Qazaqtan shyqty deıtin paıǵambar joq,
Bizdiki áýlıelik ári asqanda...
E. Raýshanov
Bir nárse aqıqat: pendeni parasat bıigine súırep shyǵaratyn da, haıýandyq hálge túsken pendeni «uıyqtan» shyǵaratyn da – cenim. Jaratqannyń bar ekenine, onyń tylsym qudiretine sheksiz sengen qazaq áýlıe-ámbıelerdiń Alladan kelgen muǵjızalaryna, Táńir kózi túzý túsken kıeli jan ekendikterine hám olardyń súringendi demep, suraǵanǵa ǵaıyptan kómek beretinine shúbálanbaǵan. Múbáda, ol Áýlıeńiz ózi –
batyr, ózi – sáýletshi, ózi – abyz-ustaz bolsa she?! Árıne, ulys túgili, Ultqa uran bolyp kete barary sózsiz.
Biz búgin shama-sharqymyz, qadarı-hálimiz jetkenshe «El ıesi, jer kıesi» (Ábish) pir Beket ata jóninde az-kem oı qozǵaǵaly otyrmyz.
Ǵumyr keshken jyldary naqty belgisiz danagóı, aǵartýshy, abyz Beket Myrzaǵululy HÚİİİ ǵasyrda ómir súrgen delinedi. Ústirt, Atyraý jerin mekendegen, Adaı teginen (Qosqulaq rýynan) shyqqan ol jas kezinen qolyna qarý alyp, jaýgershilikte kózge túsip, el ishinde Er Beket atalyp ketken. Keıin sopylyq din jolyna túsip, Hıýadaǵy medresege oqýǵa baryp, Paqyrjan supynyń aldyn kóredi. Qoja Ahmet Iassaýı mektebiniń shákirti Beket atanyń Mańǵystaý, Ústirt, Jem boıynda bes meshiti bar. Adaı men túrkimenniń shekarasy Beıneýden meshit saldyryp, qaraqalpaqtan molda ustap (ólketanýshy E. Ómirbaevtyń deregi boıynsha), adaıdyń tentegin tyıyp, tilin syndyrmaqqa osy óńirdegi alǵashqy mektepti ashady. Ulýtasty shatqalǵa qashalǵan bul meshit Beıneý kentiniń ońtústik batys jaǵynan 20 km jerde, kıiz úı túrinde jasalǵan. Shaǵyn tórt bólmeden turady. Munda Beket atanyń úsh urpaǵy jerlengen. Budan keıingi tórt meshittiń biri – Jem boıyndaǵy Aqmeshit, ekinshisi Aral jaǵasyndaǵy Baıaly jerinde, úshinshisi – Bozashy túbegindegi Tobyqty meshiti, barshaǵa eń tanysy ári búgingi kúnge deıin jaqsy saqtalyp kelgen úshinshisi – Ústirttiń batys jaǵasyndaǵy, Oǵylandydaǵy meshit.
Ońtústik Ústirttiń Mańǵystaý oıysyna tirelgen bir tumsyǵynyń úzilip qalǵan shoqysyna qashalǵan úsh bólmeden turatyn bul meshitte Beket atanyń, nemeresi Murynnyń, joǵary bólmeniń birinde qyzynyń múrdeleri jerlengen. Bul meshit qazir áýlıeli, kıeli meken dep, jylyna san myńdaǵan táý etýshilerdiń nysanyna aınalyp úlgerdi. Osynaý keýdesi shejirege toly ker dalanyń bir qıyryna ornalasqan, aýyzeki derekter boıynsha arhıtektýralyq jobasyn Beket atanyń ózi jasap, urpaqqa ónegeli bilim, ımanı ilim berýdi maqsat etken meshittiń san daýyldy mezgilden aman-esen búginge jetýiniń ózi hıkmet dersiz. Elimizdiń túkpir-túkpirinen medet tilep, Pir Beket arýaǵyna taǵzym etýshiler jyl ótken saıyn artyp keledi. Elimizden ǵana emes, shetelderden de keletin týrıser sany mol.
1867 jyly Ústirtte bolǵan ekspedısıa múshesi A.O.Dúgemel Beket atanyń Eski Beıneýdegi Aqmeshiti jaıly: «Beket Qandyr alqabaǵyndaǵy Jem jaǵasynda. Aqmeshit odan 6 km qashyqtyqta. Aq bor tóbeniń betinen qasqyrdyń úńgirindeı tesikke bir adam zorǵa sıyp, 3 qulashtaı úńgirmen júrgende, dıametri 2 jarym qulash, bıiktigi kisi boıyndaı dóńgelek kıiz úı formasyndaǵy úı – meshitke kiredi. Syrtta qudyq bar. Onyń oń jaǵynda taǵy bir bólme, osylardyń arasynda syryq tur. Jemdegi Aqmeshitti budan 50 jyl buryn salǵan. Beket bos ýaqytynda er balalardy oqytqan. Ózi dinge qatty berilip, sopylyq jolǵa túsken» degen derek beredi. Beket týraly tarıhı málimetter tym az. El jadyndaǵysy, adaı qazaqtarynyń áýlıe dep erekshe qadirleıtin Beket ata jaıly san túrli el ańyzdary ǵana.
Hosh. Beket atanyń ómiri haqynda, ol jaıly ańyz-áńgimeler de, kórkem shyǵarmalar da qansha ret jazyldy, san-sapat oqyrman qaýym aldynan ótti. Az-kem maǵlumat bolsyn dep, osylaı sholyp óte shyqqanymyz bolmasa, sizdeı sanaly oqyrmanǵa Beket atany tanystyrýdan, árıne, aýlaqpyz.
Bala kúnimizde anamyzdyń kóz aldymyzda túrli qıyndyqtarǵa, qıyndyqtardy qoıyńyzshy, kún kúrkirep, aspan «óz qursaǵyn ózi jaryp» (Omarǵazy), najaǵaı oınaǵanda «Bissimillá. Bissimillá. Iá, Beket ata, qoldaı gór!» dep duǵa tilep otyratynyn talaı kórdik. Aýyl shaldarynyń dana kókirekterinde sýále shashqan Beket ata jaıly juparly áńgimelerin tyńdap óstik. Biz de sendik. Áli senemiz de!
Al, dál búgin ulttyq ımmýnologıanyń quryp, «tehnologıa sasyǵan ozbyr formasıa aıaýsyz basyp-janshyp tastaǵan» (Tynyshtyqbek) jastardyń kóp taraýly joldy kórip eseńgirep-máńgirip qalǵany ras. Máńgiretindeı-aq jóni bar. Dálel úshin sizdiń aldyńyzǵa birer sóz usynyp kóreıin.
Jyl kóleminde BAQ betterinen Berik Myńjasar atty «jańalyq ashqysh danyshpannyń» «Beket ata Fontamas pa?», «Beket ata, siz kimsiz?» degen eki maqalasyn (maqala deýge de aýyz barmaıdy) oqyp shyqtym. Avtor óz sózinde (eger, óz sózi bolsa) Bekettiń Qaraman-ata basyndaǵy túrkimenmen anttasý kezinde aqqý bolyp ushatyny jóninde: «Sóz joq, munyń bári – fransýz komedıasyndaǵy fantomassha qubylýy aqylǵa sımaıtyn nárse. Beket atany dáripteýshiler qalyqtap ushyp bara jatqan pirdi beıneleıtin vıdeony nemese fotony kórsete almaıdy... Sondyqtan «Qadarıa tarıqatynyń piri Beket ata ushqan joq» dep senimmen aıta alamyz» dep kósilipti.
Ne deıik?! Iá, ıá, ne deýge bolady? Óz erki, demokratıaly qoǵam deıik pe? Álde, bul avtordyń qandaı aýrýmen aýyratynyn izdeıik pe?! «Sóz qadiri – óz qadiri» degen babadan qalǵan asyl túıindi osy jerde qoldanaıyq. A. Smanov syndy QMDB «usynǵan» moldalarǵa da osy danalyqty tý eteıik.
Al áýlıe Beketti Naqshbandıa tarıqatyna jatqyzyp, Beket pen Hazireti Erjannan soń ózi «ornalasqan» Qurbanáli Ahmed syndylardy qaıtsek kerek? «Men qaýip etkennen aıtamyn» dep zarlaǵan Murattardyń qaýipi osy «bas-basyna pir bolǵandar» ǵoı...
P.S: Ǵylymnyń ózi árýaqqa, kıe, áýlıege senip, «Agıologıa» atty ǵylym salasyn ashty. Sol tilde sóılesek, agıologıa ǵylymynda «qasıetti kúres» atalatyn termın bar. Eki qasıet ıesiniń bir-birimen qudiret synasýy áý basta-aq bar dúnıe. Grek áýlıesi Karambolıs pen Muhammed paıǵambardyń saıysy, Býdda úmbetteri Mahadeo men Lamanyń árýaq salystyrýy. Árige barmaı-aq Á. Kekilbaevtyń tarıhqa negizdelgen, kúı bolyp jazylyp shyqqan «Kúı» povesindegi Temirbaba áýlıe men Shopan atanyń saıysy. Sondaǵy, Temirbaba áýlıe aqkóbik atqan kókteńizge qoıyp ketkende teńiz qars aıyrylyp, aıaǵy tıgen jerdiń qara jer bolyp qala beretini bar emes pe?! (Aıtpaqshy, dál osyndaı muǵjıza Beket atanyń Eset batyrdyń aýylyna kórise baryp, qaıtyp kele jatqan jolynda bolady. Jem ózeni ekige jarylyp, ótýge mursat beredi).
Beket ata jaıly derektiń azdyǵyn aıta keteıik. Biz tereń kóldiń bir tamshysyn ǵana sóz etkendeı boldyq. Ony izdeý, jınaý jolynda jas urpaq moınyna artylar júk jeńil emes. Bekettaný – qazaqtaný ǵylymynyń bir salasy. Óz ultyn tanymaı, ózge jurtty tanımyn deý ábestik. Eger kimde kim áýlıeli meken Mańǵystaýǵa jol tartar bolsa, onda Beket ata basyna soqpaı ketpeýi tıis. Siz ol jerde óz aryńyzdyń aldynda jalǵyz qalyp, ótken ómirińizge taldaý jasaısyz. Araılap atqan tańdarǵa raqmet jaýdyrasyz. Bálkim, qazaq bop týǵanyńyzǵa maqtanasyz. Bálkim, óz ómirińizdiń zyryldap ótip bara jatqanyna nalısyz. Áıteýir bos qaıtpaısyz. Ómirińizge jeter taǵlym alyp qaıtýyńyz da múmkin. Bul ólke – Beket ata rýhymen nurly.
Edilbek DÚISEN, aqyn
