Úndemeı júrip úıdeı is tyndyratyn mundaı jandar jalań maqtaý men jarnamany jany súımetinin de bilemiz. Biraq el bolǵan soń, eldigimizdiń aıqyndap, abyroıymyzdy asqaqtatatyn azamattardyń is-áreketi árqashan urpaqqa úlgi bolary haq.
Halyqtyń qalaýlysy, eliniń eleýlisi bolý qazirgi zamanda kez kelgen adamnyń mańdaıyna jazyla bermeıtin qasıetti dúnıe. El shetine jaý tıgende oǵan qarsy shaýyp, erlik kórsetetin zaman baıaǵyda ótken. Qazirginiń batyry eńbegimen eldiń esinde qalýy tıis.
El nazaryn eńbegimen ózine aýdaryp júrgen azamattardyń biri Qazaq Ulttyq agrarlyq ýnıversıtetiniń aǵa oqytýshysy, aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń kandıdaty, Halyqaralyq aqparattandyrý akademıasynyń akademıgi, elimizdegi tuńǵysh bódene zertteýshi ǵalym Muhtar Baıbatshanov. Ol sonaý toqsanynshy jyldardyń basynda ǵylymda júrgen talaı adam kúnkóristiń qamymen ǵylymı jumystaryn tastap, saýdaǵa bet burǵanda bazary tarqaǵan ǵylym jolyn tańdaǵan jankeshti azamattardyń biri boldy. Meniń bul oıymdy artyq ásireleý dep qabyldamaýlaryńyzdy ótinemin. Iá, artyq, kemi joq – shyn sóz.
Ǵylymnyń qadiri kemigen sol bir jyldary ǵylymnyń otyn óshirmeý úshin eńbek etken jandardy (onyń ózi jas azamat ekenin eskerińiz) jankeshti demeske, lajyńyz da qalmaıdy.
Zamannyń myń san boıaýy solǵyn tartyp, ómirimiz kómeski tartqan sol bir tusta qazaq ǵylymyna sáýle túsirýge umtylǵan Muhtardaı azamattardy Elbasy usynǵan «100 jańa esim» jobasyn paıdalana otyryp, óz baǵamyzdy beretin kez jetti dep esepteımin. Sol bir eıforıaǵa toly zamanda erteńgi kúnge senimmen qaraǵan azamattardyń arqasynda elimiz aıaqqa nyq turyp, Ortalyq Azıadaǵy kóshbasshy memleketke aınaldy.
Ustazdary Tilektes Espolov pen Bolathan Mahatovtyń jetekshiligimen qus sharýashylyǵy, sonyń ishinde qarapaıym bódene jaıynda kóptegen ǵylymı-zertteý jumysymen aınalysqan Muhtar Baıbatshanov elimizde bódene ósirýge bet burǵan sharýashylyqtardyń paıda bolýyna ólsheýsiz úles qosqan azamat. Muhańnyń esebinshe, qazirgi tańda elimizde bódene ósiretin sharýashylyqtardyń jalpy sany 130-dan asyp jyǵylady. Osy bir qarapaıym qustyń ósirýdi, azyqtandyrýdy, kóbeıtýdi jáne onyń alynǵan ónimniń sapasyp kemitpeı saýdalaýǵa qatysty máselelerdiń búge-shigesine deıin zerttep, zerdelegen jas ǵalym qazirgi tańda Qazaqstandaǵy qus sharýashylyǵynyń aıaqqa turýyna bar kúsh-jigerin jumsap keledi. Osy baǵytta bes-alty ǵylymı oqýlyqtar, ádistemeler, kóptegen ǵylymı maqalalar jarıalap, úlken eńbek jasady. Bódeneniń eti men jumyrtqasy adam densaýlyǵyna qanshalyqty paıdaly ekenin Muhańnan suraǵanymda:
– Men 2005 jyly zertteý jumysymdy bastaǵanda Qazaqstanda bódene ósirýmen aınalysatyn bar bolǵany bes-alty sharýashylyq bolatyn. Chernobyl apatynan keıin ǵalymdar apat aımaǵynda radıasıadan japa shekken balalardy bir ortalyqqa jınap, tájirıbe júrgizedi. Bir toptyń balalaryna bir aı boıyna bódeneniń jumyrtqasyn ishkizse, ekinshi toptaǵy balalarǵa jumyrtqa bermeıdi. Bir aıdan soń jumyrtqasyn ishken balalardyń aǵzasyn teksergende ǵalymdar bódene jumyrtqasy radıasıany ydyratatynyn anyqtaǵan. Osydan keıin kópshilik bódene jumyrtqasyn jappaı tutyna bastaǵan. Taýyqqa qaraǵanda, bódeneniń dene qyzýy 2 gradýsqa joǵary. Sondyqtan, onyń jumyrtqasyn udaıy tutynǵan adamnyń qan aınalymy jaqsy jumys isteıdi. Budan basqa, bódene jumyrtqasy adamnyń ımýnıtetin kóteretin qasıetke ıe. Jalpy aýrýdyń basym bóligi qan aınalymynyń durys bolmaýynan týyndaıtynyn eskersek, bódene jumyrtqasyn tutyný adam densaýlyǵyna qanshalyqty paıdaly ekenin baıqaýǵa bolady. Bizder bódene jumyrtqasyna tájirıbe júrgizgenimizde, onyń dárýmendik quramy taýyq jumyrtqasyna qaraǵanda 3-4 ese joǵary ekenine kóz jetkizdik. Kezinde AQSH Japonıaǵa atom bombasyn tastap, úlken ekologıalyq apatqa ushyratqannan keıin, japondyqtar bódeneniń adam boıyndaǵy radıasıany ydyratatynyn bilip, mindetti tamaq rasıonyna engizgen. Sol kezde árbir japon balasy tańerteń mindetti túrde bódene jumyrtqasyn shıkideı ishetin bolǵan. Osynyń arqasynda japon halqy densaýlyǵyn túzep, oılaý qabiletin damytty. Búginde joǵary deńgeıde damyǵan memleketterdiń kóshin bastap keledi. Bódene japon halqyn qutqaryp qaldy desek te bolady. Kezinde Shyńǵys hannyń ózi jaraly jaýyngerlerine bódeneniń jumyrtqasyn ishkizip, aıaqqa turǵyzǵanyn tarıhı kitaptardan oqyǵanym bar, – dep Muhtar Qasenuly bódeneniń paıdasy jaıynda keńinen áńgimelep bergeni edi.
Búginde bódene ósirýshi sharýashylyqtarǵa barynsha kómek kórsetip, olardyń mol tabysqa kenelýi úshin bar aqyl-keńesin aıtyp júrgen Muhańnyń endi armany Qazaqstanda Bódene ósirýshiler qaýymdastyǵyn quryp, oǵan elimizdegi bódene ósirip otyrǵan sharýashylyqtarynyń bárin tartýdy kózdep otyr. Osylaısha elimizde bódene sharýashylyǵyn damytýǵa Úkimettiń nazaryn aýdarmaqshy. Qazaqstanda eń alǵash bódeneni kásibı turǵydan zerttegen Muhtar Qasenuly Qazaqstanda qus sharýashylyǵynyń órkendeýi úshin jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı eńbektenip júr.
Muhań keıbir áriptesteri sekildi ǵylymmen ǵana aınalysyp, «sen tımeseń, men tıme badyraq kóz» demekshi óz isine beıjaı qaraǵan kezi bolǵan emes. Qaıta kóz maıyn taýysyp, uzaq ýaqyt boıy zerttegen ǵylymı jumystarynyń shynaıy ómirimizde iske asyp, elge paıdasyn tıgizbeıinshe jany jaı tappaǵanyn bilemiz.
Sondyqtan Muhtar Baıbatshanovty ǵylymda maqsat-muratyna qol jetkizgen sanaýly jas ǵalymdardyń biri desek artyq aıtqandyq bolmas edi. Jolymyz túsip QazUAÝ bara qalsaq, Muhtar alystan arnaıy kelgen sharýalarǵa bódeneni qalaı ósirýge qatysty aqyl-keńesin aıtyp jatqanynyń ústinen túsesiz. Shalǵaı oblystardaǵy keıbir sharýalar uıaly telefonmen qońyraýlatyp, keńesip jatady. Mundaıda Muhtardyń bet-júzi balbul janyp, bódeneni qalaı azyqtandyrý, qalaı emdeý kerektigin, azyq pen dárilerdi qaıdan alýǵa bolatynyn muqıat túsindiredi. Zamandasymnyń elimizdegi ǵylym men óndiristiń arasyna salǵan shaǵyn kópiri óz nátıjesin bergenin kórgende kádimgideı marqaıyp qalamyn.
Muhtar aýyl sharýashylyǵy salasynyń aýyr júgin arqalaǵan azamattardyń biri bolǵandyqtan óziniń kindik qany tamǵan jer jannaty Jetisýdyń tórindegi Alakól aýdanyna qarasty Ekpindi aýylyna jıi at izin salyp turady. Árbir kelgen saıyn Alakól aýdany ákimi Álibek Jaqanbaevtyń qabyldaýynda bolyp, týǵan jerinde aýyl sharýashylyǵy salasyn damytýǵa qatysty oı-pikirin bólisip turady. Aýyl jastarymen de jıi kezdesip, aýyl sharýashylyǵy mamandyqtaryn meńgerip, Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń aýyl sharýashylyǵy salasyn damytýǵa qatysty bastamalarynyń qoldaý bildirý kerektigin jastardyń qulaǵyna quıyp júrýdi óziniń azamattyq boryshy sanaıdy. Bir kezdesýinde aýylynyń bolashaǵy jaıynda bylaısha oı tolǵaǵan edi.
– Aýylda týyp-ósip, aýyl sharýashylyǵy mamany bolǵandyqtan týǵan aýylym ár ýaqytta magnıtteı tartyp turady. Qazaqstannyń aýyl sharýashylyq salasynda áleýeti óte joǵary. Ásirese Jetisýdiń qut daryǵan quıqaly jerine ne ekseń de, mol ónim alýǵa bolady. Bul úshin sharýalar agrotehnıkalyq jumystardy basshylyqqa alyp, jumys istese mol tabysqa keneletine senimdimin. Alakól aýdany ákimi Álibek Jaqanbaev myrzamen árbir kezdesýimde osy másele tóńireginde sóılesip, oı bólisemiz. Aptal azamatpen bolǵan áserli kezdesýden keıin oıymdy sharýalar men jastarǵa jetkizýge asyǵamyn. Týǵan aýylym Ekpindige soqqan saıyn oqýshylarmen júzdesip, olarǵa aýyl sharýashylyǵy mamandyǵyn meńgerip, el men jerdi kórkeıtip otyrǵan aýdan basshylarynyń eńbegin úlgi qylamyn. Osylaısha jastardyń zańger, ekonomıs, dıplomat bolsam degen armandaryn basqa arnaǵa buryp jiberetin kezderim de bolady, – dep ázildegeni esimde.
Iá, qazir alys aýdandardy basqaryp, ondaǵy turmys-jaǵdaıdyń jaqsarýyna bar kúsh-jigerin jumysap júrgen ákimderdiń kópshiligi aýyl sharýashylyǵy mamandary ekenin bilemiz. Sondyqtan aýylyn kórkeıtýdi oılaǵan jastardyń Muhańdaı azamattardyń jolyn qýsa, nesi aıyp?
2015 jyly Muhań mektep bitirgenine 20 jyl tolǵan kezde Almatydaǵy tálimbaqtardan 25 kóshetti aparyp, ózi bilim alǵan mektebiniń aýlasyna otyrǵyzǵan edi. 2016 jyly Alash úkimetiniń qurylǵanyna 100 jyldyq mereıtoıy kezinde de qarap qalǵan joq. Mektep pen balabaqshanyń irgesinde jelkildep ósip kele jatqan alma aǵashtarynyń qasynan taǵy da 100 túp kóshet ákelip otyrǵyzdy. Osy bir ıgilikti isti ádetke aınaldyrǵan azamat bıyl taǵy da 200 túp jemis aǵashynyń kóshetin otyrǵyzǵanda, aýzynan tastamaı áńgime qylatyn Ekpindisin máýeli Iran baǵyna aınaldyrýǵa tolyqtaı bekingenin baıqaǵandaı boldym. Óz kezeginde aýyl jastary da abzal aǵalarynyń ıigilikti isin ilip áketip, Baıbatshanov otyrǵyzǵan baýdy barynsha kútip, baptap keledi.
Atam qazaq «jigitke jeti óner de az» dep beker aıtpaǵan ǵoı. Áńgime barysynda Muhtar Baıbatshanovtyń óleń jazyp, otty jyrlarymen biraz qaýymǵa aqyn retinde tanylǵanyn aıttyq qoı. Onyń syrly óleńderin óz zamandastary aqyn Almat Isadil tarazylap, óz baǵasyn berip otyrady. Ǵylym jolyn túbegeıli tańdaǵan Muhań ózin kásibı aqyndardyń qataryna qosqysy kelmeıdi. Bul da bolsa onyń syralǵy syrbaz mineziniń bir kórinisi ekeni anyq. Stýdenttik jyldary otty jyrlarymen kózge túsken jas talantty syrtynan jazbaı tanyǵan QazUAÝ rektory Tilektes Espolov jeke jyr jınaǵyn shyǵaryp, jeke keshin ótkizip bergenin Muhtar udaıy aıtyp otyrady.
– Adamnyń adam bolýyna tanymal azamattar qatty yqpal etedi. Stýdenttik jyldary Tilektes Isabaıulynyń qamqorlyǵyn kóp kórdim. Aǵamyz ýnıversıtettegi talantty jastardyń bárine áli kúnge deıin qoldaý kórsetip keledi. Aldymyzdaǵy aǵalardan jaqsylyq kórgennen keıin, sońymyzdan ergen inilerge jaqsylyq jasaýǵa tyrystyq. Óz basym aǵalarymyzdyń aıaly alaqanynyń jylýyn sezingennen keıin biraz aıtysker aqyndardyń alǵashqy jyr jınaǵyn shyǵaryp berdim, – deıdi maıtalman ǵalym.
Ǵylymda júrip, aýyldan irgesin ajyratpaǵan, tól mádenıetimizdi qasterlegen Muhtar Baıbatshanovtaı azamat kóp emes. Sondyqtan onyń ónegeli isterin tizbektep, el nazaryna usynyp, Elbasy Nursultan Nazarbaev bastamashy bolǵan «100 jańa esim» jobasyna enýge laıyqty azamattardyń biri hám biregeıi dep óz oıymyzdy ortaǵa saldyq.
Nurlan JUMAHAN
