aldyna bólek áńgime. Kúnderdiń kúni osy eldegi tarıhı eskertkishterdi tamashalaý úshin Ózbekstanǵa júzdegen, myńdaǵan týrıs aǵylyp keledi. Samarqan men Buqara Venesıany basyp ozady”, – deıdi Forbes sarapshysy.
Ózbek jerin qumary qanǵansha aralaǵan Melık Kaılan jergilikti jurtpen de dıdarlasqan eken. Qazirgi saıası júıege kóńili tolmaıtyn, ókpeli adamdy keziktirmepti. Ózbekter el úkimetine dán rıza. Mırzıaevtyń maqtaýyn asyrǵan halyq kóp.
“Batys osy jaǵdaıdy, osy múmkindikti múlt jibermeýi kerek”, – deıdi ol.
…
Ol úshin Tashkentti Kremlden ajyratyp alatyn strategıany qazirden bastap ázirlegen jón.
Sarapshy pikirinshe Mırzıaev bıliginen úlken úmit kútetin ózbekterdiń optımızmin Qazaqstanmen salystyrýǵa kelmeıdi. Nazarbaev bıliginiń alǵashqy 10 jylynda qazaqtar da dál osyndaı kúı kúshken. Alaıda úmit aqtalmaǵan.
“Mırzıaev Kárimovtyń de, Nazarbaevtyń da jolymen júrgisi joq. Kerisinshe, solardyń qateliginen sabaq alǵan syndy. Demokratıany bótensinbeıtin minezimen Batysty baýrap alǵany ótirik emes. Oı erkindigin, sóz bostandyǵyn qoǵamnyń aıaq alysyna qaraı birte-birte keńitip keledi. Mırzıaev bul arada da kóregendilik tanytyp otyr. Orta Azıada Saakashvılıdiń saıasatyn júzege asyrý múmkin emes. Tym-tym batystanyp keter bolsa Qytaı men Reseıdiń nazaryna iligerin túsinedi”, – deıdi sarapshy.
Onyń aıtýynsha Mırzıaev bılikke kelgen bastapqy jyldardy kórshilermen aradaǵy baılanysty jaqsartýǵa jumsaǵan. Orta Azıany bir judyryqqa jumyldyryp, ózindik saýda naryǵyn qalyptastyrǵysy kelgen.
Aımaq elderi aýyzbirshilikte bolsa, túrkitildes elderdiń shańyraǵyn eshkim shaıqalta almaıdy degen ustanymda bolǵan. Munymen shektelmeı Batys pen AQSH ınvestorlary úshin ózbek shekarasyn aıqara ashyp tastaǵan.
Ózbek basshysy Batys ınvestorlary eldiń ekonomıkalyq ál-qýatyn artyrǵannan bólek, qajet kezde qaýipsizdigin de qamtamasyz etedi dep senedi.
“Mırzıaev álemge Máskeýdiń kózimen qaraǵysy kelmeıdi. Kremldiń aıtqanyna quldyq uryp, bas shulǵı beretin jasyq, jasqanshaq minezden ada. Qytaıǵa da baǵynǵysy joq. Beıjińmen terezesi teń dárejede sóıleskendi qalaıdy.
Batystyń Tashkentke qol ushyn sozatyn kezi – osy tus. Ózbekstandy Reseı men Qytaıdyń ýysynan shyǵaryp alǵymyz kelse Mırzıaevqa jan-jaqty ári túrli deńgeıde qoldaý kórsetý qajet. Ózbek bıligi Batyspen qoıyn-qoltyqtasyp jumys isteýge ket ári emes. Bul múmkindikti jiberip almaý kerekpiz”, – deıdi Melık Kaılan.
…
Onyń pikirinshe Ózbekstan “Reseı men Qytaı qudaı qosqan kórshi. Taǵdyrǵa moıynusynýdan ózge jol joq…” deıtin quldyq sananyń tas-talqanyn shyǵarýǵa taqaý tur.
Tashkent erkindik men shynaıy táýelsizdikke umtylýda. Eki búıirindegi gegemonnyń tasasynan shyǵyp, óz jolymen júrgendi qalaıdy. Biraq Batystyń kómeginsiz bul mısıa oryndalmaıdy.
“Osy kúnge deıin Máskeýdiń qysymyna ushyraǵan, ári bizben odaqtasýǵa nıetti talaı memlekettiń obalyna qaldyq. Olardy der kezinde demeý kerek edi. Endigári bul qatelikti qaıtalamaýǵa tıispiz.
Úndemegen úıdeı báleden qutylmaıdy. Máskeý Grýzıaǵa basyp kirmek boldy, úndemedik. Ýkraınaǵa álimjettik jasaǵysy keldi taǵy da tasada qaldyq. Ótken kúngi sátsizdikter sındromǵa aınalyp ketpesin! Ózbekstandy eskerýsiz qaldyrmaýymyz qajet, Tashkent bizdiń senimdi serigimizge aınalýǵa tıis”, – deıdi sarapshy.
Ázirlegen Dýman BYQAI
