قازاقتان شىقتى دەيتىن پايعامبار جوق،
بىزدىكى اۋليەلىك ءارى اسقاندا...
ە. راۋشانوۆ
ءبىر نارسە اقيقات: پەندەنى پاراسات بيىگىنە سۇيرەپ شىعاراتىن دا، حايۋاندىق حالگە تۇسكەن پەندەنى «ۇيىقتان» شىعاراتىن دا – cەنءىم. جاراتقاننىڭ بار ەكەنىنە، ونىڭ تىلسىم قۇدىرەتىنە شەكسىز سەنگەن قازاق اۋليە-امبيەلەردىڭ اللادان كەلگەن مۇعجيزالارىنا، ءتاڭىر كوزى ءتۇزۋ تۇسكەن كيەلى جان ەكەندىكتەرىنە ءھام ولاردىڭ سۇرىنگەندى دەمەپ، سۇراعانعا عايىپتان كومەك بەرەتىنىنە ءشۇبالانباعان. ءمۇبادا، ول اۋليەڭىز ءوزى –
باتىر، ءوزى – ساۋلەتشى، ءوزى – ابىز-ۇستاز بولسا شە؟! ارينە، ۇلىس تۇگىلى، ۇلتقا ۇران بولىپ كەتە بارارى ءسوزسىز.
ءبىز بۇگىن شاما-شارقىمىز، ءقاداري-حالىمىز جەتكەنشە «ەل يەسى، جەر كيەسى» (ءابىش) ءپىر بەكەت اتا جونىندە از-كەم وي قوزعاعالى وتىرمىز.
عۇمىر كەشكەن جىلدارى ناقتى بەلگىسىز داناگوي، اعارتۋشى، ابىز بەكەت مىرزاعۇل ۇلى ءحۇىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن دەلىنەدى. ءۇستىرت، اتىراۋ جەرىن مەكەندەگەن، اداي تەگىنەن (قوسقۇلاق رۋىنان) شىققان ول جاس كەزىنەن قولىنا قارۋ الىپ، جاۋگەرشىلىكتە كوزگە ءتۇسىپ، ەل ىشىندە ەر بەكەت اتالىپ كەتكەن. كەيىن سوپىلىق ءدىن جولىنا ءتۇسىپ، حيۋاداعى مەدرەسەگە وقۋعا بارىپ، پاقىرجان سۇپىنىڭ الدىن كورەدى. قوجا احمەت ياسساۋي مەكتەبىنىڭ شاكىرتى بەكەت اتانىڭ ماڭعىستاۋ، ءۇستىرت، جەم بويىندا بەس مەشىتى بار. اداي مەن تۇركىمەننىڭ شەكاراسى بەينەۋدەن مەشىت سالدىرىپ، قاراقالپاقتان مولدا ۇستاپ (ولكەتانۋشى ە. ومىربايەۆتىڭ دەرەگى بويىنشا)، ادايدىڭ تەنتەگىن تىيىپ، ءتىلىن سىندىرماققا وسى وڭىردەگى العاشقى مەكتەپتى اشادى. ۇلۋتاستى شاتقالعا قاشالعان بۇل مەشىت بەينەۋ كەنتىنىڭ وڭتۇستىك باتىس جاعىنان 20 كم جەردە، كيىز ءۇي تۇرىندە جاسالعان. شاعىن ءتورت بولمەدەن تۇرادى. مۇندا بەكەت اتانىڭ ءۇش ۇرپاعى جەرلەنگەن. بۇدان كەيىنگى ءتورت مەشىتتىڭ ءبىرى – جەم بويىنداعى اقمەشىت، ەكىنشىسى ارال جاعاسىنداعى بايالى جەرىندە، ءۇشىنشىسى – بوزاششى تۇبەگىندەگى توبىقتى مەشىتى، بارشاعا ەڭ تانىسى ءارى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جاقسى ساقتالىپ كەلگەن ءۇشىنشىسى – ءۇستىرتتىڭ باتىس جاعاسىنداعى، وعىلاندىداعى مەشىت.
وڭتۇستىك ءۇستىرتتىڭ ماڭعىستاۋ ويىسىنا تىرەلگەن ءبىر تۇمسىعىنىڭ ءۇزىلىپ قالعان شوقىسىنا قاشالعان ءۇش بولمەدەن تۇراتىن بۇل مەشىتتە بەكەت اتانىڭ، نەمەرەسى مۇرىننىڭ، جوعارى بولمەنىڭ بىرىندە قىزىنىڭ مۇردەلەرى جەرلەنگەن. بۇل مەشىت ءقازىر اۋليەلى، كيەلى مەكەن دەپ، جىلىنا سان مىڭداعان ءتاۋ ەتۋشىلەردىڭ نىسانىنا اينالىپ ۇلگەردى. وسىناۋ كەۋدەسى شەجىرەگە تولى كەر دالانىڭ ءبىر قيىرىنا ورنالاسقان، اۋىزەكى دەرەكتەر بويىنشا ارحيتەكتۋرالىق جوباسىن بەكەت اتانىڭ ءوزى جاساپ، ۇرپاققا ونەگەلى ءبىلىم، يماني ءىلىم بەرۋدى ماقسات ەتكەن مەشىتتىڭ سان داۋىلدى مەزگىلدەن امان-ەسەن بۇگىنگە جەتۋىنىڭ ءوزى حيكمەت دەرسىز. ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن مەدەت تىلەپ، ءپىر بەكەت ارۋاعىنا تاعزىم ەتۋشىلەر جىل وتكەن سايىن ارتىپ كەلەدى. ەلىمىزدەن عانا ەمەس، شەتەلدەردەن دە كەلەتىن تۋريستەر سانى مول.
1867 جىلى ۇستىرتتە بولعان ەكسپەديسيا مۇشەسى ا.و.ديۋگەمەل بەكەت اتانىڭ ەسكى بەينەۋدەگى اقمەشىتى جايلى: «بەكەت قاندىر القاباعىنداعى جەم جاعاسىندا. اقمەشىت ودان 6 كم قاشىقتىقتا. اق بور توبەنىڭ بەتىنەن قاسقىردىڭ ۇڭگىرىندەي تەسىككە ءبىر ادام زورعا سيىپ، 3 قۇلاشتاي ۇڭگىرمەن جۇرگەندە، ديامەترى 2 جارىم قۇلاش، بيىكتىگى كىسى بويىنداي دوڭگەلەك كيىز ءۇي فورماسىنداعى ءۇي – مەشىتكە كىرەدى. سىرتتا قۇدىق بار. ونىڭ وڭ جاعىندا تاعى ءبىر بولمە، وسىلاردىڭ اراسىندا سىرىق تۇر. جەمدەگى اقمەشىتتى بۇدان 50 جىل بۇرىن سالعان. بەكەت بوس ۋاقىتىندا ەر بالالاردى وقىتقان. ءوزى دىنگە قاتتى بەرىلىپ، سوپىلىق جولعا تۇسكەن» دەگەن دەرەك بەرەدى. بەكەت تۋرالى تاريحي مالىمەتتەر تىم از. ەل جادىنداعىسى، اداي قازاقتارىنىڭ اۋليە دەپ ەرەكشە قادىرلەيتىن بەكەت اتا جايلى سان ءتۇرلى ەل اڭىزدارى عانا.
حوش. بەكەت اتانىڭ ءومىرى حاقىندا، ول جايلى اڭىز-اڭگىمەلەر دە، كوركەم شىعارمالار دا قانشا رەت جازىلدى، سان-ساپات وقىرمان قاۋىم الدىنان ءوتتى. از-كەم ماعلۇمات بولسىن دەپ، وسىلاي شولىپ وتە شىققانىمىز بولماسا، سىزدەي سانالى وقىرمانعا بەكەت اتانى تانىستىرۋدان، ارينە، اۋلاقپىز.
بالا كۇنىمىزدە انامىزدىڭ كوز الدىمىزدا ءتۇرلى قيىندىقتارعا، قيىندىقتاردى قويىڭىزشى، كۇن كۇركىرەپ، اسپان «ءوز قۇرساعىن ءوزى جارىپ» (ومارعازى)، ناجاعاي ويناعاندا «ءبىسسىمىللا. ءبىسسىمىللا. ءيا، بەكەت اتا، قولداي گور!» دەپ دۇعا تىلەپ وتىراتىنىن تالاي كوردىك. اۋىل شالدارىنىڭ دانا كوكىرەكتەرىندە سۋالە شاشقان بەكەت اتا جايلى جۇپارلى اڭگىمەلەرىن تىڭداپ وستىك. ءبىز دە سەندىك. ءالى سەنەمىز دە!
ال، ءدال بۇگىن ۇلتتىق يممۋنولوگيانىڭ قۇرىپ، «تەحنولوگيا ساسىعان وزبىر فورماسيا اياۋسىز باسىپ-جانشىپ تاستاعان» (تىنىشتىقبەك) جاستاردىڭ كوپ تاراۋلى جولدى كورىپ ەسەڭگىرەپ-ماڭگىرىپ قالعانى راس. ماڭگىرەتىندەي-اق ءجونى بار. دالەل ءۇشىن ءسىزدىڭ الدىڭىزعا بىرەر ءسوز ۇسىنىپ كورەيىن.
جىل كولەمىندە ب ا ق بەتتەرىنەن بەرىك مىڭجاسار اتتى «جاڭالىق اشقىش دانىشپاننىڭ» «بەكەت اتا فونتاماس پا؟»، «بەكەت اتا، ءسىز كىمسىز؟» دەگەن ەكى ماقالاسىن (ماقالا دەۋگە دە اۋىز بارمايدى) وقىپ شىقتىم. اۆتور ءوز سوزىندە (ەگەر، ءوز ءسوزى بولسا) بەكەتتىڭ قارامان-اتا باسىنداعى تۇركىمەنمەن انتتاسۋ كەزىندە اققۋ بولىپ ۇشاتىنى جونىندە: «ءسوز جوق، مۇنىڭ ءبارى – فرانسۋز كومەدياسىنداعى فانتوماسشا قۇبىلۋى اقىلعا سيمايتىن نارسە. بەكەت اتانى دارىپتەۋشىلەر قالىقتاپ ۇشىپ بارا جاتقان ءپىردى بەينەلەيتىن ۆيدەونى نەمەسە فوتونى كورسەتە المايدى... سوندىقتان «قاداريا تاريقاتىنىڭ ءپىرى بەكەت اتا ۇشقان جوق» دەپ سەنىممەن ايتا الامىز» دەپ كوسىلىپتى.
نە دەيىك؟! ءيا، ءيا، نە دەۋگە بولادى؟ ءوز ەركى، دەموكراتيالى قوعام دەيىك پە؟ الدە، بۇل اۆتوردىڭ قانداي اۋرۋمەن اۋىراتىنىن ىزدەيىك پە؟! «ءسوز ءقادىرى – ءوز ءقادىرى» دەگەن بابادان قالعان اسىل ءتۇيىندى وسى جەردە قولدانايىق. ا. سمانوۆ سىندى قمدب «ۇسىنعان» مولدالارعا دا وسى دانالىقتى تۋ ەتەيىك.
ال اۋليە بەكەتتى ناقشبانديا تاريقاتىنا جاتقىزىپ، بەكەت پەن حازىرەتى ەرجاننان سوڭ ءوزى «ورنالاسقان» ءقۇربانالى احمەد سىندىلاردى قايتسەك كەرەك؟ «مەن ءقاۋىپ ەتكەننەن ايتامىن» دەپ زارلاعان مۇراتتاردىڭ ءقاۋىپى وسى «باس-باسىنا ءپىر بولعاندار» عوي...
P.S: عىلىمنىڭ ءوزى ءارۋاققا، كيە، اۋليەگە سەنىپ، «اگيولوگيا» اتتى عىلىم سالاسىن اشتى. سول تىلدە سويلەسەك، اگيولوگيا عىلىمىندا «قاسيەتتى كۇرەس» اتالاتىن تەرمين بار. ەكى قاسيەت يەسىنىڭ بىر-بىرىمەن قۇدىرەت سىناسۋى ءاۋ باستا-اق بار دۇنيە. گرەك اۋليەسى كارامبوليس پەن مۇحاممەد پايعامباردىڭ سايىسى، بۋددا ۇمبەتتەرى ماحادەو مەن لامانىڭ ءارۋاق سالىستىرۋى. ارىگە بارماي-اق ءا. كەكىلبايەۆتىڭ تاريحقا نەگىزدەلگەن، كۇي بولىپ جازىلىپ شىققان «كۇي» پوۆەسىندەگى تەمىربابا اۋليە مەن شوپان اتانىڭ سايىسى. سونداعى، تەمىربابا اۋليە اقكوبىك اتقان كوكتەڭىزگە قويىپ كەتكەندە تەڭىز قارس ايىرىلىپ، اياعى تيگەن جەردىڭ قارا جەر بولىپ قالا بەرەتىنى بار ەمەس پە؟! (ايتپاقشى، ءدال وسىنداي مۇعجيزا بەكەت اتانىڭ ەسەت باتىردىڭ اۋىلىنا كورىسە بارىپ، قايتىپ كەلە جاتقان جولىندا بولادى. جەم وزەنى ەكىگە جارىلىپ، وتۋگە مۇرسات بەرەدى).
بەكەت اتا جايلى دەرەكتىڭ ازدىعىن ايتا كەتەيىك. ءبىز تەرەڭ كولدىڭ ءبىر تامشىسىن عانا ءسوز ەتكەندەي بولدىق. ونى ىزدەۋ، جيناۋ جولىندا جاس ۇرپاق موينىنا ارتىلار جۇك جەڭىل ەمەس. بەكەتتانۋ – قازاقتانۋ عىلىمىنىڭ ءبىر سالاسى. ءوز ۇلتىن تانىماي، وزگە جۇرتتى تانيمىن دەۋ ابەستىك. ەگەر كىمدە كىم اۋليەلى مەكەن ماڭعىستاۋعا جول تارتار بولسا، وندا بەكەت اتا باسىنا سوقپاي كەتپەۋى ءتيىس. ءسىز ول جەردە ءوز ارىڭىزدىڭ الدىندا جالعىز قالىپ، وتكەن ومىرىڭىزگە تالداۋ جاسايسىز. ارايلاپ اتقان تاڭدارعا راقمەت جاۋدىراسىز. بالكىم، قازاق بوپ تۋعانىڭىزعا ماقتاناسىز. بالكىم، ءوز ءومىرىڭىزدىڭ زىرىلداپ ءوتىپ بارا جاتقانىنا ناليسىز. ايتەۋىر بوس قايتپايسىز. ومىرىڭىزگە جەتەر تاعلىم الىپ قايتۋىڭىز دا مۇمكىن. بۇل ولكە – بەكەت اتا رۋحىمەن نۇرلى.
ەدىلبەك دۇيسەن، اقىن
