Ǵalymdardyń aıtýynsha, eger dıagnoz balalarǵa 1,5 jasqa deıin qoıylsa, bolashaqta olardyń tek 5%-ynda oqý men qoǵamǵa beıimdelý boıynsha problemalar týyndaıdy, al 95%-y jalpy mektep baǵdarlamalaryna sáıkes oqýǵa qabiletti bolyp shyǵady.
10-shy qaıta qaralymdaǵy Aýrýlardyń halyqaralyq jikteýishi boıynsha ASB «Psıhologıalyq damýdyń jalpy buzylýlary» aıdaryna kiredi. Aýtızm kúrdeli buzylys, onyń jeńil sıpatynan aýyryna deıingi túrleri atalmysh jiktemede Aýtıstik buzylystar spektri dep toptastyrylyp engizilgen jáne F 84.0 – 84.5 aralyǵyndaǵy buzylystardy qamtıdy (balalar aýtızmi; atıptik aýtızm; Retta sındromy; balalyq shaqtaǵy basqa dezıntegratıvtik buzylýlar; aqyl-estiń artta qalýymen jáne stereotıptik qımyl-qozǵalystarmen úılesetin gıperbelsendi buzylý). Sıpaty men belgilerine baılanysty ár túrli formada kórinetin júıke damýynyń buzylysy retinde aýtızmdi erte bastan birden dóp basyp anyqtaý mamandar úshin ońaı emes. Dese de sábılik shaqtan bastap bilinetin aýtızmge tán trıada, ıaǵnı belgilerdiń úshtigi bar, bul – qoǵamǵa beıimdelýdegi qıyndyqtar; komýnıkasıanyń, ózgelermen qarym-qatynas ornatýdyń buzylýy; qyzyǵýshylyqtyń tym shekteýliligi jáne belgili bir qımyl-áreketterdi turaqty túrde qaıtalaı berý ádeti.
Aıta ketetin bir másele, atıptik aýtızmde bul belgilerdiń úsheýi birden baıqalmaýy da múmkin. Ataýyna sáıkes atıptik aýtızm belgileri ózgeshe, ıaǵnı balanyń damýynda regressıvti sıpatta kórinedi. Mundaıda bastapqyda qalypty damyp kele jatqandaı kóringenimen, baladan aýtızm belgileri úsh jasqa jaqyndaǵanda biline bastaıdy. Ata-analar bul belgilerdi balasynan erteden, eki jasqa tolmaı turyp-aq baıqaı bastaıdy. Tipti olar mamandarǵa balasynyń oınaý ereksheligine, eresektermen qarym-qatynasyna qatysty alańdaıtynyn aıtsa da, ókinishke qaraı, keıde atalmysh buyzylys bala tórt-bes jastan asqansha naqty anyqtalmaı jatady. Al, keı jaǵdaılarda, kerisinshe, ata-analar balalar psıhıatryna balasyn kórsetýden qashqaqtap, ýaqyt óte teńelip, sóılep keter degen úmitpen ýaqyt ozdyryp alady. Osylaısha bala memleket tarapynan beriletin kepildi bilim berý, áleýmettik-medısınalyq kómekten tys qalady.
Neden baıqaımyz?
Ádette, aýtızm belgileri bala úsh jasqa tolmaı turyp bilinedi. Ol belgiler mı jumysyna áser etetin nevrologıalyq buzylystyń saldarynan týyndaıdy. Sonyń nátıjesinde balanyń damýy buzylady. ASB belgileriniń paıda bolýyna balalardyń jynysy, násili nemese áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıy áser etpeıdi. Olarǵa tán ortaq problemalar áleýmettik- kommýnıkatıvtik daǵdylardyń qalyptasýynyń qıyndyǵy (joqtyǵy), verbaldy jáne verbaldy emes qarym-qatynas máseleleri, ádetke aınalǵan tárizdi, udaıy qaıtalana beretin qımyl-áreket, qorshaǵan ortadaǵy óte sanaýly, azǵantaı nárelerge degen qyzyǵýshylyq. Aýtızmge shaldyqqan balalardyń sany, ókinishke qaraı, álemde kún sanap artyp keledi. Osy kúnge deıin ASB paıda bolý sebepteri tek boljam túrinde aıtylyp keledi. Onyń naqty sebebin anyqtaý úshin dúnıejúzilik deńgeıde ǵalymdar zertteýlerin jalǵastyrýda. Aýtıstik buzylystardyń paıda bolýyna qatysty keıbir gıpotezalar mynalar:
- Aýtızmge genetıkalyq beıimdilik týraly gıpoteza,ıaǵnı tuqymqýalaýshylyq;
- Júıke júıesiniń damýyndaǵy buzylystarǵa negizdelgen gıpoteza (qursaqtaǵy alǵashqy kezeńde bala mıynyń damýyndaǵy buzylýdyń saldary);
- Syrtqy faktorlardyń áseri týraly gıpotezalar: ınfeksıalar, júktilik kezindegi ana aǵzasyna zıany tıgen qandaı da bir hımıalyq áser,anasynyń bosaný kezinde,ıaǵnı náresteniń qursaqtan shyǵatyn kezde alǵan jaraqaty, metabolızmniń týa bitken buzylystary, keıbir dárilerdiń, óndiristik toksınderdiń áseri. Árıne, bul tek boljamdar ǵana. Aıtylǵan faktorlardyń balalarda aýtızmniń paıda bolýyna ákelýi múmkin be, joq pa, oǵan áli de naqty dálel joq.
ASB bar balalardyń erekshelikteri
Balada aýtızm belgileriniń bar ekendigin tanyp-bilý úshin ata-analar onyń minez-qulqyn muqıat baqylaǵany jón. Ádette balanyń damýy jaǵynan jasyna sáıkes emestigi 3 jasqa deıin biline bastaıdy. Aýtızm balanyń psıhıkasynyń damýyna tutastaı áser etetin buzylys bolǵandyqtan onyń belgileri balanyń aqyl-oıynyń damýynan, nazar aýdarýy men zeıin qoıýynan, oılaýy men este saqtaýynan, tiliniń damýynan, emosıonaldy damýy men sezimtaldyǵynan, qımyl-qozǵalysynyń damýynan baıqalady.
Til damýyndaǵy buzylystar: erte jasta balanyń tiline tán alǵashqy ýili men byldyrynyń bolmaýy nemese biliner-bilinbes baıqalýy. Bir jastan asqan balanyń eresektermen qarym-qatynasta sóıleý tilin qoldanýǵa tyryspaıtyny, esimi atalǵan kezde eleńdemeýi, ózine qaratyp shaqyrǵan adamǵa qaramaýy, mán bermeýi, sózben aıtylǵan nusqaýlardy oryndamaýy. 2 jasynda mundaı balalardyń sózdik qory tótenshe az bolady, 3 jasqa qaraı sóılem qurap sóılemek túgil, sóz tirkesterin de qoldanbaýy múmkin. Sonymen qatar, olar stereotıpti túrde (basqalarǵa túsiniksiz) sózderdi tolassyz, jańǵyryq tárizdi qaıtalaı beredi. Keıbir balalardyń tili múldem damymaıdy. Keıbiri sóıleı bastaǵanymen, ózgelermen qarym-qatynas jasaı almaıdy. Kóbinese sóılegende esimdikterdi qoldanbaıdy, ózderi týraly úshinshi jaqta aıtady. Keıbir jaǵdaılarda buryn qalyptasqan sóıleý daǵdylarynyń regressıasy baıqalady, ıaǵnı tili shyǵa bastaǵan bala buryn aıtatyn sózderin qoldanbaıdy, múlde umytady.
Aınalasyndaǵy adamdarmen qarym-qatynas jasaýdyń qıyndyǵy jáne emosıalyq baılanystyń joqtyǵy. Denesine qol tıgizgendi erekshe jaqtyrmaıdy, kózge qaraýdan qashqaqtaıdy, keıde, tipti, múlde qaramaıdy, orynsyz mımıka kórsetedi, keregin saýsaǵyn kezenip kórsete almaıdy. Emosıasy jutań, sırek kúledi, ata-anasyna asa baýyr baspaıdy, úlkenderdiń qolyna alyp, kótergenin qalamaıdy, qarsylasady. Olar óz emosıasyn bildirýge qınalady,ári ózgelerdiń de emosıasyn durys tanyp-túsine almaıdy. Iaǵnı, basqa bireýdi aıaýdy bilmeıdi, baıqamaıdy. Úlken adammen birge zeıin qoıyp bir ispen (oıyn) aınalysa almaıdy. Balalarmen de oınaýǵa tyryspaıdy, kerisinshe qashqaqtap, ózimen ózi ońasha qalǵandy unatady.
Zertteý áreketiniń buzylýy, ıaǵnı kez-kelgen qalypty damyp kele jatqan balaǵa tán jańa nárselerdi ustap-kórý, zer salyp qaraý, qyzyǵý ASB bar balalarda bolmaıdy. Olardy aınalasynda jańa zattardyń paıda bolýy, oıynshyqtar qyzyqtyrmaıdy. Nemese oıynshyqtarǵa qyzyqsa da oınaýy ózgeshe bolady. Mysaly, bala oıynshyq máshıneniń tek bir dóńgelegin sheship alyp, ıirip aınaldyryp jiberip, onyń aınalǵanyn saǵattap baqylap otyra alady. Oıynshyqpen qalaı durys oınaýdy uqpaıdy.
As ishýge qatysty tótenshe talǵampazdyq: ıaǵnı mundaı bala asty erekshe talǵap, tamaqty ıiskep baryp ishedi, al keıbir tamaqtan jıirkenip, dámin tatpaq túgili, túrinen shoshynady. Sóıte tura eshbir asqa jatpaıtyn, taǵamdyq emes zattardy shaınap, jutyp jiberýge beıim.
Qaýip-qaterdi sezbeýi: aýtıstik buzylysy bar balalardyń qorqynyshy óte kóp bolǵandyqtan, olar kóp nárseden úrikkish keledi. Mysaly oqys shyqqan tehnıkanyń dybysynan qatty qoryqqan kezde, aldy-artyna, aıaq astyna qaramaı qasha jónelýi múmkin. Joldan ótkende kólikterdi elemeı júgirip ótýi, tym bıik satyǵa, aǵashqa órmelep shyǵyp alýy, úshkir, ótkir zattarmen qamsyz oınaı berýi múmkin.
Motorly damýynyń buzylýy: ózdiginen júre bastasa da, qımyl-qozǵalysy ebedeısizdeý keledi. Keıbiri tabanyn jerge tolyq baspaı aıaǵynyń ushymen júredi. Qol-aıaǵynyń qozǵalys úılesimi buzylady. Olardy qarapaıym turmystyq daǵdylarǵa da baýlý óte qıyn. Úlkenderdiń is-áreketine eliktep, qaıtalaı almaıdy. Udaıy stereotıpti qımyldar jasaýǵa beıim (uzaq ýaqyt boıy biryńǵaı qımyldar jasaý, mysaly aınalyp júgire berý, teńselý, qanat qaqqan tárizdi qoldaryn joǵary-tómen serpý, silký, kóziniń tusyna ákelip saýsaqtaryn jybyrlatý nemese qoldaryn aınaldyra berý), sonymen qatar zattarmen stereotıpti manıpýlásıa jasaý (únemi usaq zattardy ýysyna qysyp, ýmajdaý, qolynan tastamaý, oıynshyqtardy, qandaı da bir zattardy bir qatarǵa uzynnan uzaq tizip qoıý). Óz muqtajdyǵyn ózi óteý – turmystyq daǵdylaryn (dárethanaǵa barý, jeke bas gıgıenasy, qarapaıym qol jýý sıaqty ádetter) aýtızmge shaldyqqan balalar asqan qıyndyqpen úırenedi. Motorlyq, ıaǵnı qımyl-qozǵalysynda epsizdik baıqalady.
Qabyldaýdyń buzylýy: keńistikte baǵdarlanýdyń qıyndyǵy, qorshaǵan ortany birtutas qabyldaı almaýy, tek jekelegen nárselerge nazar aýdarýy. Zeıin qoıýdaǵy (zer salýda) qıyndyqtar: bir nársege uzaq kóńil bólip, zeıin qoıýy ekitalaı, tym ımpúlsıvti, bir orynda otyrmaıdy.
Jadynyń nasharlyǵy: ózderine qyzyqty nemese qorqynysh-úreı týǵyzatyn nárselerdi esinde qatty saqtaıdy, al basqa nárselerge mán bermeıdi. Bir qoryqqan kezin, jerin, jaǵdaıdy óte kóp ýaqytqa deıin umytpaıdy.
Oılaý erekshelikteri: mamandar mundaı balalardy óz erkimen oqytýdyń qıyn ekenin aıtady.Oqıǵalardyń sebep-saldarly baılanysyn ajyratýdy bilmeıdi, qaısybir meńgergen daǵdylaryn úırenshikti emes ortada qoldanyp kete almaıdy, abstraktili oılaı almaıdy, tek naqty oılaýǵa qabiletti. Oqıǵalardyń rettiligin, basqa adamnyń logıkasyn tanyp, túısinýi óte qıyn.
Minez-qulyq problemalalary: negatıvızm, eresek adamnyń nusqaýyn oryndaýdan bas tartý, qandaı da bir tapsyrmany birge oryndaý, birge oqýdan bas tartý. Qarsylasý barysynda aıqaılap, agressıvti túrde aıbat shegedi. Bul balalar úshin eń úlken problemanyń biri qorqynysh, sebebi neden qorqyp turǵanyn olar anyqtap jetkize almaıdy, tek shyńǵyryp, aıqaılap, qasha jónelýi múmkin. Olardy kóbine tanys emes orta, kenetten shyqqan dybystar, oqys shý, qandaı bir áreketter shoshytýy múmkin. Taǵy bir másele – agresıa, eger balanyń stereotıpin buzsa, úırenshikti ádetine kedergi keltirse, ol qatty ashýlanyp, ısterıka tanytýy múmkin. Keıde bul reaksıa ózgelerge baǵyttalǵan agresıa retinde kórinse, keıde aýtoagressıvti ashý retinde shyǵady, ıaǵnı bala ózin-ózi tistep, uryp, jazalaýy múmkin. Aıta ketetin másele, aýtıstik spektrdiń ishindegi buzylystardyń árkimde ártúrli dárejede baqalýy. Qaısybir balada joǵaryda atalǵan belgilerdiń tek bir-ekeýi ǵana jeńil túrde baıqalsa, basqa bireýine, ókinishke qaraı, eń aýyr degen belgilerdiń barlyǵyna jýyq túrleri tán bolýy múmkin.
Anyǵyn kim biledi?
Elimizde balalardy psıho-fızıologıalyq turǵyda túrli buzylystardy anyqtaý úshin tekserýden ótkizetin memlekettik mekemeler bar, bul respýblıkalyq, qalalyq, turǵylyqty óńirdegi (aýdandyq, qalalyq, respýblıkalyq) Psıhıkalyq saýyqtyrý ortalyqtary, Psıhologıalyq-medısınalyq pedagogıkalyq keńester. Tekserýden ótý úshin bul mekemelerge aldyn-ala jazylý qajet. Tekserý barysynda balany arnaıy mamandar – balalar psıhıatry, nevropatolog, psıholog, arnaıy pedagogtar – defektolog, logoped mamandary arnaıy ádistemege sáıkes tekserip, muqıat baqylap, ata-anamen suqbattasyp, qajet bolsa, aýtızm dıagnostıkasyna arnalǵan saýalnama toltyrýdy usynady.
Tekserý barysynda...
Eń áýeli, ata-analar psıhıkalyq turǵyda tózimdilik tanytýy kerek, ıaǵnı sabyrly, meılinshe mamyrajaı kúıde bolǵany jón. Sebebi ata-ananyń ishki tolqynysy balaǵa da áser etedi. Tekserý nátıjesine qatysty aldyn-ala ýaıymdap, alańdamaýǵa tyrysqan jón. Tekserý qorytyndysymen kelispegen jaǵdaıda nemese bala tym mazasyzdansa, kezekke taǵy bir jazylyp, qaıtalap ótýge múmkindik bar. Tekserýden ótý balaǵa psıhologıalyq turǵyda qandaı da bir dárejede stress retinde áser etetindikten, onyń aldyn alý úshin qarapaıym amaldar jasaýǵa bolady. Mysaly, aýtısttik spektrdegi bala (keıde bul qalypty damyp kele jatqan balalarǵa da tán nárse) úıinen tys kez-kelgen jańa ortada, mekemede, qoǵamdyq oryndarda qorqynysh pen úreı aralas sezimde bolady, mazasy ketip, dereý úıge qaıtqysy kelip turady. Sol sebepti balanyń boıyn úıretý úshin tekserýge kezegińiz kelmeı turyp, jaı serýendep kelgen sıaqty súıikti oıynshyqtaryn, taǵam-sýsynyn alyp, balany ertip mekeme keńsesiniń aýlasyn kórsetip qaıtýǵa bolady, eger ol qarsylaspasa, mekemege kirip, dálizben jaı bir júrip ótińizder. Nemese, tipti, sol jerde otyryp bala úıden ala shyqqan sýsynyn iship, jeńil-jelpi taǵamynan jesin. Osylaısha bala jańa ortanyń qaýipsiz ekenine kóz jetkizip, kelesi joly skrınıngten ótýge kelgende oǵan stress faktorynyń áseri kemıdi. Mamandar tekserý barysynda berilgen tapsyrmalardy, aıtylǵan nusqaýlardy balanyń ata-ananyń kómeginsiz derbes oryndaýyn, túsinýin baǵalaıdy. Sol sebepti balaǵa erkindik berip, jaı ǵana baqylaýshy ispetti, senimdi kózqarasyńyzben-aq qoldaý kórsetip otyrǵanyńyz abzal. Bala mineziniń, damý erekshelikterin mamandarǵa dálirek jetkizý úshin kúndelikti úıde túsirgen arnaıy vıdeo jazbalaryńyzdy kórsetýge bolady.
ASB anyqtalǵan soń
Baladan ASB belgileri anyqtalǵan soń túzete-damytý pedagogıkalyq-psıhologıalyq sharalaryn, qajetti jaǵdaıda medısınalyq ońaltý sharalaryn ýaqyt ozdyrmaı bastaý qajet. Damýynda keshigýi, buzylystary bar balalardy ońaltýmen psıhologıalyq-pedagogıkalyq túzetý kabınetteriniń jelisi, ońaltý ortalyqtary, memlekettik emes uıymdar qurǵan birqatar qorlar aınalysady. Psıhologıalyq-pedagogıkalyq túzetý kabınetterine balalar PMPK tujyrymdamasy negizinde qabyldanady. Soǵan sáıkes ár balaǵa túzete-damytýdyń jeke baǵdarlamasy qurylyp, arnaıy mamandar jeke, shaǵyn toptyq sabaqtaryn keshendi túrde ótkizedi.
Qaıyrymdylyq qorlarynyń ishinde 2015 jyldan beri «Asyl Mıras» aýtızm ortalyǵy ASB bar balalarǵa tegin keshendi kómek kórsetip keledi. Onyń ortalyqtary úlken 8 qalalarda (Almaty, Nur-Sultan, Qyzylorda, Óskemen, Aqtóbe, Oral, Shymkent, Petropavl) jumys jasaıdy. «Asyl Mıras» ortalyǵynda ASB bar balalardy ońaltýdyń damyǵan shet eldik tájirıbesine negizdelgen, tıimdiligi dáleldengen ádistemeleri paıdalanylady.
Elimizde múmkindigi shekteýli balalarǵa keshendi kómek kórsetýdi jetildirý jónindegi 2021 - 2023 jyldarǵa arnalǵan jol kartasy aıasynda ASB bar balalarǵa medısınalyq kómek kórsetýdi jetildirýdiń jol kartasy bekitilgen. Bul kartada pedıatrıalyq kómek kórsetýdi uıymdastyrý standartyna balany damytý kabınetteriniń qyzmetin uıymdastyrýǵa baılanysty kabınet mamandarynyń fýnksıonaldyq mindetterine aýtızmdi erte anyqtaý maqsatynda sábıler úshin aýtızmge túrlendirilgen skrınıngtik M-CHAT testin (The Modified Checklistfor Autismin Toddlers; Robins, Fein, Barton, 1999) engizý qarastyrylǵan jáne oryndalý merzimi retinde
2021 jyldyń 3-toqsany belgilengen. Buǵan qosa, aqyl-oı kemistigimen jáne stereotıptik qozǵalystarmen ushtasatyn "Balalar aýtızmi", "Asperger sındromy", "Atıptik aýtızm", "Gıperaktıvtik buzylýlar", "Bastalýy balalarǵa tán emosıonaldyq buzylýlar" klınıkalyq hattamalaryn ázirleý jáne bekitý 2021 jyldyń 2-toqsanyna josparlanǵan. Medısınalyq-sanıtarıalyq alǵashqy kómek kórsetý mamandaryn (jalpy praktıka dárigeri, pedıatrlar, balalar nevropatologtary, balany damytý kabınetteriniń meıirgerleri, psıhıatr dárigerler, psıhoterapevter, psıhologtar, áleýmettik qyzmetkerler) "Balalardaǵy aýtızm belgilerin erte anyqtaý máseleleri. Dıagnostıkalyq skrınıng" taqyryby boıynsha 2021 – 2023 jyldar aralyǵynda oqytý josparlanyp otyr. Qoǵamymyzda damý erekshelikteri bar balalarǵa tózimdilikti qalyptastyrý maqsatynda barlyq medısınalyq uıymdarda aýtızm máselesi, ASB anyqtalǵan balalardyń minez-qulyq erekshelikteri týraly halyqty jappaı habardar etý boıynsha is-sharalar uıymdastyrý (býkletter, broshúralar, paraqshalar taratý) kózdelgen. Taǵy bir qýantarlyq jaıt, aýtızmi bar balalarmen jumys isteıtin mamandardy (balalar psıhıatry, sýrdolog, beıimdelgen dene shynyqtyrý jónindegi maman, dáriger-kınezıolog, áleýmettik qyzmetker) oqytý máselesin pysyqtaýǵa qajet dep 2022 jyldyń 1-toqsanyna deıingi merzim kórsetilgen.
Ásel MARALBEK, muǵalim-defektolog.
