Túrli-tústi tarıh
Kóldiń aty kóne túrki, mońǵol tilinen «Uly kól», «Taýly kól» degen maǵyna beredi degen derek bar. Iaǵnı, «Uly kól» sózi túrki jáne mońǵol sózderiniń birigýimen paıda bolǵan desedi. Keıbir derekte Alakól orta ǵasyrda «Gýrgenor», «Alaqtakól», «Alateńiz», «Alaqta» dep atalǵanyn jazady, taǵy birinde Alakól «Túrge-Nur» dep te atalǵany aıtylady. Ol mońǵol tilinde «kópir-kól» degen maǵyna beredi. Jergilikti halyq «kóldiń aty onyń túsine baılanysty qoıylǵan» degenge kóbirek ılanady. Rasynda bir qaraǵanda onyń túsin ajyratý qıyn. Kóldiń kókjıekpen tustasqan jaǵy qoıý kók bolyp kórinse, ortasy kók-jasyl, al jaǵasy ashyq kók túske boıalyp jatady. Oǵan qosa aq jaldy tolqyndar kóldiń túsin taǵy túrlendire túsedi. Alakól ataýyn ondaǵy usaq kólderdiń de ártúrliligimen túsindirýge bolady. Alakól-Sasyqkól kólder júıesi Qoshqarkól, Alakól, Sasyqkól, Jalańashkól, Alakól, Sasyqkól, Qorjynkól, Uıaly sıaqty kólderden turady. Sasyqkóldiń túsi – kók, Qorjynkól – sary tústi, Jalańashkól – tunyq ári alystan surǵylt jáne ashyq kók túste kórinedi. Bir qyzyǵy: bul kólder júıesi kóne teńizdiń qaldyǵy retinde sanalady. Degenmen, bul jerdegi Alakólden basqa kólder – tushshy, al Alakóldiń sýy – tuzdy. Bir teńizdiń qaldyǵy bolyp sanalatyn kólderdiń ártúrliligine qaıran qalasyń. Taǵy bir aıta ketetini, Sasyqkól men Qoshqarkól balyq sharýashylyǵyna yńǵaıly bolsa, Jalańashkól dertke daýa beretin shıpaly sýymen mártebeli. Al Alakól – eń irisi jáne sýynyń quramy, túsi, tipti ornalasqan oıpatyna deıin ózgeshe.
Alakól – eski tarıh ordasy
Jońǵar Alataýy men Tarbaǵataı taýlarynyń ortasynda ornalasqan Alakól Jibek jolynyń boıynda, Shyǵys pen Orta Azıany jalǵastyrǵan Jońǵar qaqpasynda ornalasqandyqtan, jolǵa shyqqan jolaýshylar sol kezderden bastap kól jaǵasyn saıalaǵan. Keıinnen jońǵar-qazaq soǵysynyń basym shaıqasy osy jerde ótti. Kóptegen ǵylymı derekterde Alakólde İH ǵasyrda Egıpet saıahatshysy Salamat Tortýma, kishi Armenıa patshasy Gertým, Katolık dininiń monahy Plano Korrını jáne fransýz elshisi Gılom Rýbrýk bolǵan. Bul jaıly 1968 jyly shyqqan S. Arkovtyń «Idýshıe k vershınam» degen Shoqan Ýálıhanov týraly jazǵan kitabynda derek keltiriledi. Alakóldi Eýropa elderinen alǵash bolyp, 1840 jyly
G. Karelın, A. Shrenk, T.Ý. Atkınson, E. Kovalevskıı, A. Vlangash, A.Gýmbold, S. Tán- Shánskıı, A. Prejevalskıı sekildi ǵalymdar zerttep, óz eńbekterine arqaý etken.
Alakól oıpaty ejelden-aq saıası-ekonomıkalyq mańyzy bar aýmaqtyń biri bolǵan. Sebebi, joǵaryda aıtyp ótkenimizdeı, bul jerden Uly Jibek jolynyń mańyzdy bir tarmaǵy ótip, Shyǵys pen Batysty baılanystyrǵany aıan. Qazirgi kúni aımaqta arheologıalyq jumystar júrgizilip jatyr. Bul aımaqtan tabylǵan jádigerler el tarıhynyń naqtylanýyna kóp úles qosatyny anyq. Arheolog ǵalym Á.T.Tóleýbaevtyń bastaýymen ólkede kóptegen zertteýler júzege asyp keledi. Bastapqyda qola-saq kezeńine tán tarıhı eskertkishterdi zertteýmen aınalysqan arheologıalyq ekspedısıa sońǵy 5 jylda ortaǵasyrlyq eskertkishterdi de zertteýge den qoıa bastady. Nátıjesinde Alakól kóliniń ońtústik jaǵalaýynda tizbektele ornalasqan birneshe ortaǵasyryq qalalar zerttelinip, ólke tarıhyna qatysty mańyzdy maǵlumattar alyndy. 2012 jyly alǵash Alakóldiń ońtústik jaǵalaýy, Asýsaı asýynyń eteginde ornalasqan ortaǵasyrlyq Asýsaı qalasyna arheologıalyq qazba jumystary júrgizilip, birshama málimet beretin materıaldar alynǵan. Alakól aımaǵyna júrgizilgen barlaý jumystary barysynda onnan astam ortaǵasyrlyq qala jurttary tabylyp, sonyń ishinde úsh qalaǵa arheologıalyq qazba jumystary júrgizildi. Qala ornynan óte kóp mólsherde keramıkalyq buıymdar shyǵyp, olardyń ǵylymı sıpattamalary berildi. Zertteýge túsken keramıkalyq buıymdardyń kópshiligi Alakól aýdanyna qarasty, Qabanbaı aýylyndaǵy Qabanbaı batyr atyndaǵy tarıhı-etnografıalyq mýzeıge tapsyryldy. Arheolog ǵalymdar tabylǵan zattardyń qandaı mádenıetke jatatynyn jáne kimge tıesili ekenin anyqtaý úshin usynys bildirip jatyr.
Qaramoınaqtyń tańdaýy – araldy kólde
Siz kóldiń tóbesinen qarap kórdińiz be? Kólge jaqyn kelseńiz, jaǵalaýdy eki metrdeı bıik jyra qorshap tur. Jaǵaǵa jetý úshin sol eki metr jyradan tómen túsýińiz qajet. Jergilikti halyq buny «tolqyn tistegen» dep ataıdy. Kúzde, kóktemde tolqynnyń bıiktigi 2-2,5 metrge jetedi. Sý tolysyp, daýyl turǵanda tolqyn kóterilip, jyrany «tisteı» beredi, al jyra jyl sanap qurlyqqa qaraı «shegine» beredi.
Alakól teńiz deńgeıinen 343 m bıiktikte jatqan aǵynsyz, tuzdy kól. Kólemi 2 myń sharshy shaqyrymdy quraıtyn sý kólemi kóbeıip, úsh metrge kóterildi. Kóldiń aýmaǵy salystyrmaly turaqty gıdrologıalyq rejımdi, álemdik mańyzy bar ǵajaıyp gıdrofaýna men gıdroflorany sıpattaıtyn tarıhı qalyptasqan sýly-batpaqty keshendi qalyptap jáne ǵajaıyp sırek kezdesetin sýly-batpaqty qustardyń uıa salatyn jáne mekendeıtin aımaǵyn qamtıdy. Qara qurlyq pen Ońtústik-shyǵys Azıadan ushyp keletin ekzotıkalyq qustar osy Alakólde uıalaıdy. Jaǵalaýyndaǵy qalyń qamysta qaban, kemirgishterdiń birneshe túri jáne sútqorektiler meken etedi. Aımaqtaǵy sýy eń mol Tentek ózeniniń atyraýy – qus patshalyǵyna aınalǵan. Munda erte kezden buıra jáne kúlgin birqazandar, aqqý, úlken sýquzǵyn, qalbaǵaı, baqyldaq qutan, kól shaǵalasy, qyrqyldaq shaǵala, áýpildek, tartar, t.b. qus túrleri ushyp kelip, balapan shyǵarady. Al, Alakóldiń araldaryna relıkti shaǵala uıa salady.
Relıkti shaǵala, qara moınaq shaǵala (lat. Ichthyaetus relictus) – shaǵalalar tuqymdasyna jatatyn qus. Bul qarǵadaı ǵana qus Halyqaralyq Qyzyl kitapqa engen. Qazaqstanda tek Alakóldiń aralynda ǵana uıalaıdy. Tamyz aıynda Shyǵys Azıaǵa ushyp ketedi. 1976-1994 jyly Relıkti shaǵalanyń jalǵyz qorazy Almaty haıýanattar baǵynda ustaldy.
Álemniń eki-úsh jerinde ǵana kezdesetin shaǵala kóne mamonttarmen birge mekendegen qus dep esepteledi. Ony jergilikti turǵyndar syrtqy belgisine qarap, «qaramoınaq shaǵala» dep ataıdy. Latynsha «Relict» degen sózdiń maǵynasy jurnaq, qaldyq, ejelden beri tirshilik etip, búginge deıin jetken, tabıǵatta sırek kezdesetin janýarlar men ósimdikter degendi bildiredi. Ult maqtanyshy Muhtar Áýezovtyń uly, ornıtolog ǵalym Ernar Muhtaruly Áýezov (1943-1995) alǵash ret relıkti shaǵalany taýyp, oǵan ǵylymı sıpattama berdi. Onyń ashqan bul jańalyǵynyń zoologıa ǵylymynda mańyzy óte zor. Shaǵalanyń bul túri dúnıejúziniń úsh-aq aımaǵynda, ıaǵnı Mońǵolıadaǵy Edzıngol kólinde, Reseıdiń Býrát jerindegi Boreı-Týreı kólinde jáne bizdiń elimizdegi Alakólde ǵana uıa salyp, balapan órbitetini naqty ǵylymı túrde dáleldendi. Ernar Áýezov bul shaǵalanyń tirshilik áreketterin jan-jaqty zerttep, 1980 jyly Máskeý qalasynda kandıdattyq dısertasıasyn qorǵady. Óte sırek kezdesetin shaǵalanyń bul túrin qorǵaý maqsatynda 1971 jyly Alakól alqabynda «Relıkti shaǵala» dep atalatyn aımaqtyq máni bar ornıtologıalyq qoryqsha uıymdastyryldy. 1978 jyly Qazaq SSR Mınıstrler Keńesiniń arnaıy qaýlysymen respýblıkalyq máni bar «Relıkti shaǵala» zoologıalyq qoryqshasy dep ózgertildi.
Onyń dene turqy ózge shaǵalalardan sál kishileý. Relıkti shaǵala kóbine araldardaǵy sý aıdyndaryna jaqyn jaǵalaýlarda kezdesedi. Uıalaryn jerge shaǵyn shuńqyr qazyp, túbine qaýyrsyndardan jumsaq tósenish jasap jumyrtqa salady.
1990 jyly qaramoınaq shaǵalanyń sany tipti azaıyp ketken. Keı jyldary olardyń birneshe juby uıa salsa, keıde uıa salmaıtyny da belgili bolǵan. Qustyń bul túri óte qatań qorǵaýdy qajet etedi jáne ony saqtap qalýdyń ǵylym úshin mańyzy óte zor ekendigin esten shyǵarmaýymyz kerek.
Qaramoınaq shaǵalanyń bir bóligi 1991 jyly kól shaǵalasymen býdandastyrylyp alynǵan býdan haıýanattar parkinde tirshilik etýde.
Sonymen qatar, ólkede Qyzyl kitapqa engen balyqtyń túrleri men sútqorektiler mekendeıdi. Olardy qorǵaý maqsatynda «Alakól» tabıǵı qoryǵy jumys istep jatyr.
Kól Qytaıdaǵy Ebinul kóliniń sıklondarynan paıda bolatyn Ebi jeliniń áserine ushyraǵan. Alakólde kóptegen iri kólderge qaraǵanda tolqyn bıigirek ári jıi soǵady. Bul týrıserdiń demalý ýaqytyn kóp qysqartady. Sonymen qatar, Alakóldiń ústindegi sıklondardyń áserinen Ebi jeline qarsy Saıqan (keıde qubyla jeli dep te atalady) soǵady. Jońǵar qaqpasynda kezekpe-kezek batystan shyǵysqa, shyǵystan batysqa qaraı úzdiksiz jel soǵyp turady. Osy Jońǵar qaqpasyna jel energıa stansıasyn ornatsa, álemdegi JES-larynan alynatyn energıanyń 80 paıyzyn shyǵaratyn stansıanyń qýatynan kóbirek bolatyny dáleldengen edi.
Sýy da, jeli de, jeri de, taýy da qasıetke toly kólge endi-endi halyq aǵyla bastady. Buryndary tek jaqyn aımaqtardaǵylar ǵana demalatyn jerge endi shetel asyp keletinder kóbeıdi. Kóbine Reseıden aýrýyna em izdep keletin týrıser sany artyp keledi. Sý quramy teńiz sýymen birdeı ekeni dáleldengen edi. Mendeleev kestesiniń elementteriniń bári kezdesetindigi de osydan bolsa kerek. Kól quramy jaǵynan Qara jáne Óli teńizderge uqsaıdy. 1 lıtr sýda 9-10 gramǵa deıin mıneraldy tuz jáne rodon sıaqty hımıalyq elementteri aıaq-qol men býyndary aýyrǵandarǵa jáne quıańy barlarǵa, súıek syrqattaryna shaldyqqandarǵa, júıke aýrýlarymen aýyrǵandarǵa paıdasy bary dáleldengen. Kólde ftor men bromnyń deńgeıi de joǵary. Sýdyń quramy 7% ıodtan turady, bul kóldegi tuz ben aýa tynys alý joldaryn jaqsartýǵa kómektesetin kórinedi. Sonymen qatar barlyq teri aýrýlaryna, ártúrli dene jaraqattarynyń tez jazylýyna kómegin tıgizetinin el erte bilgen. Eger sý bolmasa, laıly-batpaqty «jabaıy kýrorttar» da bar. Ony keıde «shoshqa kýrort» dep te ataıdy. Tuzdy ári mıneralǵa baı balshyqty ústińizge jaqsańyz, teri jáne býyn aýrýlaryn umytýyńyzǵa da bolady. Osyndaı jaýhar kóli bar qazaq jeriniń qasıetinen aınalasyń. Antaláǵa qydyrǵan aǵaıyndarǵa Alakóldiń qadirin jetkize almaı júrgenimizge nalısyń. Dáıim qaqpamyz buzylmasyn!
Abzal SÚLEIMEN, aqyn
