Búgin Almaty oblysynyń jeke sot oryndaýshylarynyń Óńirlik palatasy men kóterip otyrǵan, sheshimin izdeýdi talap etetin másele, halyqtyń áleýmettik osal toptarynyń - otbasy músheleriniń alımenttik qatynastarynyń múddelerin qozǵaıdy.
Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik áleýmettik saıasatynyń basym baǵyty - azamattardyń neke-otbasy qatynastary bolyp tabylatyny belgili.
Damýdyń qazirgi kezeńinde otbasy-áleýmettik jáne rýhanı ınstıtýt retinde ózgeristerge ushyrady, tipti otbasylyq daǵdarys týraly aıtýǵa bolady. Zańdy túrde bekitilmegen ajyrasýlar men zańsyz ómir súrý sany ósýde. Neke zańdy kúshi joq jáne tıisti quqyqtyq saldarlar týǵyzbaıtyn dinı joralar boıynsha jasalady. Bir ata-anasy bar otbasylar men nekeden tys týylǵan balalar kóbeıip jatyr.
Sońǵy jyldary Qazaqstanda, postkeńestik keńistiktegi basqa respýblıkalardaǵydaı, neke qıý deńgeıiniń turaqty tómendeýi jáne ajyrasý sanynyń artýy baıqalady.
2019 jylǵy birinshi toqsannyń statısıkalyq derekterine sáıkes QR boıynsha jasalǵan nekeler sany 27,9 myńdy qurady, bul ótken jyldyń uqsas kezeńimen salystyrǵanda 1,8% - ǵa az. Bul rette qalalyq jerdegi nekelerdiń úlesi aýyldyq jerden 2 ese joǵary.
Ajyrasýlar sanynyń artýy el úshin mańyzdy másele bolyp tabylady. Eger 2017 jyly ajyrasýdyń 55 myń faktisi nemese tirkelgen nekeler sanynyń 39% bolsa, 2019 jyly 60 myńǵa jýyq nemese 43% boldy.
Óz kezeginde, 2020 jyldyń toǵyz aıynda alımentterdi óndirip alý týraly atqarýshylyq is júrgizý statısıkasy Almaty oblysynyń jeke sot oryndaýshylarynyń oryndaýynda 21,4 myń qujat bolǵanyn kórsetedi, bul ótken jyldyń sáıkes kezeńinen 8,7% - ǵa artyq.
Alımentterdi óndirip alý týraly statısıkalyq derekter boıynsha bul kórsetkish 20 myńnan astam balanyń taǵdyryna alańdaýshylyq týǵyzady, sebebi ol 40 myńǵa jýyq ata-ananyń balany kútip-baǵý jónindegi kelisimge qol jetkizbegenin kórsetedi.
Joǵaryda aıtylǵandardy eskere otyryp, alıment qatynastarynyń týyndaýyn boldyrmaıtyn - baqytty otbasyn qurýdyń kelesi JETİ ádisin qarastyrýdy usynamyz.
Birinshi. Azamattyq hal aktilerin tirkeý organdarynyń (AHAT) jas juptarmen baqytty otbasyn josparlaý jáne qurý ádisteri týraly mazmundy konsýltasıalyq áńgimeler nemese semınarlar ótkizý tájirıbesin ázirleý.
Qazirgi ýaqytta otbasyn josparlaý baǵdarlamalary otbasyn damytý strategıasynyń mańyzdy bóligi bolyp sanalady. Otbasyn josparlaý genderlik teńdik, reprodýktıvti densaýlyq, jynystyq bilimge qol jetimdilik sıaqty salalarda artyqshylyq beredi. Josparlaý ádisteri men tásilderi jas jubaılarǵa otbasylyq qundylyqtardy damytýǵa jáne nyǵaıtýǵa, ata-ananyń bedelin arttyrýǵa, jas otbasyndaǵy túsinbeýshilikterdi saqtaýǵa, jeńýge, bir-birin tyńdaýǵa jáne estýge úırenýge kómektesedi, osylaısha erli-zaıyptylar ǵana emes, balalar da jaıly qarym-qatynasta bolady.
Asyǵys neke qurýdyń jáne ony úlken qatelikke aınaldyrýdyń sebepteriniń biri - ózderin túsinbeýshilik. Ózderińiz biletindeı, jastar qolaıly serikteske qaraǵan kezde, olarǵa qoıylatyn talaptar óte anyq emes (mysaly: Men jaqsy, kóńildi, tartymdy jáne saıahatqa daıyn adamdy tapqym keledi). Bul tilekter naqty emes, sonymen olar baqytty bolýǵa úmittenip, seriktester shynymen talap etetin nárselermen tyǵyz baılanysta joq.
Osyǵan baılanysty jas jubaılardyń mindeti - seriktestiń tabıǵı sezimderin anyqtaýǵa kómektesetin bir-biriniń tutqalaryn tabý. Nelikten olar qandaı is - áreketterden nemese sózderden keıin paıda bolatynyn jáne eń bastysy-adamdardyń qandaı túri uqsas reaksıany týdyratynyn jáne kerisinshe adamdy tynyshtandyratynyn túsiný qajet. Jaqsy seriktestik – bul eki saý adamnyń arasynda paıda bolatyn nárse. Eger salaýatty qarym-qatynas tájirıbesi bolmasa, adam "súıikti bolý" sezimin qanaǵattaný sezimimen baılanystyrmaýy múmkin.
Ekinshi. Halyqtyń erli-zaıyptylyq ómir máselelerindegi saýattylyǵyn arttyrý. Ádebıet pen BAQ arqyly erli-zaıyptylardyń jaǵymdy beınesi jáne olardyń úılesimdi neke qatynastaryn jarıalaý.
Kóptegen otbasylyq janjaldardyń negizinde áleýmettaný, medısına, seksologıa, psıhologıa, etıka, ekonomıka jáne t.b. salalarynda erli-zaıyptylyq ómirde qajetti tıisti bilimniń bolmaýy jatyr, sondyqtan mektepterde, ýnıversıtetterde, kásiporyndarda jáne t. b. erli-zaıyptylyq ómir máseleleri boıynsha sabaqtar júrgizýdi neǵurlym joǵary deńgeıge qoıý oryndy bolar edi.
Erli - zaıyptylardyń qajettilikteri ártúrli jáne olar álemdi basqasha kóretini túsinikti, biraq durys qurylǵan qatynastar kóbinese yntymaqtastyq bolyp tabylady. Mámile nemese ymyraǵa kelý emes, bir-biriniń múmkindigine úılesimdi qosymsha retinde qaraý.
Úılesimdi qarym-qatynas bir-birine degen náziktikte, senimdilikte, qamqorlyq pen jaqyn bolýǵa, bir-birin qorǵaýǵa jáne qoldaýǵa daıyn ekendiginde kórinedi.
Mysaly, er adamnyń basym qasıeti – ózin durys sanaý, kóshbasshy bolý jáne sol sıaqty qabyldaný. Al áıel oǵan kóshbasshylyq pen kóshbasshylyq quqyǵyn bere otyryp, onyń artynan júrýge múmkindigi bar. Jáne bul qorlaýǵa eshqandaı qatysy joq ekenin túsiný kerek. Bul adamdy eń jaqsy dep tańdap, ózińin tańdaýyńa adal bolyp, oǵan jáne onyń sheshimderine senip, eń jaqsynyń artynan júrý dep ustanýy kerek. Qıyn kezeńderde kúıeýine qoldaý kórsetýdi toqtatý - baqytty otbasynyń sońy dep aıtýǵa bolady.
Úshinshi. Erli-zaıyptylardyń úılesimdi otbasylyq rólderi men eńbek qyzmetin nasıhattaý.
Aıta ketý kerek, mektepterde de, joǵary oqý oryndarynda da, tipti keıbir otbasylarda da jastardyń otbasylyq ómirden góri kásibı jaǵyna kóbirek kóńilin bólgizdiredi.
Erler men áıelderdiń otbasylyq rólderi men eńbek qyzmetiniń úılesimdi sáıkestigin, sondaı-aq jumys isteıtin áıel-analardyń bedelin kóterýdi nasıhattaý nátıjesiz qalmaıtyn sıaqty. Biz ataǵan sharalar bolashaq qurylysshylar urpaqtarynyń tolyqqandy úılesimdi damýy úshin jáne mańyzdy bolyp tabylatyn qolaıly salaýatty otbasylyq atmosferamen turaqty nekege turý úshin qajet.
Tarıhı dástúrler men mádenı normalarǵa baılanysty otbasyndaǵy balalarǵa qamqorlyq jasaýdyń negizgi ýaqyty áıelderge júkteldi. Kóptegen onjyldyqtar boıy áıelder erlermen teń dárejede jumys istese de, otbasylyq mindetterdi qaıta bólý, erler men áıelder arasynda bolmady, bul áıelderge eki ese júkteme júktedi.
Árbir áıeldiń tańdaý quqyǵy, mansap qurýǵa, otbasymen aınalysýǵa nemese osy eki prosesti biriktirýge quqyǵy bar ekenin túsiný kerek. Óziniń eńbek áleýetin iske asyrý úshin áıelderge otbasy men jumys teńgerimin saqtaýdyń tıimdi tetigi qajet. Memleket otbasyn qurǵysy keletin jáne mansabyn damytqysy keletin áıelderge barlyq qyzmetin sátti úılestirýge múmkindik beretin birqatar sharalar men kepildikterdi engizýi kerek.
Tórtinshi. Jastardyń sanasyna resmı nekeniń oń beınesin jáne onyń jaǵymdy artyqshylyqtaryn jetkizý.
Resmı neke AHAT organdarynda neke qıýdy jáne jańa otbasynyń memleket qorǵaýynda bolýyn kózdeıdi. Nekeden keıin adamdar ózderi úshin erli-zaıyptylar - jańa mártebege ıe bolady. Sol sátten bastap olardyń qatynastaryna jarıaly - quqyqtyq negiz beriledi, bul osy qatynastardy memleket tarapynan da, qoǵam tarapynan da tanýdy bildiredi. Bul endi zańmen retteletin bir-birine jáne memleketke quqyqtar men mindetterdiń paıda bolýyn kórsetedi. Qoǵamnyń jańa jasýshasy - otbasy qurylady.
Otbasylyq zańnama nekeni tirkegennen keıin azamattar men olardyń balalarynyń otbasylyq qatynastaryn tolyq qorǵaıdy. Resmı nekede, eger balalar nekede týylsa, áke bolýdy belgileýdiń qajeti joq. Resmı kúıeýi men áıeli (jubaılary) birinshi kezektegi muragerler bolyp tabylady. Tirkelgen erli-zaıyptylardyń kóptegen artyqshylyqtary bar, mysaly, álemniń kez-kelgen qonaq bólmesinde bir bólmede turý, ushaqta nemese poıyzda jaqyn jerde oryn berý. Bankter erli-zaıyptylarǵa jıi jáne ońaı ıpotekalyq nesıe beredi. Neke buzylǵan kezde erli-zaıyptylar birlesip satyp alǵan múlikke qatysty teń quqyqtar alady. Erli-zaıyptylar bir-birine jaýap beredi jáne bir-birine materıaldyq jaǵynan kómektesýge mindetti. Psıhologıalyq jaǵynan, tirkelgen neke ata-analar men olardyń balalarynyń basqa azamattarmen qarym-qatynasyna oń áser etedi. Tirkelmegen neke zańdy túrde eshqandaı birlesken mindetterdi týdyrmaıdy.
Besinshi. Otbasy ınstıtýtyn nyǵaıtý, erli-zaıyptylardyń eńbek áleýetin iske asyrý úshin jaǵdaılar jasaý.
Qazirgi álemde biz ótkir demografıalyq problemalarmen betpe-bet kelip otyrmyz: týý deńgeıiniń tómendigimen joǵary ólim, tolyq emes otbasylar, qoǵamdaǵy otbasylyq qundylyqtardyń tómendeýi jáne taǵy basqalardy aıtýǵa bolady. Búgingi tańda otbasy men neke negizderi buzylǵan kezde balalardy patrıotızm, gýmanızm, aǵa urpaqty qurmetteý rýhynda tárbıeleý kerek, eń jaqsy otbasylyq, tarıhı, mádenı jáne ulttyq dástúrlerdi jaqsy bilýdi, jaqsylyq pen ádilettilikke sendirý qajet. Otbasylyq dástúrlerdi jańǵyrtý-jalpyulttyq ıdeıa. Otbasynyń basty qundylyǵy-adamdardyń rýhanı birlestigi. Súıikti ata - analar, súıikti jáne qalaýly balalar-bul bizdiń úmitimiz, bul bizdiń bolashaǵymyz.
Erli-zaıyptylardyń eńbek áleýetin iske asyrý úshin jaǵdaı jasaı otyryp, otbasylyq kásipkerlikke nazar aýdarý qajet. Sarapshylardyń pikirinshe, eýropalyq kompanıalardyń shamamen 60%-yn urpaqtan-urpaqqa beriletin otbasylyq bıznes kásiporyndaryna jatqyzýǵa bolady.
Árıne, otbasylyq kásipkerlikti memleket pen bıznes - qoǵamdastyq kóbirek qoldaýy kerek, bul birinshi kezekte otbasy músheleriniń Kásipkerlik qyzmetin damytýǵa baǵyttalǵan arnaıy maqsatty baǵdarlamalardy ázirleýdi jáne iske asyrýdy qarastyrady.
Otbasylyq kásipkerlik - bul jeke otbasy múshesiniń bıznesin uıymdastyrý nemese barlyq otbasy músheleriniń jeke menshigi. Kásiporyn ıesiniń óndiristik qyzmetke qajetti materıaldyq resýrstary men kúrdeli jabdyqtary bolýy kerek jáne qyzmetin jeke baqylaýy tıis.
Otbasylyq kásipkerliktiń áleýmettik mańyzdylyǵy BUU-nyń halyqaralyq quqyqtyq qujattarynda kedeılikpen kúrestiń strategıalyq baǵyttarynyń biri retinde qarastyrylatyndyǵymen erekshelenedi.
Birqatar batys elderinde otbasylyq kásiporyndardyń jumys isteý tájirıbesimen almasý úshin pikirtalas alańdaryn usynatyn arnaıy birlestikter bar. Bul halyqty kásipkerlik qyzmetke belsendi tartýǵa, otbasylyq is dástúrlerin damytýǵa jáne otbasylyq bıznes - áýletterdi qalyptastyrýǵa múmkindik beredi. Osylaısha, otbasylyq kásipkerlik qoǵamdaǵy áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıdy qamtamasyz etip qana qoımaıdy, sonymen birge bolashaq iskerlik ortaǵa baǵyttalǵan oń kózqarasty qalyptastyrady. Osyǵan baılanysty otbasylyq bıznesti damytý úshin quqyqtyq, ekonomıkalyq jáne uıymdastyrýshylyq jaǵdaılar jasaý óte ózekti bolyp kórinedi.
Altynshy. Asyǵys ajyrasýdyń aldyn alý, azǵyn ómir saltymen kúresý jáne erli-zaıyptylardyń áleýmettik jaýapkershiligin arttyrý.
Asyǵys ajyrasýdyń sebepteriniń biri - jas jubaılardyń bir-birine, jańa jaǵdaıǵa (rólderdi, stereotıpterdi jáne minez-qulyq stılderin ózgertý) jáne jańa týystarǵa beıimdelmeýi.
Qarym-qatynastyń jańalyǵy psıhologıalyq sıpattaǵy problemalardyń paıda bolýyna ákeledi, nátıjesinde janjaldar, túsinbeýshilikter, kelispeýshilikter, narazylyqtar jáne t.b. bul shyn máninde úlken ómirlik tájirıbesi bar otbasylar úshin úlken problema, biraq jas otbasy úshin bul "alańdaǵy" problema. Qarym-qatynas jasaý, kelisý, talqylaý, ymyraǵa kelý qabileti, tutastaı alǵanda, bul alǵashqy otbasyńda ata-anamen birge alǵan nemese ýaqyt óte kele qurylǵan otbasynda alǵan daǵdylar. Sondyqtan ata-analary, aǵalary men ápkeleri bar úlken tolyq otbasynda óskender birden qalypty qarym-qatynas jasaıdy. Qazir bul óte sırek kezdesedi. Sondyqtan, jastar janjaldy otbasylyq jaǵdaılardy saýatty sheshý talanttarynan aıyryldy. Osyǵan baılanysty bizge seriktesti tanýda bilikti kómek pen oqytý, dıalog júrgizý, ymyraǵa umtylý, neke-otbasy jáne jynystyq qatynastar máselelerine jaýapkershilikpen qaraý qajet.
Qazaqstanda ǵana emes, sonymen qatar jaqyn jáne alys shetelderde kezdesetin ózekti áleýmettik problemalardyń biri janjaldy jáne turaqsyz otbasylardyń bolýy bolyp tabylatyny barshaǵa málim. Bul qubylys óte kúrdeli jáne jan-jaqty, áleýmettik-ekonomıkalyq, psıhofızıologıalyq, turǵyn úı-turmystyq jáne basqa faktorlarmen ózara baılanysty. Sondyqtan, osy máselege júginý, erli-zaıyptylardyń qarym-qatynasyndaǵy janjaldy jaǵdaılarmen birge júretin ártúrli sebepterdi zertteý otbasylyq ómirdegi jaǵymsyz sátterdi jeńý úshin aldyn-alý sharalaryn júzege asyrýǵa yqpal etýi múmkin.
Qazirgi ýaqytta memleket búgingi zamanǵy otbasyn turaqtandyrý boıynsha sharalar qabyldaı otyryp, basty is-sharalardyń birine, otbasylar úshin eń qaýipti jáne ajyrasýlar sanynyń kóbeıýine ákeletin maskúnemdikke qarsy kúreske nazar aýdarýy kerek.
Áleýmettik saıasat turǵysynan alǵanda, otbasy-bul músheler neke nemese týystyq qatynastarmen, sondaı-aq ómir men moraldik jaýapkershilikpen baılanysty shaǵyn toptyń erekshe túri. Otbasynyń negizgi áleýmettik mańyzy qoǵamnyń halyqtyń fızıkalyq jáne rýhanı kóbeıýine tabıǵı qajettiligimen negizdelgen.
Óz kezeginde, áleýmettik jaýapkershilik - bul sheshim qabyldaý prosesinde áleýmettik qaryzdy júzege asyrý úshin osy sheshimderdi qabyldaıtyn adamdardyń nemese uıymdardyń múddelerin ǵana emes, sonymen birge keń áleýmettik toptardyń jáne tutastaı qoǵamnyń múddelerin, qundylyqtary men maqsattaryn eskerý qajet bolatyn etıkalyq qaǵıda.
Osyǵan baılanysty erli-zaıyptylardyń áleýmettik jaýapkershiligin arttyrý otbasylyq saıasat pen etıkalyq qaǵıdattardy eskere otyryp qajet.
Jetinshi. Aýyldyq jerlerde, qalalar men aýdandarda otbasyn saqtaý jáne alımenttik qatynastar máselelerinde otbasylarǵa kómek kórsetýdiń tarmaqtalǵan jáne kásibı-jumys isteıtin qyzmetin qurý.
Saýalnama kórsetkendeı, kóptegen otbasylar belgili bir máseleler boıynsha bilikti kómek alýǵa bolatyn Halyqty áleýmettik qorǵaý ortalyqtary men basqa mekemelerdiń bar ekenin bilmeıdi.
Neke otbasylyq zańnamasy ortaq múlikti bólýge, eńbekke jaramsyz jubaıyn, sondaı-aq kámeletke tolmaǵan balalardy kútip-baǵýǵa arnalǵan qarajatty tóleýge qatysty neke buzylǵan kezde erli-zaıyptylar arasynda týyndaıtyn medıasıa tártibimen nemese sot tártibimen qaralatyn daýlardy sheshýdi qarastyrylǵan.
Óz kezeginde kóptegen jas otbasylar qıyn ómirlik jaǵdaıda ózderine ǵana senýge tyrysatyndaryn aıtady.
Otbasynyń ajyrasýy - bul otbasylyq dısgarmonıanyń sońy, bul pisip-jetilgen jáne shuǵyl máseleni sheshýden aýlaq bolýy. Erli-zaıyptylardyń qarqyndy qarym-qatynasynyń dınamıkasyna áser etý tıimdi aldyn-alý sharasy bolar edi. Osyǵan baılanysty neke-otbasy kenesteriniń qyzmeti ózekti jáne qajetti bolyp kórinedi.
Qarama-qaıshylyqty áleýmettik-demografıalyq qubylystardy kórsete otyryp, neke qatynastarynyń turaqsyzdyǵy, ajyrasýlardyń edáýir sany jáne balalary bar tolyq emes otbasylardyń joǵary úlesi. Olardy, ádette, qazaqstandyq tranzıttik ekonomıkamen birge júretin jáne otbasynyń negizgi fýnksıalaryn iske asyrý tetigindegi Eleýli irkilister týraly málimet beretin daǵdarystyq kórinisterdiń qataryna jatqyzýǵa bolady. Sonymen qatar, joǵaryda atalǵan daǵdarystyq qubylystar búgingi kúnniń eń ótkir syn-qaterin quraıdy, ony qoǵam túsinýi kerek jáne oǵan tıisti túrde jaýap berýi kerek.
Jeke sot oryndaýshylarynyń palatasy joǵaryda kórsetilgen sharalardy usyna otyryp, otbasylyq qatynastardyń tikeleı qatysýshysy bola otyryp, azamattardyń neke-otbasylyq qatynastaryn jaqsartýǵa jáne daýly alımenttik qatynastardy azaıtýǵa úmittenedi.
Óz kezeginde Almaty oblysynyń jeke sot oryndaýshylarynyń óńirlik palatasy pikir almasýǵa, sondaı-aq alıment óndirý máseleleri boıynsha barlyq azamattarmen yntymaqtastyq ornatýǵa daıyn ekendigin bildiredi.
Otbasy – syılastyq pen jarasymdylyqtyń mekeni bolýy tıis. Shańyraqtaryńyz shaıqalmasyn!
Muhtar Baıqulov, Almaty oblysy Jeke sot oryndaýshylarynyń Óńirlik palatasynyń basshysynyń orynbasary
