Aımaqtardyń damýy el ekonomıkasynyń ilgerileýinde mańyzdy ról atqarady. Ásirese, artta qalǵan óńirlerge aıryqsha nazar aýdarý qajet-aq. Sol sebepten de Jambyl oblysynyń ekonomıkasyna jańa ınvestısıa tartý, óńirdiń óndiristik áleýeti nyǵaıtý, sý tapshylyǵyn joıý baǵytynda qandaı sharalar qabyldanyp jatqanyn zerdeleýge tyrystyq. Sonymen qatar, Qazaqstan men Qyrǵyzstan shekarasynda jel energetıkasy jobalaryn júzege asyrý jáne ónerkásiptik saýda-logıstıkalyq keshen qurý josparlary týraly saralap kórdik.
El Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan halqyna Joldaýynda jańa ekonomıkalyq baǵytty belgilegennen keıin Áýlıeata aımaǵyna Erbol Qarashókeev ákim qyzmetine keldi. Buǵan deıin ol Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligine jetekshilik etti. Onyń paıymynsha, Prezıdent Joldaýynda atap kórsetilgendeı, jańa ekonomıkalyq modelge kóshý kezinde turǵyndardyń ómir súrý sapasy men ál-aýqatyn naqty arttyrý birinshi kezektegi mindet bolýy tıis. «Biz aýyldyq jerlerge erekshe mán berip kelemiz. Jambyl oblysy dástúrli túrde sýbsıdıalanatyn aımaq. Oblystyń menshikti kiristeri barlyq shyǵyndarynyń orta eseppen 20 paıyzyn ǵana jabady. Jeke kiristi arttyrý úshin ekonomıkanyń barlyq salalarynda turaqty ósýdi qamtamasyz etý qajet, onyń ishinde jańa óndiristerdi qurý úshin ınvestısıany kóbirek tartý kerek», - dep túsindirdi Erbol Shyraqbaıuly.
Jaýapty sheneýniktiń sózine qaraǵanda, aımaq ekonomıkasy úshin qýatty ındýstrıalyq bazany qalyptastyrý onyń úsh jetekshi sektoryna negizdeletin bolady: hımıa óndirisine basa nazar aýdaratyn óńdeý ónerkásibi, aýyl sharýashylyǵyn tereń óńdeýge baǵyttalǵan agroónerkásiptik keshen jáne jańartylatyn energıa kózderiniń qarqyndy damýyna negizdelgen energetıka. Iaǵnı, óńirdiń óndiristik áleýetin keńeıtip, bıznesti júrgizý úshin jaǵdaıdy jaqsartýǵa basa nazar aýdara otyryp, ilgerileýge tyń serpin berý qajet.
Búgingi tańda atalǵan oblystyń hımıa ónerkásibi Qazaqstandaǵy hımıa óndirisi kóleminiń 30 paıyzǵa jýyǵyn quraıdy. Aıtpaqshy, fosforıtterdiń balanstyq qorynyń 72 paıyzǵa jýyǵy oblysta shoǵyrlanǵan. TMD elderi ishindegi eń úlken qor desek te qatelespeımishz, ftor shpatynyń, kvarsıttiń de mol qory, altyn, mys, temir ken oryndary bar. Al bizdiń qasymyzda hımıa ónimderin eń kóp tutynatyn Qytaı sıaqty úlken naryq oryn tepken. İri ónerkásiptik kásiporyndar, hımıalyq ónimderdi tutynýshylar shyǵys jaǵalaý aımaqtarynan ortalyq jáne batys provınsıalarǵa, ıaǵnı shekaramyzǵa birte-birte kóship keledi. Qytaıdaǵy qarqyn alǵan tendensıalardy eskere otyryp, aımaqtyń naqty múmkindigi zor ekenine kúmán keltirmeımiz. Erbol Qarashókeev jaqyn arada hımıalyq ónimdermen Qytaı naryǵyna shyǵý jospary bar ekenin alǵa tartty.
«Ókinishke qaraı, ázirge bul sharýa ońaıǵa soqpaı tur. Óńirdiń Qytaıǵa eksporty tek ósimdik maıyn jetkizýmen shektelgen – ótkegn jyldyń 9 aıynda bul ónimder 1,5 mıllıon dollar kóleminde eksporttalǵan. Qurylys salasynda da áleýet bar. Oblysta gıps, beton, gıpsokarton, qubyr, avtoklavty gazobloktar jáne taǵy basqa materıaldar shyǵaratyn 110 shaǵyn jáne 5 orta ónerkásip bar. Bul salanyń oblys ónerkásibindegi úlesi 10 paıyzdy ǵana shamalaıdy. Osy arada janymyzda Qonaev qalasy ńrge túzep keledi, Túrkistan oblysy keńeıip jatyr, al biz bolmasaq, olardyń negizgi qurylys materıaldaryn jetkizýshisi kim bolar edi?» - dedi ákim.
Jergilikti atqarýshy bılik endi eń aldymen retteýshi kedergilerdi azaıtyp, ınvestısıa tartý boıynsha jumystyń tıimdiligin arttyrýdy kózdep otyr. Bul oraıda, elimizdiń basqa aımaqtarynyń tájirıbesi zerttelip jatyr, Qazaqstanda ınvestısıalyq jobalardy júzege asyrý kezinde qandaı sharalardy qolǵa alý qajettigine nazar aýdarylýda. Máselen, búginde Almatyda zańdy tulǵalardy tirkeý barlyq oblystarǵa qaraǵanda jyldamyraq. Bul rette Astanada elektr jelilerine qosylýǵa ruqsat alýdyń eń qysqa merzimi bar. Túrkistan oblysynda ınvestısıalyq jobalardy qysqa merzimde – kelisimge qol qoıýdan bastap nysandy paıdalanýǵa berýge deıin júzege asyrýǵa bolady.
«Bizge dóńgelekti qaıta oılap tabýdyń qajeti joq, basqa óńirlerdegi áriptesterimizdiń tájirıbesin tez engizý kerek. Ózge óńirlerdiń ozyq tájirıbesin paıdalanýmen qatar, bizdiń sheneýnikterdiń sanasyn, eń aldymen ınvestorǵa degen kózqarasyn ózgertý qajet. Búginde óńirge jańa ınvestısıa tartý boıynsha naqty josparlarymyz bar. Oblystyq jáne aýdandyq ákimdikteri basqarmalarynyń qyzmetkerleri ınvestordyń óńirdiń tabysty damýynyń negizgi faktory ekenin túsinýi kerek. Olar ınvestordyń tilinde sóıleýdi jáne onyń qajettilikterin túsinýdi úırenýi kerek. Investordyń kelýi salyq salý bazasynyń keńeıýin, jumys oryndarynyń ashylýyn, halyqtyń tabysynyń ósýin qamtamasyz etedi. Óz kezeginde ınvestordyń aımaqqa ınvestısıa quıýy úshin munda oǵan barlyq qajetti jaǵdaı jasalýy kerek», - dep túsindirdi Erbol Qarashókeev.
Jaýapty mamannyń sózine qaraǵanda, bul máselelerdi sheshý keshendi tásildi qajet etedi. Sheneýniktiń ınvestorǵa jaıly bolýy, oǵan is júzinde máseleni sheshýge kómektesýi mańyzdy. Osy maqsatqa jetý úshin Jambyl oblysynyń basshylyǵy ınvestorlarmen jumys isteýde «bir tereze» qaǵıdatyn iske qosyp, ınvestısıa tartý boıynsha bıznes-prosesterdi reınjınırıngteýge kirisken. Qazirdiń ózinde árbir aýdan ákimine naqty tapsyrmalar júktelip, ınvestısıa tartý boıynsha ýaqyt belgilendi, olar osy merzimde mejeni oryndaýy tıis. Sondaı-aq aýdan deńgeıindegi sheneýnikterdi ınvestorlarmen jumys isteýdiń ozyq tájirıbesine oqytý jáne olardyń ınvestorlardy memlekettik qoldaýdyń qolda bar quraldaryn paıdalana bilýdegi quzyrettiligin arttyrý jumystary bastalyp ketti. Qazirgi tańda oblysta jalpy quny 2,2 trıllıon teńgeni quraıtyn 60-qa jýyq ınvestısıalyq joba júzege asyrýdyń túrli satysynda tur.
«Bizdiń mindetimiz – osy óndiristerdi iske qosý. Biz osy jobalardyń tóńireginde klasterlerdi qalyptastyrýǵa, sol arqyly óńirdegi shaǵyn jáne orta bıznes sýbektileriniń qatysýymen qosalqy óndiristi damytýǵa jaǵdaı jasaýǵa erekshe mán beremiz. Mysaly, Sarysý aýdanynda kálsılendirilgen soda óndirý boıynsha iri ınvestısıalyq jobany júzege asyrýdamyz. Biz osy salynyp jatqan zaýyttyń janynan polıvınılhlorıd, hlor-silti, tazartylǵan natrıı hlorıdi, kálsı hlorıdi, natrıı gıdrokarbonaty sıaqty ilespe ónimderdiń shaǵyn jáne orta óndirisin qurýdy josparlap otyrmyz. Dál osy aýdandaǵy kúkirt qyshqylyn óńdeý zaýytynyń janynan jýǵysh zattar, munaı ónimderin jáne akýmýlátor elektrolıtterin tazartýǵa arnalǵan ónimder óndirisin iske qosý sharalary júzege asýda. Rysqulov jáne Merki aýdandarynda aýyl sharýashylyǵy ónimderin tereń óńdeıtin qosalqy aımaqtar qurylady. Shaǵyn jáne orta bıznes sýbektileriniń óńirde jumys istep jatqan jáne salynyp jatqan basqa da iri kásiporyndardyń tóńireginde toptasyp, daıyn ónim shyǵarýdy uıymdastyrýyn qamtamasyz ete alsaq, biz bárin durys istep jatyrmyz dep senimmen aıta alamyz. Bul rette biz shaǵyn jáne orta bıznesti qosymsha qoldaý sharalarymen qamtamasyz etetin bolamyz», - dep ýáde berdi Erbol Shyraqbaıuly.
Jalpy, Jambyl oblysynda shaǵyn jáne orta bıznestiń ósý úrdisi baıqalady. 2023 jylǵy 1 qazandaǵy jaǵdaı boıynsha belsendi SHOB sýbektileriniń sany 108,6 myńǵa jetti, bul 2022 jyldyń sáıkes kezeńinen (84,8 myń) 28,1 paıyzǵa artyq. 2023 jyldyń 10 aıynda júzege asyrylyp jatqan memlekettik baǵdarlamalar aıasynda 4,7 myń SHOB qarjylandyryldy. Oblysta 2,5 paıyzben jeńildetilgen nesıe berýdi kózdeıtin «Aýyl amanaty» baǵdarlamasy sátti júzege asyrylýda. Ótken jyly oblysqa aýyldaǵy 5 myńnan astam SHOB sýbektilerin qarjylandyrýǵa osy baǵdarlama boıynsha 24 mlrd teńge bólindi.
Jambyl oblysyndaǵy agroónerkásip keshenin damytý – óńirdi damytýdyń basym baǵyttarynyń biri. Búgingi tańda Jambyl oblysy pıaz ósirýden birinshi orynda, mal basy boıynsha ekinshi orynda tur, budan bólek Qazaqstandy qantpen qamtamasyz etip otyrǵan eki oblystyń biri. Oblystyń aýylsharýashylyq ónimderin qaıta óńdeýdi damytýdyń áleýeti zor. Byltyr oblys sýarmaly sý tapshylyǵyn sezinip, egistigi zardap shekti. Sýarýǵa shamamen 740 mıllıon tekshe metr sý qajet bolsa, is júzinde 460 mıllıon tekshe metr ǵana sý keldi. Qurǵaqshylyqtyń saldarynan 392 sharýa qojalyǵynyń jalpy kólemi 9,2 myń gektar egistigine zıan keldi. Óńirde tótenshe jaǵdaı jarıalandy, onyń saldaryn joıýǵa Memleket basshysynyń tapsyrmasy boıynsha Úkimet óz rezervterinen 3,7 mıllıard teńge bóldi.
«Óńirdegi sý tapshylyǵy saldaryn joıý úshin men negizgi úsh baǵytty atap ótkim keledi. Birinshisi – jer asty sýlaryn paıdalaný. Qazirgi tańda mamandardyń baǵalaýy boıynsha oblystaǵy jer asty sýlarynyń kólemi 1,7 mlrd tekshe metrdi quraıdy. Osyǵan oraı, Jambyl oblysynda 646 uńǵymany burǵylaý josparlanýda, onyń ishinde 103 uńǵyma burǵylanyp, 3,8 myń gektar jerdi sýmen qamtamasyz etedi. Degenmen, bul úderisti jedeldetý úshin sýbsıdıalaý erejelerine uńǵymalardy burǵylaýdy sýbsıdıalaý normatıvin 50-den 80 paıyzǵa deıin arttyrý boıynsha ózgerister engizilýde.
Ekinshi baǵyt – sýdy únemdeıtin tehnologıalardy (tamshylatyp sýarý jáne jańbyrlatý) qoldaný arqyly aýmaqtardy keńeıtý. Bıyl sý únemdeıtin tehnologıalardy qoldana otyryp, sýarmaly jerlerdiń kólemin 57 myń gektarǵa deıin ulǵaıtqanymyzdy atap ótkim keledi. Bul jetkiliksiz. Jyl saıyn qarqyndy sýarylatyn alqaptardy qazirgi 3 myń gektardan 10-15 myń gektarǵa deıin arttyrýymyz kerek. Óńirde jańbyrlatyp jáne tamshylatyp sýarý júıelerin shyǵaratyn zaýyttar salý úshin sheteldik ınvestorlardy tartý jumystary júrgizilip jatyr. Úshinshi baǵyt – kanaldar arqyly tasymaldaý kezinde sý ysyraptaryn azaıtý, sondaı-aq sý qoımalaryn salý jáne qaıta jańartý. Kólemi 46,2 mln tekshe metr bolatyn 13 jańa irili-usaqty sý qoımalaryn salý josparlanýda. Sondaı-aq jalpy uzyndyǵy 1,2 myń shaqyrymdy quraıtyn 257 kanaldy jóndeımiz. Josparlanǵan is-sharalar nátıjesinde óndiristik emes sý ysyraptaryn azaıtý jáne transshekaralyq sý kózderine táýeldilikti azaıtý kútilýde, bul óńirdiń aýyl sharýashylyǵynyń damýyna qýatty serpin beredi», - dedi Erbol Qarashókeev.
Taǵy aıta keterligi, Jambyl oblysynda ótken jyldyń basynan beri paıdalanylmaı jatqan 334,4 gektar jer memleket menshigine qaıtaryldy. Bul baǵyttaǵy jumystar qazir de jalǵasyp jatyr. Qaıtarylǵan jerdiń basym bóligi eldi mekenderge bekitilip, búginde jeke qosalqy sharýashylyqtarda mal jaıýǵa paıdalanylady. Sonymen qatar Jambyl oblysy búginde Qazaqstanda jańartylatyn energıa kózderin paıdalaný boıynsha kóshbasshylardyń qatarynda. Qazaqstanda jalpy qýattylyǵy 2,6 GVt bolatyn jańartylatyn energıa kózderiniń 139 nysany bar bolsa, onyń ishinde Jambyl oblysynda jalpy qýaty 450 MVt 21 nysan jumys isteıdi. Munyń ishinde: 6 sý, 9 jel jáne 6 kún elektr stansıasy jumys isteıdi. Elimizde jańartylatyn energıa kózderin óndirý boıynsha Aqmola oblysynan keıin (500 MVt) ekinshi orynda tur.
«Jel elektr stansıalaryn damytýdaǵy oblystyń áleýetine erekshe nazar aýdarǵym keledi. Jel energıasynyń negizgi sharty – 100 metr bıiktikte jeldiń ortasha jyldamdyǵy 3 m/sek bolý kerek. Jeldiń eń qolaıly jyldamdyǵy - 6-10 m/sek. Al, Jańatas jel elektr stansıasy óndiretin elektr energıasynyń ortasha jyldamdyǵy - 7 m/sek. Sarysý aýdanynda eń qolaıly núktelerde jeldiń jyldamdyǵy - 8,5 m/sek, Qordaı aýdanynda - 8 m/sek, Talas aýdanynda - 7 m/sek, Shý aýdanynyń soltústik-shyǵysynda jáne Moıynqum aýdanynda jel - 10 m/s deıin kúsheıedi. 2021 jyly qytaılyq China Power International Holding Limited kompanıasy Sarysý aýdanynda (Jańatas jel elektr stansıasy) jalpy quny 50 mıllıard teńge bolatyn qýaty 100 MVt jel elektr stansıasynyń qurylysy boıynsha ınvestısıalyq jobany júzege asyrǵanyn atap ótkim keledi. 2023 jyldyń sońyna deıin bul kompanıa qýattylyǵy 100 MVt jáne quny 50 mlrd teńgeni quraıtyn ekinshi kezeńdi (Shoqpar jel elektr stansıasy) júzege asyrýdy josparlap otyr», - dedi ákim.
Sondaı-aq, shamamen 2026 jylǵa qaraı China Power kompanıasy Sarysý aýdanynda shamamen 230 mıllıard teńgege qýaty 500 MVt bolatyn taǵy bir jobany júzege asyrmaq. Óz kezeginde China Power seriktestigi SANY RE kompanıasy aımaqta qalaqshalar men naselder shyǵaratyn zaýyt salýdy kózdep otyr. Orta merzimdi perspektıvada oblysta jel elektr stansıalaryn salý boıynsha taǵy 2 iri joba iske qosylmaq: birinshisi Moıynqum aýdanynda qýattylyǵy 1 GVt bolatyn fransýzdyq «Total Eren» JSHS kompanıasy, ekinshisi Talasta 500 MVt bolatyn Birikken Arab Ámirlikteriniń Masdar kompanıasy.
Budan buryn aıtqanymyzdaı, Jambyl oblysy Qyrǵyzstanmen shektesedi. «Qarasý» jáne «Aq-Tilek» avtojol ótkizý beketteriniń mańynda (Qazaqstan men Qyrǵyzstan shekarasy) ornalasqan ónerkásiptik saýda-logıstıkalyq keshen qurý jónindegi birlesken joba júzege asyrylý satysynda. Bul joba birinshiden, azyq-túlik ónimderin birlesip óńdeýdi bastaýǵa múmkindik berse, ekinshiden, jeńil ónerkásip klasterin ilgeriletýge, úshinshiden, eki eldiń saýda áleýetin arttyrýǵa yqpal etedi. Ony júzege asyrý úshin jalpy kólemi 36 gektar jer telimi bólindi.
«Sondaı-aq «Qarasý» baqylaý-ótkizý beketiniń ishinen qosymsha 100 gektar jer bóletin bolamyz. Jalpy, eki el arasynda hımıa ónerkásibi, aýyl sharýashylyǵy, tamaq ónerkásibi, taǵy basqa salalar boıynsha 27 strategıalyq kelisim men 590 mıllıon dollarlyq memorandýmǵa qol qoıyldy», - dep atap ótti Erbol Qarashókeev.
Áleýmettik máselelerge toqtalatyn bolsaq, qazirgi tańda oblystaǵy eki aýdanǵa (Sarysý – 21 eldi meken, Moıynqum – 24 eldi meken) gaz qubyry tartylmaǵan. Ótken jyly Sarysý aýdanyndaǵy 14 eldi mekende gazdandyrý jumystary bastaldy. 2027 jylǵa qaraı búkil oblys boıynsha gazdandyrý kórsetkishin 100 paıyzǵa (200 adamnan astam turǵyny bar aýyldar) jetkizý josparlanyp otyr. Sondaı-aq 2025 jyldyń sońyna deıin oblystaǵy eldi mekender tolyqtaı sýmen qamtamasyz etiledi.
