Iá, turmystyq zorlyq-zombylyqtan áıelder de, erler de zardap shegýi múmkin, biraq, ádettegideı eń osal adamdar tobyna áli de áıelder jatady.
Turmystyq zorlyq-zombylyq máselesi bizdiń elimizde ǵana emes, ómir súrý sapasyna qaramastan búkil álem úshin de ózekti bolyp tur. Qazaqstanda áıelder men qyzdarǵa qatysty turmystyq zorlyq-zombylyq kún saıyn jasalyp jatyr. Buǵan quzyrly organdardyń kún saıyn jarıalap jatatyn derekteri dálel bola alady, ózimizdiń de kýá bolǵan kezderimiz az emes. Júzdegen otandastarymyz jaqyndarynyń qolynan óz úılerinde qaza tabady. Burymdylardyń sharasyzdyqtan adam óltirip, temir torǵa qamalǵandary da jeterlik. Sondaı-aq, statısıka Qazaqstanda sońǵy bes jylda áıelderge qarsy jasalǵan aýyr qylmystardyń sany 153 paıyzǵa, otbasy men turmystyq salada 2,3 esege óskenin aıǵaqtaıdy.
«Kem degende 160 elde turmystyq zorlyq-zombylyq týraly zań bar, al 144 elde jumys ornyndaǵy jynystyq zorlyq-zombylyq týraly zań qoldanysta. Degenmen, osyndaı qujattar bola tura, bul olardyń árqashan halyqaralyq standarttar men usynymdarǵa sáıkes keletinin nemese olardyń qatań túrde oryndalatynyn bildirmeıdi», - dep kórsetilgen BUU-nyń áıelderge qatysty esebinde.
Sonymen qatar, Qazaqstanda áleýmettik-turmystyq máselelerdi kóteretin, mıtıńterge, sherýlerge, ereýilderge shyǵatyn áıelderdiń sany artyp keledi. Bul rette azamattyq qoǵam uıymdarynyń, jekelegen múddeli belsendilerdiń, buqaralyq aqparat quraldarynyń mańyzdy ról atqaratyny atap ótken jón.
Sondaı-aq, BUU Áıelder uıymy otbasyndaǵy zorlyq-zombylyq túrlerin de sıpattaıdy. Óıtkeni, bul tek fızıkalyq kúsh qoldanýmen ǵana shektelmeıdi, serikteske álimjettik tanytý arqyly aýyrtpalyq keltirýdi nemese soǵan áreket etýdi, medısınalyq kómek kórsetýden bas tartýdy nemese alkogóldi jáne esirtki qoldanýǵa májbúrleýdi qamtıdy. Mysaly, ekonomıkalyq qıanat qarjylyq resýrstardy tolyq baqylaý, aqshaǵa qol jetkizýden aıyrý jáne mektepke nemese jumysqa barýǵa tyıym salý arqyly qarjylyq táýeldilikti týdyrý nemese qurý sharalaryn bildiredi.
Psıhologıalyq zorlyq-zombylyq qorqytý arqyly májbúrleýden baıqalady. Emosıonaldyq zorlyq-zombylyq adamnyń ózin-ózi baǵalaýyn únemi synaý arqyly tómendetýdi qamtıdy. Munyń saldarynan jábirlenýshiniń qabiletteri tómendeıdi; aýyzsha qorlyq sózderge kónbistik tanytady; seriktestiń balalarmen qarym-qatynasyna zıan keltiredi; dostarymen jáne otbasymen kezdesýde kedergilerge tap bolady.
Halyqaralyq uıymnyń sarapshylary áıelge qandaı belgiler qaýip tónip turǵanyn bildiretinin atap ótken. Agresor jábirlenýshiniń árbir áreketin basqarady. Qaı jerde jáne kimmen júrgenin únemi qadaǵalap otyrady. Dostarmen jáne týystarmen qarym-qatynasyna qarsy turady, jumysqa nemese mektepke barýyna kedergi keltiredi. Sonymen qatar zorlyq kórsetýshi óziniń habarlamalaryna, elektrondyq poshtalaryna jáne qońyraýlaryna dereý jaýap berýin talap etedi.
Qıanatshy qyzǵanysh kórinisterin uıymdastyrady jáne serigin únemi satqyndyqpen aıyptaıdy. Sonymen qatar oǵan qatysty kez kelgen sheshimdi qabyldaýǵa tyrysady, ne jeıtinin, qandaı kıim kıetinin, tipti dári-dármekterdi nemese kontraseptıvterdi qalaı qabyldaǵanyn baqylaıdy. Munyń barlyǵy qorlaýǵa múmkindik beredi. Syrtqy túrin, qyzyǵýshylyqtaryn nemese ıntellekt deńgeıin kelemejdep, renjitedi. Serigin basqa adamdardyń aldynda masqaralaýǵa, múlkine zıan keltirýge jáne qymbat dúnıelerin joıýǵa tyrysýy múmkin.
Otbasylyq tıran tez ashýlanyp, agresıaǵa beriledi, onyń ashýyna ne sebep bolýy múmkin ekenin boljaý eshqashan múmkin emes. Ol óziniń ashýlanǵany úshin serigin kinálaýy múmkin. Ol seksýaldyq zorlyq-zombylyqqa, sonyń ishinde basqa da jábirleý, qorlaý áreketterine beıim olardy qoldanýǵa árdaıym daıyn.
Birikken Ulttar Uıymy jaqyn adamdardyń qorqynyshynan zardap shekkenderge usynystaryn da ázirlegen. Máselen, senimdi dosyńyzben, januıańyzben nemese kórshińizben muńyńyzdy bólisińiz. Kómek qajet bolǵan jaǵdaıda birge áreket etý josparyn jasańyz. Qaýipsiz baılanysýǵa kómektesý úshin qupıa kodty nemese birneshe kodtyq sózderdi, sóılemderdi nemese emodzılerdi oılap tabýǵa bolady. Dárihanaǵa nemese azyq-túlik dúkenine barý kerek degen syltaýmen de qashý strategıasyn ázirleýge, sol jerde telefonmen kómek suraýǵa múmkindik bar. Kúnniń ártúrli ýaqytynda úıden shyǵýdyń birneshe dáleldi sebepterin oılasytyr qoıǵan jón. Árqashan qýaty tolyq telefondy qolyńyzda bolǵany durys.
Statısıkaǵa súıensek, álemde turmystyq zorlyq-zombylyqtyń qurbany bolǵan áıelderdiń 40 paıyzǵa jýyǵy kez kelgen kómekke júginedi. Kóp jaǵdaıda otbasy músheleriniń, dostarynyń, sırek jaǵdaıda resmı mekemelerdiń arashalap alýyn suraıdy. 10 paıyzdan azy polısıaǵa aryzdanady. «Turmystyq zorlyq-zombylyqtyń naqty statısıkasy resmı derekterden áldeqaıda joǵary», - deıdi mamandar.
«Biz turmystyq zorlyq-zombylyqty qylmystyq jaýapkershilikke tartý týraly usynystardy qoldaımyz. Degenmen, qoǵam ózgermese, eń qatal zańnyń ózi oryndalmaıtynyn túsiný kerek. Kez kelgen nysandaǵy zorlyq-zombylyqqa múldem tózbeýshilikti qalyptastyrý, zardap shekkenderge kómek pen qoldaý kórsetý jáne jaqyn jerde bireýdiń basyna qıyndyq tússe, únsiz qalmaý kerek. Biz sonda ǵana genderlik zorlyq-zombylyqty joıa alamyz», - dep jazady BUU-nyń Áıelder keńesi.
Qazaqstandyq femınıstik qozǵalystyń belsendisi, FemAgora femınıstik qorynyń negizin qalaýshylardyń biri Farıza Ospan da otbasyndaǵy zorlyq-zombylyqty basynan ótkergen, sondyqtan ol bul problemany jaqsy túsinedi ári jan-tánimen sezinedi.
«Zorlyq-zombylyq barlyq jerde bar, ol ár elde bolýy múmkin, bul mentalıtetke emes, júıege qatysty. Kóbinese agresor polısıanyń jábirlenýshige senbeýi múmkin ekenin biledi», – deıdi F.Ospan.
Onyń paıymynsha, kóp nárse polısıa qyzmetkerlerine de baılanysty. Mysaly, olar qazirgi ýaqytta áıelderge kómektesýge, óz jumysyn oryndaýǵa nemese aýysymynda halyqqa qyzmet etýge múddeli me? Álde, múmkindiginshe az qozǵalýdy maqsat tuta ma? Múmkin, áıelge janashyrlyq tanytpaıtyn shyǵan, muny otbasylyq másele dep qaraıtyn bolar. Óıtkeni, áıel suraqtarǵa jaýap berý kezinde, kúıeýiniń aldynda amalsyz, qoryqqanynan ótirik aıtýy da ǵajap emes. Nemese polısıanyń kómektesetinine senbeýi nemese agresordyń sol quqyq qorǵaý organdarynda baılanysy bolýy múmkinmundaı jaǵdaıda da jábirlenýshi shyndyqty jaıyp salýy ekitalaı. Bul oraıda, osy taqyryp tóńireginde polısıany da arnaıy oqytýdyń mańyzy zor.
Farıza Ospan daǵdarys ortalyqtarymen jan-jaqty jumys isteý, olarǵa qarjylyq jáne aqparattyq qoldaý kórsetý, polısıa qyzmetkerlerin oqytý, turmystyq zorlyq-zombylyqty qylmystyq jaýapkershilikke tartatyn zań ázirleý, máseleni túrli derekkózderde kórsetý ýaqyt kúttirmeıtin sharýalar ekenine senimdi.
Belsendi turmystyq quqyq buzýshylyqtardy tirkeýdi deklaratıvtilikten áshkereleý sıpatyna kóshirý jospary týraly da pikir bildirdi. Onyń aıtýynsha, agresordy psıhologpen jumys isteýge májbúrleý óte mańyzdy. Agresıamen baılanysty problemalar týyndaǵan jaǵdaıda, zorlyq-zombylyq jasaıtyn adamǵa psıhologıalyq terapıanyń mindetti ótýin taǵaıyndaý qajet. Biraq sonda da agresıa máselesi tez joıylmaıdy. Terapıadan ótýdi qajet etedi, sonda ǵana ol qatelikterin túsinetin bolady. Sonyń ózinde jaýapty ókilder turmystyq zorlyq-zombylyq kórgen otbasyndaǵy jaǵdaıdy qadaǵalap, áıelien, balalarymen, kórshilerimen baılanysta bolǵany abzal.
Psıholog Saltanat Máýseıitova da eldegi ár otbasyndaǵy zorlyqshyl jandar mamandardyń kómegine muqtaj dep esepteıdi. Onyń sózine qaraǵanda, agresorlar kóbinese óz emosıalaryn basqarýdy bilmeıdi, qaqtyǵysty durys dep sanaıdy. Al psıholog onymen jumys istegende, sezimderine tótep bere alýy tıis. Psıhologtar ondaı azamattarmen jumys istegende bala kezindegi sıtýasıalarǵa nazar aýdarýy kerek, jas kezinde ómirinde zorlyq-zombylyq bolǵan-bolmaǵanyn, onyń qandaı bolǵanyn anyqtaǵany jón. Osynyń ózi naqty dıagnoz qoıýǵa septesedi. Keıde agresıanyń sebebi áleýmettik problemalar, tańylǵan jáne durys túsindirilmegen dinı senimder bolýy múmkin. Kóbinese buzaqylardyń ózderi balalyq shaǵynda qorlyq kórgen bolyp shyǵady.
Farıza Ospannyń aıtýynsha, Qazaqstandaǵy qoǵam áldeqaıda patrıarhaldyq sanatqa jatady. Sonymen qatar, bul salada sheshim qabyldaı alatyn áıelder jıi kezdespeıdi, al bıliktegi er adamdar turmystyq zorlyq-zombylyqtyń ne ekenin jábirlenýshi turǵysynan túsinýi ekitalaı.
Saltanat Máýseıitova zorlyq-zombylyqtyń eń qıyn túri psıhologıalyq ekenin, óıtkeni ol óte jasyryn túrde: syn, pasıvti agresıa, elemeý, orynsyz ázil-qaljyń, sodan keıin onyń bári qorlaýǵa, odan keıin fızıkalyq kúsh kórsetýge ulasatynyn atap ótti. Kóbinese zorlyq-zombylyqtyń psıhologıalyq túri basqa túrlerimen birge júredi.
Nelikten áıelder ózin zorlaýshylardyń qasynda qala berýdi qalaıdy? Eger otbasyndaǵy áıel qandaı da bir zorlyq-zombylyq kórgen bolsa, onda ol buǵan shydamdylyq tanytady jáne kómek suraý sátin jıi keıinge qaldyrady. Iá, qoǵam da, týystary da muny qalypty jaǵdaı dep belgi beredi. Eger bul klasıkalyq agresor bolsa, onda ol áıeldi aldymen otbasynan, sodan keıin dostarynan, jumystan alshaqtatady. Bul áıeldiń jalǵyz baılanysy – kúıeýi bolyp qalady, ol ony únemi eshkimmen aralaspaýǵa ıtermeleıdi. Ýaqyt óte kele áıel bul óziniń boıyndaǵy problema emes ekenine sene bastaıdy, sondyqtan ol ketpeıdi. Agresor da onyń qasynda qalýy úshin bárin jasaıdy.
Keıde turmystyq zorlyq-zombylyq oryn alady, áıel renjıdi, úıden daǵdarys ortalyqtaryna, týystaryna ketip tynady. Biraq kóp uzamaı bitimgershilik kezeńi bastalady.
Bul oraıdaǵy taǵy bir másele – qajetti zańdardyń joqtyǵy: turmystyq zorlyq-zombylyq qylmystyq emes, ákimshilik quqyq buzýshylyq sanatynda ǵana, sondyqtan áıel bul úshin tıran eriniń jazalanbaıtynyn túsinedi.
«Daǵdarys ortalyqtary óte kóp. Onda áleýmettik qyzmettiń segiz túri bar: zańgerler, psıhologtar, áleýmettik qyzmetkerler, pedagogtar, ıaǵnı barlyq ótinishterge kómektesetin mamandar. Sondaı-aq olar balalardy mektepke ornalastyrýǵa kómektesedi, balabaqshalarmen memorandýmdar bar, zardap shegýshi áıeldi jumysqa ornalastyrady, eger ol jumysqa ornalaspasa, qysqa merzimdi kýrstarda oqýǵa múmkindik beriledi. Ol jerde alty aıǵa deıin turýǵa, jumys taýyp, qosymsha tabys tabýǵa quqyǵy bar, osy ýaqyt aralyǵynda áıelder kóbine ketip qalady, biraq keıbireýleri qaıtyp keledi», – deıdi Saltanat Máýseıitova.
Eger zorlyq-zombylyq qurbany týystarynan, qoǵamnan, polısıadan, sottan kómek ala almasa, onda tipti qorqynyshty bolýy múmkin. Óıtkeni, ol da qylmys jasaýǵa qabiletti adamǵa aınalady.
«Áıelder tózimniń shegine jetkende zábir kórsetýshini óltirip tynady. Sebebi, ol osy otbasynan shyǵa almaıtynyna kózi jetken, agresor ony qaıdan bolsa da taýyp alady, tipti, ómirine, balalaryna zıan keltirýi múmkin. Al mundaı jaǵdaıda burymdylar názik bolsa da, eshteńeden taıynbaıdy», - dep túsindirdi Saltanat Máýseıitova.
Bul ózin-ózi qorǵaý úshin jasalǵan kisi óltirý bolýy múmkin nemese bul josparlanǵan kisi óltirý bolýy múmkin ekenin túsindirdi. Biraq eki jaǵdaıda da qoǵamda turmystyq zorlyq-zombylyqtan qorǵaýdyń jumys isteıtin júıesi qurylsa, qaıǵyly jaǵdaıdyń aldyn alýǵa bolar edi.
Jambyl oblysynda «Tirshilik» jedel-profılaktıkalyq is-sharasy aıasynda polısıa qyzmetkerleri ishki ister organdarynda «kúzet tártibi», «erekshe talaptar» sanattary boıynsha esepte turǵan turǵyndarmen áńgimelesýge erekshe kóńil bóletinin atap ótken jón. Bul sanattarda maskúnem, nashaqor, durys emes otbasylar da bar. Sondaı-aq, polısıa qyzmetkerleri azamattarǵa quqyq buzýshylyq úshin qandaı jazalar qaýip tóndiretinin jan-jaqty áńgimelep beredi. Ózderine qatysty qorǵaý nusqamasy nemese arnaıy talap shyǵarylǵan azamattardyń belgilengen shekteýlerdi saqtaýy tekseriledi.
Mine, osyndaı júıe, eń bolmaǵanda elimizdiń barlyq aımaǵynda óz deńgeıinde júrgizilýi tıis. Bul kóptegen qaıǵyly oqıǵalardyń aldyn alady.
Anar Sabyrova
